Киев

Киев
	Ҡала
	Киев; укр. Київ
Флаг[d]	Герб[d]
Ил	Украина
Координаталар	50°27′00″ с. ш. 30°31′00″ в. д.HGЯO
Мэр	Кличко Виталий Владимирович
Беренсе мәртәбә телгә алынған	482
Майҙаны	835,58 км²
Рәсми теле	Украин теле
Халҡы	▲ 2 888 710 кеше (2015)
Тығыҙлығы	3436 кеше/км²
Сәғәт бүлкәте	UTC+2, йәйге UTC+3
Телефон коды	+380
Һанлы танытмалар
Рәсми сайт	kievcity.gov.ua
	Киев Аудио, фото и видео Викимилектә

Киев (укр. Київ — [ˈkɪjiw]) — Украинаның баш ҡалаһы һәм иң боронғо ҡала, Киев агломерацияһың үҙәге, герой-ҡала. Днепр йылғаһында урынлашҡан. Украинаның махсус административ-территориаль берәмеге, мәҙәниәт, сәйәсәт, иҡтисад, транспорт, фән һәм дини үҙәге. Шулай уҡ Киев өлкәһенең үҙәге.

Билдәле шәхестәреҮҙгәртергә

Аринин Александр Николаевич (29.11.1955), ғалим-политолог, сәйәсмән һәм юғары мәктәп эшмәкәре. 2000 йылдан Федерализм һәм граждандар йәмғиәте институты (Мәскәү) директоры. 1993 йылдан Рәсәй Федерацияһының Дәүләт Думаһы депутаты. Тарих фәндәре кандидаты (1983), сәйәси фәндәр докторы (1999). «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1986).
Мархасин Илья Львович (27.04.1919—21.04.1988), ғалим-физик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Техник фәндәр докторы (1966), профессор (1968). Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған нефтсеһе (1967), СССР‑ҙың юғары мәктәп (1979) һәм нефть сәнәғәте (1980) отличнигы. И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1971)^[1].
Илья Эренбург (14.01.1891—31.08.1967), СССР яҙыусыһы, шағир. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, «Красная звезда» гәзитенең хәрби хәбәрсеһе. 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары хаҡында ошо баҫмала 1942 йылда донъя күргән «Башҡорттар» очергы авторы. Башҡорт яугирҙарының батырлығын уларҙың ата-бабаларының хәрби традицияларына бәйләй: 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы ваҡытында рус казактары һәм башҡорттар бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәшә, 1812 йылғы Ватан һуғышы осоронда һәм Бөйөк Ватан һуғышында рус халҡы менән берлектә Тыуған ил азатлығын һаҡлай тип яҙа. Халыҡтар араһындағы дуҫлыҡты нығытҡан өсөн (1952) халыҡ-ара һәм ике тапҡыр Сталин (1942, 1948) премияһы лауреаты^[2].

Физик-географик ҡылыҡһырламаҮҙгәртергә

КлиматҮҙгәртергә

Уртаса йыллыҡ температура — +8,4 °C.
Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге — 2,5 м/с.
Уртаса йыллыҡ һауаның дымлылығы — 74 %.
Ҡояш яҡтырытыуының дөйөм оҙайлылығы йылына 1927 сәғәт тәшкил итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	11,1	17,3	22,4	30,2	33,6	35,0	39,4	39,3	33,8	27,9	23,2	14,7	39,4
Уртаса максимум, °C	−0,9	0,0	5,6	14,0	20,7	23,5	25,6	24,9	19,0	12,5	4,6	0,0	12,5
Уртаса температура, °C	−3,5	−3	1,8	9,3	15,5	18,5	20,5	19,7	14,2	8,4	1,9	−2,3	8,4
Уртаса минимум, °C	−5,8	−5,7	−1,4	5,1	10,8	14,2	16,1	15,2	10,2	4,9	−0,3	−4,6	4,9
Абсолют минимум, °C	−31,1	−32,2	−24,9	−10,4	−2,4	2,4	5,8	3,3	−2,9	−17,8	−21,9	−30	−32,2
Яуым-төшөм нормаһы, мм	36	39	37	46	57	82	71	60	57	41	50	45	621
Сығанаҡ: Погода и климат

ГеографияҮҙгәртергә


Пинск ~ 360 км Минск ~ 430 км Варшава ~ 680 км	Гомель ~ 225 км Смоленск ~ 500 км Санкт-Петербург ~ 1050 км	Чернигов ~ 125 км Брянск ~ 410 км Мәскәү ~ 750 км
Житомир ~ 135 км Ровно ~ 305 км Луцк ~ 370 км		Сумы ~ 315 км Полтава ~ 335 км Харьков ~ 405 км Белгород ~ 435 км
Винница ~ 200 км Хмельницкий ~ 275 км Ивано-Франковск ~ 450 км	Кишинёв ~ 395 км Николаев ~ 400 км Одесса ~ 435 км	Кременчуг ~ 260 км Днепропетровск ~ 390 км Запорожье ~ 440 км

ТәбиғәтеҮҙгәртергә

Йәшел үҫентеләрҙең бик күп булыуы менән Киев башҡа ҡалаларҙан айырылып тора^[⇨] Совет сәйәси эшмәкәре В. Згурский хәтирәләрендә Шарль де Голлдең 1966 йылда Киевҡа килгән сағында трибунанан әйткән һүҙҙәрен килтерелә^[4]:

<Миңә> бик күп һоҡланғыс ҡалаларҙы күрергә тура килде, ләкин парк эсендәге ҡаланы тәүге тапҡыр күрәм^[5].

