Мехико
Ме́хико (исп. Ciudad de México) — Мексиканың федераль округы (исп. Distrito Federal), баш ҡалаһы һәм иҡтисади, сәйәси, мәҙәни үҙәге.
| Баш ҡала | |||||
| Сьюдад-де-Мехико исп. Ciudad de México аст. Āltepētl Mēxihco | |||||
 | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Федераль берәмек | |||||
| Координаталар | |||||
| Эске бүленеш | |||||
| Хөкүмәт башлығы |
Клаудия Шейнбаум Пардо[1][2] с 01.07.2018 | ||||
| Нигеҙләнгән | |||||
| Баш ҡала с | |||||
| Майҙаны |
1680 км² | ||||
| Бейеклеге |
2240 м | ||||
| Халҡы |
9 100 000 кеше (2017) | ||||
| Тығыҙлығы |
5900 кеше/км² | ||||
| Милли состав | |||||
| Конфессиональ составы |
90 % католиктар | ||||
| Этнохороним |
мехика́нец, мехика́нцы[3] | ||||
| Сәғәт бүлкәте | |||||
| Телефон коды |
+52 55 | ||||
| Почта индексы |
01000 и 16999 | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды |
15 | ||||
| Код INEGI | |||||
| Рәсми сайт |
webarchive.loc.gov/all/20020808031049/http://www.df.gob.mx/ (исп.) | ||||
| ISO 3166 |
MX-DIF | ||||
Мехико Төняҡ Американың мөһим финанс үҙәге булып тора[4]. Ҡала Мексиканың ҡалҡыу урынында, диңгеҙ кимәленән 2240 метр бейеклектә урынлашҡан.
Халыҡ һаны (2010 й.) — 8,85 млн кеше, майҙаны — 1 485 км²[5]. Федераль хөкүмәттең рәсми мәғлүмәттәре буйынса, ҡала агломерацияһында 21,2 млн кеше йәшәй, донъяла ҙурлығы буйынса бишенсе агломерация буйып тора[6].
ЭтимологияһыҮҙгәртергә
Ҡалаға 1325 йылда ацтектар тарафынан Теночтитлан исеме аҫтында нигеҙ һалына, был «кактус ҡаяһы урыны» тигәнде аңлата. Әммә был ҡалала ацтек һуғыш аллаһы Мехитли хөрмәтенә ҡорамдар булғанлыҡтан, ҡаланың икенсе исеме — Мехико (унда ко — суффикс урын). Тап ошо икенсе исемен XVI быуат башында ҡаланы тулыһынса баҫып алғандан һуң испан баҫҡынсылары үҙләштерә[7]. Рус теле традицияларына ярашлы, Мексика һәм Мехико атамалары, испан теленән айырмалы рәүештә, төрлөсә яҙыла.
ТарихыҮҙгәртергә
ТеночтитланҮҙгәртергә
Мехико 1325 йылда индейҙарҙың ацтек ҡәбиләһе тарафынан төҙөлә. Ҡалаға нигеҙ һалыусылар — боронғо ацтектар — башта күсмә тормош алып барғандар һәм һунарсылыҡ, балыҡ тотоу менән шөғөлләнгәндәр. Уларҙың ҡәбиләләре хәҙерге Мехиконың тирә-яғында яҡынса 1200 йылдарҙа барлыҡҡа килә. Боронғо һинд риүәйәтенә ярашлы, уларға бында килергә ҡояш аллаһы Уицилопочтли ҡуша, ул ацтектарға, бейек кактуста ултырған һәм суҡышында йылан тотоп торған бөркөт осрай, шул урында урынлашырға ҡуша. Индейҙар шул Уицилопочтли һүрәтләүенә тап килгән урынды таба ла инде, һәм улар бында, Тескоко күленең көнбайыш яры буйында, матур үҙәндә ауыл — Теночтитлан (ацтек тәржемәһенән — «кактус ҡаяһы йорто») төҙөй, ул ацтектар дәүләтенең баш ҡалаһы булып китә.