Каштан япрағы — ҡала символы^[6]^[7]. Ҡалаға был ағас XIX һәм XX быуаттар араһында килтерелә. Тәүҙә эксперимент булараҡ каштан ағастары Бульвар шоссеһында (хәҙер — Т. Шевченко исемендәге бульвар) ултыртыла, аҙаҡ был ағасты бөтә ҡала буйынса ултырта башлайҙар^[8].

Административ бүленешҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киевтың административ-территориаль бүленеше

Киевтың административ бүленеше

Ҡаланың киске панорамаһы

Ҡала Днепрҙың уң һәм һул ярҙарында урынлашҡан һәм 10 райондан тора.

Район	Оригиналь атамаһы	Майҙаны, км²	Халҡы, чел.^[9]	Тығыҙлыҡ, чел./км²
Днепрҙың уң яҡ яры
Голосеевский район	Голосіївський район	160,78	▲252 123	1568
Соломенский район	Солом’янський район	40,52	▲376 847	9300
Святошинский район	Святошинський район	102,63	▲342 530	3337
Оболонский район	Оболонський район	110,32	▼319 181	2893
Подольский район	Подільський район	34,08	▲206 931	6071
Печерский район	Печерський район	19,57	▲161 818	8268
Шевченковский район	Шевченківський район	26,63	▼220 559	8282
Днепрҙың һул яҡ яры
Дарницкий район	Дарницький район	132,24	▲345 506	2612
Днепровский район	Дніпровський район	66,7	▲357 947	5366
Деснянский район	Деснянський район	154,2	▼368 934	2392

Киевсовет тарафынан раҫланған «2020 йылға тиклем Киев үҫешенең генераль планы» баш ҡала төбәген киңәйтеүҙе күҙҙә тота, уның составына Киев өлкәһенең түбәндәге райондары ла инәсәк:

Барышевский, Бородянский, Броварский, Васильковский, Вышгородский, Киево-Святошинский, Макаровский, Фастовский;
Юлдаш-ҡалаларҙың ҡайһы берҙәре лә инәсәк, улар араһында Борисполь, Боярка, Буча, Бровары, Васильков, Вишнёвое, Вышгород, Ирпень, Фастов юлдаш-ҡалалар бар^[10].

Ҡаланың айырым хоҡуҡи статусыҮҙгәртергә

Украинаның баш ҡалаһы

Украина Конституцияһының 133-сө стстаьяһына ярашлы^[11], Киев ҡалаһы, Украинаның баш ҡалаһы булараҡ, Украинаның «Украинаның баш ҡалаһы — герой-ҡала Киев тураһындағы» Законында билдәләнгән^[12]махсус статусҡа эйә һәм өлкә етәкселегенә буйһонмай (Украина Конституцияһы Севастополь) ҡалаһына ла шундай уҡ хоҡуҡтар бирә). Атап үтелгән Законға ярашлы, уны Украинаның Конституция суды аңлатыуынса, Киев ҡалаһы дәүләт хакимиәтенең (КГГА) башлығы ҡала башлығын һайлауҙарҙа ҡатнашҡан һайлаусыларҙың иң күп һандағы тауыштарын йыйыу юлы менән автоматик рәүештә туранан-тура һайлауҙарҙа һайлап ҡуйылған Киев ҡалаһы башлығы була.

Власть органдарыҮҙгәртергә

Ҡалып:Обновить

Украинаның Юғары суды бинаһы

2014 йылдың майында ҡала советына һайлауҙар барышында 120 депутат һайлана:

**2014 йылдың 25 майында Киев ҡала советы депутаттарын ваҡытынан алда һайлауҙар һөҙөмтәләре**^[13]
Партиялар		%	Пропорциональ нигеҙҙә һайланған	Бер мандатлы округтарҙа һайланған	Бөтәһе
	Украинаның реформалар өсөн демократик альянсы	40,56 %	30	47	77
	Олег Ляшконың Радикаль партияһы	9,21 %	7	—	7
	«Үҙ-үҙеңә ярҙам» берекмәһе	6,87 %	5	—	5
	Бөтә Украина «Азатлыҡ» берекмәһе	6,50 %	5	1	6
	Бөтә Украина «Батькивщина» берекмәһе	4,14 %	3	—	3
	«Граждандар позицияһы»	3,61 %	3	—	3
	«Яңы тормош»	3,39 %	3	—	3
	Украина «Берҙәмлек» партияһы	3,31 %	2	—	2
	Демократик альянс	3,00 %	2	—	2
	Укаринаның демократик партияһы	1,24 %	—	2	2
	Үҙен-үҙе күрһәтеүселәр	—	—	9	9
Всего (%)		100,00 %	60	60	120


Файл:VCH Верх Рада CHUPRINA ©.JPG
Юғары Рада бинаһы	Министрҙар кабинеты бинаһы	Украина президенты офисы	Украинаның Сит илдәр министрлығы	Крещатикта Киев ҡала дәүләт хакимиәте

Ҡала башлыҡтарыҮҙгәртергә

Төп мәҡәләләр: Великие князья Киевские, Градоначальники Киева

ХалҡыҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киев халҡы

Незалежность майҙаны

Бойондороҡһоҙлоҡ дәүерендә Украинала ни бары бер тапҡыр, 2001 йылда, халыҡ иҫәбе алына, уның барышында илдәге халыҡ һанының 2 611 327 кеше булыуы теркәлә.Ҡала халҡының хәҙерге һанына ҡара төрлө рәсми сығанаҡтар бар. Мәҫәлән, Украинаның Министр Кабинеты үткәргән иҫәп буйынса 2019 йылдың 1 ғинуарына ҡалала халыҡ һаны 3 703 100 кеше тәшкил итә^[14], ә бына халыҡ иҫәбен алыуҙағы рәсми иҫәптә (уны 2020 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Укрстат мәғлүмәттәре бирә) 2 967 360 кеше тип билдәләнә^[15] или
3 703 100^[14].

XVIII быуат аҙағында ҡалала 30 000 тирәһе кеше йәшәй. 2001 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Киевта 2 611 300 кеше йәшәй. Хәҙерге ваҡытта халыҡ һаны йылына уртаса 20 мең кешегә арта. 2002 йылдың 1 ғинуарынан 2010 йылдың 1 ғинуарына тиклем Киев халҡы 174 мең кешегә артҡан^[16]. 2018 йылдың 1 ғинуарына шул осорҙа йәшәгән халыҡ һаны 2 934 522 кеше тәшкил итә (был 2017 йылдың 1 ғинуары менән сағыштырғанда 0,3 процентҡа күберәк). Даими йәшәүселәр һаны — 2 893 215 кеше^[17]. Халыҡтың тәбиғи үҫеше күҙәтелә, тотош ил буйынса алынған күрһәткес менән сағыштырғанда ул байтаҡҡа юғары (Киевта 1000 кешегә үҫеш +2,2 кеше булһа, Украина буйынса тотош алғанда 1000 кешегә −4,17 кеше). Киев был йәһәттән Карпат аръяғы һәм Ровенский өлкәләренән генә ҡалыша, уларҙа ярашлы рәүештә үҫеш +3,7 һәм +2,4 кеше. Демография институты мәғлүмәттәре һәм Украинаның Мили Фәндәр Академияһының социаль тикшеренеүҙәре буйынса, 2009 йылдың башына Киевта халыҡ һаны 3144,3 мең кеше тәшкил итә^[18], был рәсми статистика мәғлүмәттәре менән сағыштырғанда 420 мең кешегә күберәк. 2016 йылда: тыуым — 1000 кешегә 12,5 кеше, үлем — 10,5, тәбиғи үҫеш — 2,0 (Украина буйынса тотош алғанда −4,4 кеше)^[19],^[20]. Миграция күрһәтәкестәре: 10 мең кешегә килеүселәр һаны — 102,8, китеүселәр — 57,2, миграция үҫеше — 45,6 (Украина буйынса тотош алғанда 2,5)^[21].

Милли составыҮҙгәртергә

XVII быуат уртаһына Киев халҡының күпселеген украиндар, ҙур булмаған өлөшөн урыҫтар, белорустар һәм поляктар тәшкил итә. Бынан тыш ҡалала әрмәндәр, йәһүдтәр, гректар, татарҙар, немецтар һәм башҡа этнос вәкилдәре йәшәй^[22].

XIX быуатта ассимиляция иҫәбенә Киевта украиндар һаны байтаҡҡа кәмей. Мәҫәлән, 1897 йылда улар 22,2 % булһа, ә 1917 йылда — 16,4 % ҡына булып ҡала. Бер үк ваҡытта урыҫтарҙың һаны ла кәмей төшә (54,2 проценттан 49,5 процентҡа тиклем) һәм йәһүдтәрҙең һаны 12,1 проценттан 18,6 процентҡа тиклем арта. Артабан украиндарҙың өлөшө арта, һәм 1926 йылда улар Киевта ҡайтанан күпселекте тәшкил итә: 42,2 %, ә урыҫтар — 24,4 %^[23].

XXI быуат башына Киевта украиндар һаны 1989 йылдағы 72,5 % урынына 2001 йылда 82,2 процентҡа етә. Был осорҙа башҡа милләттәр һаны кәмей. Бөтәһенә ҡарағанда ла урыҫтарҙың һаны кәмей: 1989 йылда 536,2 мең кеше булһа (20,9 %), 2001 йылда 337,3 мең кеше (13,1 %). Белорустар һаны ла түбәнәйә (1989 — 25,3 мең кеше, 2001 — 16,5 мең кеше) һәм поляктар (1989 — 10,4 мең кеше, 2001 — 6,9 мең кеше). XXI быуат башына йәһүдтәрҙең эмиграция процесы тамамлана (1989 йылдан 2001 йылға тиклем Киевта йәһүдтәрҙең һаны 100,6 мең кешенән 17,9 мең кешегә тиклем кәмей, ҡала халҡы өлөшөндә лә кәмеү күҙгә бәрелеп тора: 13,9 % 1959 йылда һәм 0,7 % 2001 йылда).