Боронғо Мехико — Теночтитлан территорияһы — 7,5 км² тирәһе була. Теночтитланды каналдар селтәре киҫеп үтә, ә ҡоро ер менән бәйләнеш күтәрмәле күперҙәр менән тәьмин ителгән дамбалар ярҙамында башҡарыла. Ҡаланы күлдәр — дөрөҫөрәге, ацтектар быуынының тырышлығы менән төҙөлгән һыуһаҡлағыстар системаһы уратып ала. Өс дамба ҡала үҙәген ҡоро ер менән тоташтыра.
XV—XVI быуаттарҙа Теночтитлан донъяла иң ҙур ҡала иҫәпләнә: халыҡ һаны XVI быуат башына 500 мең тиерлек кеше тәшкил итә. Был мөһабәт ҡала ике быуат тиерлек йәшәй. Испан конкистадорҙары Эрнан Кортес етәкселегендә Теночтитланға 1519 йылдың 8 ноябрендә килеп инә. Утрауға килгән бер испандың һүҙҙәре буйынса, «…бындайҙы бер кем дә бер ваҡытта ла күрмәгән, ишетмәгән һәм төшөндә лә быға оҡшаш нәмәне күрмәгән». Ацтектар — бик үк тыныс халыҡ түгел — хәрби көс менән күршеләренең күп өлөшөн үҙенә буйһондора, әммә испандарҙы, ғәжәпкә ҡалдырып, алсаҡ йөҙ менән ҡаршы ала, боронғо легендалар буйынса, индейҙар тарафынан ҡыуылған һаҡаллы аҡ йөҙлө — аҡ тәнле — Кецалькоатль аллаһы ҡамыш сыбыҡ йылында кире килергә тейеш була. Ләкин Кортес сәйәсәте конфликтҡа килтерә: ихтилал ҡабынып китә, һәм испандар Теночтитланды ҡалдырырға мәжбүр була. Еңелгәс, Кортес армияны кешеләр һәм ҡорал менән тулыландыра һәм ацтектарҙың баш ҡалаһына — шул саҡта Теночтитланды испандар Мехико тип атаған ҡалаға яңы һөжүм аса. 1521 йылдың 13 майында Э. Кортес тантаналы рәүештә ҡаланың Испания короле ҡулына күсеүе тураһында иғлан итә.
МехикоҮҙгәртергә
1521 йылда емерелгән Теночтитлан урынында хәҙерге Мехикоға нигеҙ һалына[8], ул Яңы Испания тип аталған колония баш ҡалаһы статусын ала. Колониаль дәүер башында испандар һыу ағыуҙың ҡатмарлы системаһын һаҡламайынса, күлде киптерергә ҡара итә. Мексиканың баш ҡалаһы — хәҙер инде рәсми аталған Мехико халҡы был уйланылмаған ҡарар өсөн бөгөнгө көнгә тиклем яфа сигә.
1810 йылда ҡалала күмәк халыҡ ихтилалы ҡабына: баш күтәреүселәр испан баҫҡынсыларының хакимлығына ҡәтғи ҡаршы сығыш яһай. 1821 йылда, испан хакимлығынан азатлыҡ өсөн оҙайлы һуғыштан һуң, Мексика, ниһәйәт, бойондороҡһоҙлоҡ ала, һәм Мехико яңы дәүләттең баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 1847 йылда, Техас биләмәһе өсөн Америка-Мексика һуғышы ваҡытында ҡаланы АҠШ ғәскәрҙәре баҫып ала.
1910—1917 йылдарҙа генерал П. Диастың 30 йыллыҡ диктатураһы ҡолатылғандан һуң, ҡалала ҡан ҡойошло революцион көрәш башлана, ул демократик революцияның еңеүе менән тамамлана. 1929 йылдан баш ҡалала илдең хөкүмәте урынлаша, революция ун йыллығы аҙағында Мехикола элек АҠШ һәм Бөйөк Британияның сәнәғәт фирмаларына ҡараған предприятиеларҙы дәүләтләштереү башлана.
1968 йылда Мексиканың баш ҡалаһында йәйге XIX Олимпиада уйындары үтә. Ә 1970 һәм 1986 йылдарҙа Мехико футбол буйынса донъя чемпионатын ҡабул итә. Ҡаланың финанс һәм хужалыҡ үҫеше өлкәһендә Канада һәм АҠШ менән тышҡы сауҙа мөнәсәбәттәре ҙур әһәмиәткә эйә. 1999 йылда «Майор башняһы» бейек йортон төҙөү башлана.