2001 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы^[24], ҡала халҡының 82,2 проценты украиндарҙан һәм 13,1 проценты урыҫтарҙан тора. 2006 йылдың ноябрендә кешеләрҙән һорағанда ҡалала йәшәүселәрҙең 83 проценты үҙен украин тип атай, 14 проценты — урыҫтар, 3 проценты — йәһүдтәр, әрмәндәр һәм башҡа милләт вәкилдәре^[25]Ҡалып:Нет в источнике

Йәһүд общинаһыҮҙгәртергә

Киевтың йәһүд общинаһы тураһындағы тәүге мәғлүмәттәр Х быуат тип билдәләнелә. «Киев хатын» — Киевтың тәүге тапҡыр иҫкә алыныуы — Киевта шул дәүерҙә йәшәгән йәһүдтәр боронғо иврит телендә яҙып ҡалдырған. Туделынан Венямин һәм Регенсбургтан Перхия кеүек йәһүд сәйәхәтселәре, Киевта ҙур йәһүд общинаһы йәшәгән ҡала, тип атай. Монголдар баҫып алған осорҙа община ҡала менән бергә юҡ ителә һәм тик поляк идаралығы дәүерендә генә тергеҙелә. Был осорҙа йәһүдтәр бер нисә тапҡыр (1459 һәм 1619 йылдарҙа) ҡаланан ҡыуыла^[26]

1648 йылда, Украинала йәшәгән бөтә йәһүдтәр кеүек үк, Хмельницкийҙың казак ихтилалынан община ҙур зыян күрә. 1654 йылда Киевты Мәскәү батшалығына ҡушҡандан һуң йәһүдтәргә ҡалала төпләнеү тыйыла, тик 1793 йылда Польшаны бүлгәндән һуң ғына был тыйыу алына, шунан һуң ғына Киевҡа поляк йәһүдтәре килеп ултыра башлай.

Гинзбург йорто

]]

XIX быуатта община артабан үҫә һәм оҙаҡламай Украинаның мөһим йәһүд общиналарының береһенә әйләнә. Был осорҙа ҡала бик күп синагога, шул иҫәптән ҡаланың төп синагогаһы — Бродский синагогаһы ла төҙөлә. Шулай уҡ бер нисә мәктәп һәм оҫтахана төҙөлә.

XIX быуаттың тәүге яртыһында һәм XX быуаттың башында община бер нисә ҡыйралыш кисерә — 1882 йылда тиҫтәләгән йәһүд үлтерелә һәм яралана, күп йорттар талана. 1905 йылда община тағы ла ҡыйралыштан зыян күрә. 1913 йылда Киевта Бе́йлис эше киң билдәлелек ала — йәһүд Менахем Мендел Бейлисты 12 йәшлек уҡыусыны ритуаль үлтереүҙә ғәйеләү буйынса суд процесы була. Процесс һөҙөмтәләре буйыса Бейлис аҡлана.

Граждандар һуғышы һәм Украинаның бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышы барышында община бер-береһенә ҡаршы булған көстәр тарафынан бер нисә ҡыйралыштан зыян күрә. Һуғыш тамамланып, совет власы урынлаштырылғас, община йәһәт үҫә һәм 1939 йылға 224 000 кешегә етә^[26]

Нацист Германияһы СССР-ға һуғыш башлағандан һуң йәһүдтәрҙең күбеһе ҡаланан сығып ҡаса. 1941 йылдың 29—30 сентябрендә ҡалала ҡалған йәһүдтәр Бабий Ярға ҡыуып сығарыла һәм шунда үлтерелә. Холокостың киң билдәле ошо бер эпизодында ғына 33 731 кеше һәләк була. 1941—1942 йылдарҙа тағы ла 15 000 йәһүд атып үлтерелә. Һуғыштан һуң ҡалаға иҫән ҡалған йәһүдтәр ҡайта, һәм община тергеҙелә. 1946 йылда ҡалала бер генә синагога эшләй, ҡаланың тәғәйенләнгән һуңғы раввины Панец 1960 йылда эшен ташлай һәм 1968 йылда вафат була. Унан һуң 1990-сы йылдарға тиклем Киевта бөтөнләй раввин булмай^[26].



Большая хоральная синагога	Синагога Баришпольського	Хоральная синагога Бродского	Галицкая синагога	Караимская кенаса

СССР тарҡалғандан һәм Украинаның бойондороҡһоҙлоғо тергеҙелгәндән һуң йәһүдтәрҙең күпселеге эмиграцияға китә. 1990-сы йылдарҙа дини община ҡайтанан эшләй башлай; шулай уҡ Бабий Ярҙа Холокост ҡорбандарына мемориаль асыла, унда йыл һайын рәсми сара үткәрелә^[27]. На сегодняшний день в Киеве живёт около 20 000 евреев. В городе есть две еврейские школы и две главные религиозные общины с двумя синагогами — Хабад (раввин Моше Асман) и Карлин (Яков Блайх он же главный раввин Украины)^[28].

Киевта һәм Киев өлкәһендә ювелир Иосиф Маршак (1854), философ Лев Шестов (1866), сатирик Яков Ядов (1873), яҙыусы Илья Эренбург (1891), рәссам Сандро Фазини (1892), совет дәүләт ҙәм партия эмәкәре Лазарь Каганович (1893), Израиль сәйәсмәне Голда Меир (1898), пианист Владимир Горовиц (1903), кинорежиссёр Майя Дерен (1917), физик Маркос Мошинский (1921)^[29].

ИҡтисадыҮҙгәртергә

Категория:Киев иҡтисады

Украин биржаһы

Киевтың эшлекле үҙәге

Украинаның Милли Фәндәр Академияһы Президиумы, артҡы планда «Леонардо» бизнес-үҙәге

Киев илдең эре иҡтисади һәм сәнәғәт үҙәге булып тора. Халыҡ һаны яғынан да, шулай уҡ эшлекле әүҙемлек йәһәтенән дә ул Украинаның иң ҙур ҡалаһы. 2010 йылдың 1 ғинуарына Киевта 238 000 йүнселлек субъекты теркәлгән^[30].

Рәсми мәғлүмәттәр 2004 йылдан алып 2008 йылға тиклемге осорҙа Киевтың иҡтисады илдең башҡа өлөшөнән алда барыуын күрһәтә (килем йылына уртаса 11,5 процентҡа арта)^[30]^[31]. 2007 йылда башланған донъя финанс көрсөгенән һуң Киев иҡтисады 2009 йылда ҙур зыян күрә: тулайым төбәк продукты 13,5 процентҡа кәмей^[31]. Бик юғары кимәлдә булыуына ҡарамаҫтан, тотош ил менән сағыштырғанда әүҙемлек 1,6 процентҡа аҙыраҡ түбәнәйә^[31]. Киев иҡтисады, Украинаның башҡа өлөшөндәге кеүек үк, 2010 һәм 2011 йылдарҙа бер аҙ күтәрелә. Киев килеме уртаса кимәлдә булған ҡала, хәҙерге ваҡытта хаҡтар күп кенә американ ҡалаларындағы хаҡтар менән сағыштырырлыҡ (йәғни Көнбайыш Европаға ҡарағанда байтаҡҡа түбән).

Иҡтисади нигеҙенең ҙур һәм төрлө булыуы һәм ниндәйҙер айырым тармаҡҡа йәки компаниеға бәйле булмауы арҡаһында, ҡалала эшһеҙлек кимәле элек-электән сағыштырмаса түбән була — 2005 — 2008 йылдарҙа ни бары 3,75 %^[30]. 2009 йылда эшһеҙлек кимәле 7,1 процентҡа күтәрелеүгә ҡарамаҫтан, ил буйынса уртаса кимәлдән (9,6 %) түбәнерәк булып ҡала^[30].

2019 йылдың июленә Киевта уртаса эш хаҡы 16 249 гривен (560 евро/630 долларов США) тәшкил итә^[31]^[32].

Киев, һис шикһеҙ, Украинаның бизнес һәм коммерция үҙәге булып тора, илдең Украина Нефтогазы, Энергобаҙар һәм Киевстар кеүек эре компаниялары бында урынлашҡан. 2010 йылда милли ваҡлап һатыуҙың 18 проценты һәм төҙөлөш эшмәкәрлегенең 24 проценты ҡала өлөшөнә тура килә^[30]^[31]. Күсмәҫ милек — Киев иҡтисады нигеҙҙәренең береһе. Фатирҙарҙың уртаса хаҡы илдәге иң юғарыһы, Көнсығыш Европа менән сағыштырғанда ла иң юғарыһы^[33]. Киев шулай уҡ коммерция күсмәҫ милке буйынса ла юғары урындарҙы биләй, сөнки илдең иң юғары офис биналары ла Киевта урынлашҡан («Гулливер», «Парус») кеүектәре һәм Украинаның иң эре сауҙа үҙәктәре («Dream Town» һәм «Ocean Plaza»кеүектәре).

СәнәғәтеҮҙгәртергә

Еңел һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәте, химия производствоһы, машиналар эшләү, фармацевтика, металлургия, авиатөҙөлөш, полиграфия, включая нәшер итеү, матбуғат һәм яҙылған мәғлүмәттәрҙән к-сермә эшләү Киевта сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора^[30]. В Киеве, также, расположен Институт транспорта нефти.

Эре предприятияларыҮҙгәртергә

Антонов конструктор бюроһында эшләнгәнАн-124

«Оболонь» һыра ҡайнатыу заводы
Киев судно төҙөү-судно ремонтлау заводы
Антонов конструктор бюроһы
Киев бронетанк заводы
ОАО «„Маяк“ заводы» ААЙ-һы
Киев «Большевик» заводы
Киев «Кузница на Рыбальском» заводы (элекке «Ленинская кузня»)
Киев «Стройдормаш» заводы
ООО ПТК «Агромат»
410-сы граждандар авиацияһы заводы
«Арсенал» заводы
«Антонов» серия заводы

ТранспортыҮҙгәртергә

Киев — эре транспорт узелы (тимер юлы һәм шоссеюлдар, йылға порты, аэропорттар). 1960 йылдан метрополитен эшләй. Автобус, троллейбус һәм трамвай селтәрҙәре үҫешкән, фуникулёр эшләй.