ГеографияһыҮҙгәртергә
Мехико илдең иң уртаһында тиерлек урынлашҡан. Ҡала диңгеҙ кимәленән 2240 м бейеклектә ята. Бөтә яҡтан тауҙар менән уратып алынған.
Машиналарҙан сыҡҡан газдарҙан һауаның бысраныуы сәбәпле, Мехико ҡалаһы ситендә һауала монарҙың даими ҡуйы болото тора. Әммә, айырыуса яҙғы-йәйге осорҙа, күк зәңгәр булып ҡала. Йыл дауамында ваҡыты-ваҡыты менән ер тетрәү күҙәтелә, улар ғәҙәттә урындағы халыҡты айырыуса борсомай һәм емергес зыян килтермәй. Ҡайһы саҡта Мехикола көслө ер терәүҙәр була. Ер тетрәүҙәрҙең иң көслөһө 1985 йылдың 19 сентябрендә, урындағы ваҡыт меннән 7 сәғәт 19 минутта була, уның һөҙөмтәһендә 10 мең кеше һәләк була һәм 100 метрлыҡ телебашня емерелә. Ҡала территорияһында саң бурандары ла һирәк күренеш түгел. Тәбиғи үҫемлектәр пальма ағастарының төрлө төрҙәренән, имән, ҡарағай, аҡ шыршынан ғибәрәт. Ҡала тирә-яғында ҡоштарҙың күп төрҙәре осрай.
Мексика баш ҡалаһының климаты субтропик муссонлы. Тропиктарҙың төньяҡ сиге өсөн хас булған ҡышҡы юғары температураларға ҡарамаҫтан (+13 °C), температура ноябрҙән алып апрелгә тиклем ҡайһы саҡта 0 градусҡа тиклем төшөүе ихтимал. Был ҡаланың океандан ҙур алыҫлыҡта булыуы менән бәйле. Ғинуарҙа һауа температурһы +12 °C, июлдә — +17 °C тәшкил итә. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм — 750 мм.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 28,2 | 29,3 | 33,3 | 33,4 | 33,9 | 33,5 | 30,0 | 28,4 | 28,5 | 28,9 | 29,3 | 28,0 | 33,9 |
| Уртаса максимум, °C | 21,3 | 22,9 | 25,5 | 26,6 | 26,3 | 24,7 | 23,2 | 23,4 | 22,5 | 22,4 | 21,9 | 21,2 | 23,5 |
| Уртаса температура, °C | 13,6 | 15,0 | 17,4 | 18,7 | 19,0 | 18,5 | 17,4 | 17,5 | 17,1 | 16,2 | 14,9 | 13,9 | 16,6 |
| Уртаса минимум, °C | 5,9 | 7,0 | 9,2 | 10,7 | 11,7 | 12,3 | 11,5 | 11,5 | 11,6 | 9,9 | 7,8 | 6,5 | 9,6 |
| Абсолют минимум, °C | −4,1 | −4,4 | −4 | −0,6 | 3,7 | 4,5 | 5,3 | 6,0 | 1,6 | 0,0 | −3 | −3 | −4,4 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 9 | 9 | 13 | 27 | 58 | 157 | 183 | 173 | 144 | 61 | 6 | 8 | 787 |
| Сығанаҡ: NOAA [1] | |||||||||||||
ХалҡыҮҙгәртергә
2005 йылда үткәрелгән муницпаль халыҡ иҫәбен алыу буйынса, Мехико баш ҡалаһы федераль округында 19 331 365 кеше йәшәгән, был бөтә Мексика халҡының дөйөм һанынан 20 процентын тәшкил итә.