Һауа транспортыҮҙгәртергә

«Борисполь», терминал «D»

1941 йылда юҡҡа сығарылған Броварский тәүге эре пассажир аэропорты (шулай уҡ хәрби аэродромы менән бергә) була^{[сығанаҡ 2064
көн күрһәтелмәгән]}.

Әлеге ваҡытта Киевта өс аэропорт эшләй:

Халыҡ-ара «Борисполь» аэропорты (Киевтың көньяҡ-көнсығышындараҡ, Киев өлкәһенең Борисполь ҡалаһында урынлашҡан).
Халыҡ-ара «Киев» аэропорты (Жуляны).
Халыҡ-ара «Антонов» аэропорты (Гостомель).

Ҡала эсендә шулай уҡ Святошин эксперименталь аэродромы (Киев «Авиант» авиазаводының һынауҙар үткәреү аэродромы). Ҡала тирәләй Васильков, Узин, Белая Церковь ҡалаларында хәрби аэродромдар урынлашҡан. Васильков һәм Белая Церковь аэродромдарын пассажир аэропорттары булараҡ файҙаланыу пландары буйынса бер нисә тапҡыр фекер алышыу була. Ҡала янында ҙур булмаған бер нисә аэродром бар: Чайка (ОСААФ-тың элекке базаһы, парашют базаһы, спорт авиацияһы), Бузовая (планер базаһы), Долина (спорт авиацияһы), Наливайковка (спорт авиацияһы), Бышев, Бородянка (парашют базаһы), Девички, Гоголев, Киев-Южный (Гребинки, ауыл хужалығы авиацияһы, парашют базаһы, вертолёттар) һәм башҡалар.

2017 йылда 11 миллиондан ашыу пассажир Киев аэропорттары хеҙмәтенән файҙаланған^[34].

Тимер юлдарыҮҙгәртергә

йылда Киев — эре тимер юл узелы. Көньяҡ-Көнбайыш тимер юлының баш идаралығы Киевта урынлашҡан. Үҙәк тимер юл станцияһы — Киев-Пассажирский.

Фастов, Коростень, Нежин, Гребёнка, Мироновка йүнәлештәрендәге биш магистраль юл Киевта киҫешә. Шулай уҡ «Төньяҡ ҡулса» юлы ла Киев аша үтә, ул Борщаговка һәм Святошин станцияларынан Почайна һәм Киев-Днепровский станциялары аша Дарница станцияһына тиклем бара. Бөтә магистраль юлдар ҙа электрлаштырылған. Почайна станцияһынан Вышгородҡа тиклем электр үткәрелмәгән ведомстово тимер юлы бар. 2011 йылда көнөнә бер нисә тапҡыр ҡала яны дизель-поезы йөрөй. Пассаржирҙар ағымы түбән кимәлдә булыу сәбәпле, хәҙер был линияла поезд йөрөмәй.

Вид на Киев тимер юл вокзалы

2009 йылда ҡала электричкаһының тәүге сираты эшләй башлай, 011 йылдың 4 октябренән ҡулса тимер юлы буйлап 2 поезд йөрөй.

Тимер юл вокзалдары:

Киев-Пассажирский (уға Көньяҡ вокзал, Ҡала яны вокзалы һәм Төньяҡ платформалар инә)
Киев-Товарный
Караваев Дачалары
Дарницкий тимер юл вокзалы
Киев-Демеевский

ЙылғаҮҙгәртергә

Киев йылға порты

Төп мәҡәлә: Киев йылға порты

Киев йылға порты 1897 йылдың июлендә төҙөлә. Порт причалдары Гавандән метроның «Днепр» станцияһына тиклем һуҙыла. Днепр буйлап йөктәр һәм пассадирҙар ташыу менән «Укрречфлот» судно йөрөтөү компаниеһы шөғөлләнә. Совет осоронда пассажир ташыу рентабелле булмай, шуға күрә компание дәүләт дотацияһын ала. 1992 йылдың 11 ноябрендә «Укрречфлот» хосусилаштырыла, йөктәр һәм пассажирҙар ташыу ҡырҡа кәмей башлай, шул уҡ ваҡытта пассажир караптары һәм суднолар сит илгә һатыла, йәки металл һынығы итеп тапшырыла. Хәҙерге ваҡытта Днепр буйлап пассажирҙар өсөн Киев ҡалаһы тирәһендә генә экскурсия маршруттары эшләй. 2009 йылда Киевта ҡаланың уң яҡ ярын һул яҡ яры менән тоташтырыу өсөн онотолған йәмәғәт транспорты төрө - "йылға трамвайы" йөрөй башлай. Трамвай йылдың тик йылы ваҡытында ғына йөрөй. Днепр эре габаритлы йөктәрҙе ташыу өсөн файҙаланыла.