Этник составыҮҙгәртергә
Ҡала халҡының күпселеге — метистар (ҡатнаш Европа сығышлы һәм ерле халыҡ). Метистарға ҡарата Мексиканың ерле халҡы баш ҡала халҡының бер процентын ғына тәшкил итһә лә, бөтә федераль округта индей халҡы күберәк. Илдә бөтә этник төркөмдәрҙең 360 меңдән ашыу Мексика индеецтары баш ҡала федераль округында йәшәй. Һаны буйынса Мехикола йәшәгән иң ҙур этник төркөм — науа халҡы. Федераль округта йәшәүсе ерле халыҡтың башҡа вәкилдәре төбәк өсөн туған түгел, улар башҡа территорияларҙан килеп ултырған. Ҡалала тағы миштектар, отомиҙар, сапотекиҙар һәм масауалар, пурепечалар, майялар һәм башҡа аҙ һанлы төркөмдәр йәшәй.
Мехикола тыуған яңы быуын индейҙары, XXI быуат башында ҡалала йәшәүсе төп мәҙәниәт вөкилдәре араһында протест күренештәре күҙәтелһә лә, мегаполистың испан телле мәҙәниәтен өҫтөнлөклө һанап, ассимиляциялана. Мехикола йәшәгән индейҙарҙың күпселеге испан теленә күсә, әммә төп телдә аралашыу көнкүрештә булһа ла һаҡланып ҡалған[9].
Мексикаға башлыса Латин Америкаһының ярлыраҡ илдәренән яҡшы өлөш эҙләп иммигранттар килә. Федераль округ шулай уҡ Мексикала йәшәгән күпселек сит ил кешеләре өсөн туған йорт һанала. Мексикандар, американдар, аргентиндар, колумбийҙар, француздар, немецтар һәм ливандарҙың күп һанлы общиналары дөйөм халыҡ һанының ҙур булмаған процентын булдырып, баш ҡаланың ҡалған өлөшөн тәшкил итә.
ТелдәрҮҙгәртергә
Мексикалағы кеүек үк, федераль округта өҫтөнлөклө тел булып испан теле тора, ул телдә баш ҡаланың күпселеге һөйләшә. Бынан тыш, бизнес-мөхиттә (эре бизнеста) һәм ғилми мөхиттә йыш ҡына инглиз теле ҡулланыла.
Ҡала территорияһында башҡа аҙ һанлы этник төркөмдәр ҙә йәшәгәнлектән урамдарҙа йыш ҡына Мексиканың ерле халҡының башҡа ҡалған телдәрҙе лә ишетергә мөмкин, күпселеге уларҙың — ацтек теле (37 450 кеше һөйләшә), отоми теле (17 083), миштек теле (16 268), сапотеки теле (14 117) һәм масауа теле (9 631)[10].
ДинеҮҙгәртергә
Мехиконың күпселек халҡы католиктар. Һорауға яуап биреүселәрҙең күпселеге — суҡындырылған, уларҙың дине католицизм, әммә күптәре сиркәүгә даими йөрөмәй. Католиктарҙың һаны федераль округта элекке йылдарға ҡарағанда байтаҡҡа кәмегән. Мәҫәлән, 1960 йылдарҙа был күрһәткес федераль провинцияһы халҡының 90 % тәшкил итә ине, ә XXI быуат башында, был күрһәткес барлығы 80 % тәшкил итә.
Бер ниндәй ҙә дин тотмаған халыҡ һаны арта. Өҫтөнлөклө католик сиркәүе менән бер рәттән ҡалала католицизмдың ортодоксаль тармаҡтары киң таралған, улар Мехикола халыҡ йолалары һәм ышаныуҙарын берләштереп, төрлө культтар менән үҫешә, әммә уларҙы Рим-католик сиркәүе танымай. Бынан тыш, ҡалала ҙур йәһүд общинаһы һәм ҙур булмаған мосолман общинаһы бар.