Автомобиль юлдарыҮҙгәртергә

Киев — Украинаның эре автомобиль юлдары узелы. Ҡалала автомобиль юлдарының оҙонлоғо 1600 километрҙан ашыу, 2018 йылға уларҙың 78 проценҡа яҡынының файҙаланыу ваҡыты үткән^[35]^[36].

Халыҡ-ара әһәмиәттәге бер нисә автомобиль юлы Киев аша үтә. Киевтан көнбайышҡа табан йүнәлештә ике юл бара: Венгрия сигенә, Чоп ҡалаһына, М 06 автоюлы, ә Польша сигенә — М 07 автоюлы^[uk]; көнсығыш йүнәлештә (Одессаға) М 05 автоюлы, төньяҡҡа (Белоруссияға) — М 01 автоюлы, көньяҡ-көнсығышҡа (Харьковҡа) М 03 автоюлы^[uk]. Киевтан шулай уҡ ике милли автоюл сыға: көньяҡҡа, илдең үҙәк өлкәләренә — Н 01 автоюлы^[en], ә Рәсәй сигенә (Юнаковкаға) — Н 07 автоюлы^[uk].

МетроҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киев метрополитены

Киев метрополитены һыҙаттары схемаһы, 2018 йыл

Киевта метрополитен төҙөлөшө 1949 йылда башлана, Метрополитендың тәүге участкаһы 1960 йылдың 6 ноябрендә төҙөлә. Әлеге мәлдә дөйөм оҙонлоғо 67,6 км булған өс һыҙат — (Святошинск-Броварский, Оболонск-Теремковский, Сырецк-Печерский) эшләй, уларҙа 52 станция бар. Көнөнә метрополитен 1,439 миллионға яҡын пассажир (2012 йылға) ташый. Метрополитендың тәүге сираты станциялары архитектура ҡомартҡылары булып тора. 2012 йылда «Алтын ҡапҡа» станцияһы Европалағы метрополитендарҙың иң матур 22 станцияһы исемлегенә инә(по версии Daily Telegraph)^[37].

2010—2013 йылдарҙа Оболонск-Теремковский һыҙатында алты станция асыла — «Демиевский», «Голосеевский», «Васильковский», «Күргәҙмәләр үҙәге»^[38], «Ипподром»^[39] һәм «Тирмәләр»^[40].

Яңы дүртенсе Подольск-Вигуровский һыҙатында Днепр йылғаһы һәм Десёнка аша күперҙән сығыу урыны һәм Сырецк-Печерский һыҙатының ҡаланан төньяҡ-көнбайышҡа табан дауамы ике — «Мостицкий» һәм «Правда проспекты» станциялары менән бергә төҙөлә, метрополитендың бишенсе Вышгородск-Дарницкий һыҙатының проекты буйынса эш алып барыла.

ТрамвайҮҙгәртергә

Трамвай Pesa Twist

Төп мәҡәлә: Киев трамвайы

Киев — Рәсәй империяһының электр трамвайы йөрөй башлаған тәүге ҡалаһы. Оҙонлоғо 1,5 км булған тәүге һыҙат 1892 йылдың 13 июнендә Александровский ауышлығы (теперь — Владимир ауышлығы) һәм Александров урамы (Сагайдачный урамы) буйлап асыла. 1978 йылдың 30 декабрендә Владимир Веклич^[41] һәм Василий Дьяконов^[42] инициативаһы буйынса Киевта СССР-ҙағы тәүге тиҙ йөрөшлө трамвай һыҙатын Еңеү майҙанынан Борщаговка торлаҡ массивына тиклем һуҙалар.

1990 йыл трамвай селтәрен үҫтереүҙә төп ролде уйнай — һыҙаттарҙың дөйөм оҙонлоғо 275,9 км тәшкил итә, производство базаһында пассажирҙар өсөн 904 трамвай вагоны туплана, йылына 438 000 000 кеше ташыла. 1990-сы йылдар уртаһынан трамвай хужалығы әкренләп бөлгөнлөккә төшә, 2005 йылға ярашлы күрһәткестәр 258,3 км һәм 509 трамвай вагондарына тиклем түбәнәйә, йылына 175 600 000 кеше ташыла. 2004 йылда Патон күпере реконструкцияланғандан һуң ҡаланың трамвай селтәре ике айырым — һул яҡ яр һәм уң яҡ яр өлөштәренә бүленә.

ФуникулёрҮҙгәртергә

Киев фуникулёры

Төп мәҡәлә: Киев фуникулёры

Фуникулёр Үрге ҡаланан Подолға төшкәндә юлды ҡыҫҡартыу буйынса уңайлы ысул булараҡ төҙөлә. Ул 1905 йылдың май айында сафҡа индерелә. Уның оҙонлоғо 193 м. 1928 (41 метрға оҙонайтыла), 1958 һәм 1984 йылдарҙа реконструкциялана.

ТроллейбусҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киев троллейбусы

ElectroLAZ-20 Софиевский майҙанынан Богдан Хмельницкий һәйкәле янынан үтә

Поезд из двух троллейбусов Škoda 9Tr, соединённых по системе Владимира Веклича^[43] в Киеве (1986 год)

Киевта троллейбус хәрәкәтен ойоштороу буйынса эш, Киевҡа баш ҡала статусы ҡайтарылғас, 1934 йылда башлана. Красноармейский урамы (укр. Червоноармійська) тәүге троллейбус трассаһына әйләнә. 1966 йылдың 12 июнендә^[43]^[44] Киев уйлап табыусыһы Владимир Веклич^[45]^[46] донъя практикаһында беренсе тапҡыр^[47] троллейбус поезын^[48] уйлап таба. 1983 йылға Киев тролейбустар паркының яртыһынан күбеһе — 296 троллейбус поездары Владимир Веклич системаһы буйынса эшләй^[49], һөҙөмтәлә водителдәр һаны 800-ҙән ашыуға кәмей^[43]. Киевтағы уңышлы тәжрибә элекке СССР-ҙың 20-нән ашыу ҡалаһында ҡулланыла^[50].

Хәҙерге ваҡытта троллейбус паркында К12, ЮМЗ, ЛАЗ Е183 и 301, МАЗ-103Т һәм Богдан машиналары иҫәпләнелә.

2000 йылға Киевта 35 троллейбус маршруты була. Троллейбус линияларының дөйөм оҙонлоғо 324,9 км тәшкил итә, паркта 640 машина бар. 2006 йылдың майынан троллейбус маршруттарының һаны 44-кә етә. 2010 йылдың декабренә 37 маршрут пассажирҙарҙы хеҙмәтләндерә. 4 троллейбус депоһы эшләй.

АвтобусҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киев автобусы

1913 йылда уҡ Киевта беренсе тапҡыр даими автобус хәрәкәтен булдырырға тырышып ҡарайҙар. Ғәмәлдә тик 1925 йылда ғына автобустар хәрәкәте юлға һалына. Ул мәлдә берҙән-бер маршрутта ике генә автобус йөрөй. Хәҙер Киевта 90-ға яҡын муниципаль автобус маршруты эшләй. Пассажирҙарҙы 700 берәмек транспорт сараһы хеҙмәтләндерә. 8 автобус паркы бар.

Маршрут таксиҙарыҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Киев маршрут таксиҙары

Киевта муниципаль транспорт линийларының күбеһендә параллель рәүештә маршрут таксиҙары линиялары эшләй. Маршрут такси линиялары ҡаланы уның ситендәге райондар менән тоташтыра. Маршрут таксиҙары линияларын шәхси компаниелар ҙа һәм коммунал АТП-лар ҙа хеҙмәтләндерә.

Киевта автомобилдәрҙе хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау буйынса автосервистар ҙа эшләй. 2019 йылға Киевта 1100-гә яҡын автосервис бар.

Днепр аша һалынған күперҙәрҮҙгәртергә

Мост Патона

Төп мәҡәлә: Киевтың күперҙәре

Днепр аша беренсе капиталь күпер 1853 йылда һалына — Сылбырлы күпер. 1870 йылда Дарницала хәрби инженер Аманд Струве етәкселегендә металдан тимер юл күпере төҙөлә, икенсе тимер юл күпере — Петровский — 1917 йылда төҙөлә, әммә тиҙҙән ул емеретелә һәм 1929 йылда ғына киренән тергеҙелә. Хәҙерге Патон күрепе районында понтондан Наводницкий күпере төҙөлә, уның атамаһы оҙаҡламай ике урам исеменә ҡушыла: Старонаводницкой һәм Новонаводницкий. 1914 йылда уның урынына стационар ағас күпер һалына, ул 1920 йылда емерелә һәм 1921 йылда ҡайтанан тергеҙелә һәм 1935 йылға тиклем файҙаланыла. Шул йылда шул уҡ урында яңы ағас күпер төҙөлә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Днепр аша бөтә күперҙәр ҙә емерелә. Киевты азат иткәндән һуң (1943 йылдың 6 ноябре) ваҡытлыса ағас күперҙәр төҙөлә.

Хәҙерге ваҡытта ҡала эсендә Днепр ярҙарын 8 күпер тоташтыра, уларҙың 4-һе автомобиль күперҙәре — Төньяҡ, Метро күпере, Патон күпере һәм көньяҡ күперҙәре, икәүһе тимер юл күперҙәре — Дарницкий һәм Петровский, береһе тимер юл-автомобиль күпере — Кирп, шулай уҡ йәйәүлеләр өсөн күпер. Подольский күперен төҙөү дауам итә.

Торлаҡ массивтары һәм башҡа урындарҮҙгәртергә

Төп мәҡәлә: Торлаҡ массивтары һәм Киевтың башҡа урындары

Киевтың үҙәк райондарының береһе Подол панорамаһы.

Днепрҙың уң яҡ яры панорамаһы.

Урам исемдәрен үҙгәртеүҮҙгәртергә

Киеве 79 бульвар, урам, майҙан һәм тыҡырыҡтар декоммунизация тураһындағы законды үтәү гә ярашлы яңы исемдәр алды (11 марта 2016 йылдың 11 мартында был хаҡтағы документ Киев ҡала дәүләт хакимиәте сайтында баҫылып сыға).