Административ бүленешҮҙгәртергә
Ҡаланың үҙәк һәм көньяҡ өлөшө көньяҡ тау алды менән Мексика составында штат кимәлендәге айырым административ берәмекте, федераль округты булдыра. Ҡала агломерацияһының ҡалған өлөшө Мехиконың төньяҡ-көнсығыш штатының төрлө муниципалитеттарына һәм Идальго штатының бер муниципалитетына инә. Федераль округ 16 районға бүленә (исп. delegaciones):
|
1. Альваро Обрегон (Álvaro Obregón) |
9. Истапалапа (Iztapalapa) |
ТранспортыҮҙгәртергә
Халыҡ артыҡ тығыҙ ултырғанлыҡтан Мехикола автомагистралдәрҙә тығындар проблемаһы ҙур. Был проблеманы хәл итеү өсөн властар юлдар һәм юл үткәргестәр төҙөй. Шулай уҡ шәхси автомобилдәрҙе файҙаланыуға сик индерелгән — 8 йылдан да иҫке бөтә автомобилдәргә аҙнаһына бер тапҡыр һәм айына бер тапҡыр йәкшәмбе генә файҙаланыу рөхсәт ителә. Киң таралған һәм уңайлы транспорт төрө булып такси тора, өҫтәүенә асыҡ йәшел «Фольксваген Жук» маркалы автомобилдәр өҫтөнлөк итә. 2010 йылдан Мехико властары таксопарктан яйлап экоголик булмаған «Жукты» алыу буйынса курс алып бара. Бер үк ваҡытта таксиҙың төҫө алтын-һоро төҫкә алмашына, яңынан буяу бюджет иҫәбенә эшләнә. Иң яңы үҙгәреш — «CDMX» (Ciudad de México) яҙыу менән аҡ-алһыу төҫтәге такси[11].
Ҡала транспортыҮҙгәртергә
Мехикола төп йәмәғәт транспорты — метрополитен, ул Латин Америкаһында иң оҙон метро. Үҙәгендә ул ер аҫтынан үтә, ә ситтәрендә өҫкә сыға. Көн һайын метро менән 4 млн ашыу кеше ҡуллана.
Ҡала буйлап шулай уҡ троллейбуста, тиҙ йөрөшлө трамвайҙа, ҙур автобустарҙа һәм Рәсәй маршруткалары аналогы булған "песерос"та йөрөргә мөмкин. Йәмәғәт транспортының яңы төрө — метробус, махсус бүленгән һыҙаттар буйлап йөрөүсе тиҙ йөрөшлө тоташма автобус бар.
Ҡала-ара транспортҮҙгәртергә
Мехиконың төп аэропорты — Бенито Хуарес исмендәге Халыҡ-ара аэропорт.
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ Kahn, Carrie Meet Mexico City's First Elected Female Mayor. NPR (25 July 2018). — «Both Sheinbaum's parents, also scientists, are children of Jewish immigrants from Bulgaria and Lithuania. Sheinbaum says she celebrated holidays at her grandparents', but her home life was secular»
- ↑ Mexico City elects first Jewish mayor, Jewish Telegraphic Agency (2 July 2018). 2 июль 2018 тикшерелгән.
- ↑ Ҡалып:Книга:Русские названия жителей: Словарь-справочник
- ↑ WFE – Member Exchanges. World-exchanges.org (April 1, 2003). Тәүге сығанаҡтан архивланған 30 май 2012. 25 март 2010 тикшерелгән. 2010 йылдың 25 март көнөндә архивланған.
- ↑ Brian W. Blouet, Olwyn M. Blouet. OECD Reviews of Regional Innovation OECD Reviews of Regional Innovation: 15 Mexican States 2009. OECD Publishing, 2009. p. 418 (p. 299). ISBN 978-92-64-06012-8.
- ↑ United Nations World Urbanization Prospects (2007). Тәүге сығанаҡтан архивланған 31 июль 2007. 27 декабрь 2009 тикшерелгән. 2009 йылдың 23 декабрь көнөндә архивланған.
- ↑ 7,0 7,1 Поспелов, 2002, с. 268
- ↑ Мехико — Словаря «Современные географические названия»
- ↑ Indígenas de la Ciudad de México 2009 йылдың 6 ғинуар көнөндә архивланған., en el sitio en internet de la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas de México, consultado el 17 de enero de 2007
- ↑ Distrito Federal. Tabulados definitivos del Censo de Población y Vivienda de 2000
- ↑ Presenta Semovi Nueva Cromática Para Taxis En La Cdmx | Agu — Síntesis Informativa 2016 йылдың 16 апрель көнөндә web/20160416170902/http://www.agu.df.gob.mx/sintesis/index.php/presenta-semovi-nueva-cromatica-para-taxis-en-la-cdm/ архивланған.