Башҡорт Википедияһына рәхим итегеҙ!
300-ләп телдәге ирекле интернет энциклопедияның
Уны төҙөүҙә һәр кем ҡатнаша ала.
Һеҙҙе лә берҙәм ирекмәндәр ғаиләһенә саҡырабыҙ!
Welcome to the Embassy! * Добро пожаловать в Посольство!
Һайланған мәҡәлә
Арифме́тика (бор. грек. ἀριθμητική — ἀριθμός «һан» һүҙенән) — математиканың һандарҙы, улар араһындағы бәйләнеште һәм үҙсәнлектәрен өйрәнеүсе бүлеге. Арифметиканың өйрәнеү предметы булып һандар (натураль, бөтөн, рациональ, ысын, комплекслы һандар) һәм уларҙың үҙсәнлектәре тора. Арифметикала үлсәүҙәр, иҫәпләү ғәмәлдәре (ҡушыу, алыу, ҡабатлау, бүлеү) һәм иҫәпләү ысулдары ҡарала. Айырым бөтөн һандарҙың үҙсәнлектәрен өйрәнеү менән юғары арифметика, йәки һандар теорияһы шөғөлләнә. Теоретик арифметика һан төшөнсәһенә билдәләмә биреүгә һәм анализлауға иғтибар бүлә, ә формаль арифметика предикаттарҙың (логик хәбәр) һәм аксиомаларҙың логик төҙөлөштәренә таянып эш итә. Арифметика иң боронғо һәм иң мөһим математик фәндәрҙең береһе; ул алгебра, геометрия һәм һандар теорияһы менән тығыҙ бәйләнгән.
Арифметиканың барлыҡҡа килеүенең сәбәбе булып иҫәпләүҙәргә һәм ауыл хужалығын үҙәкләштергәндәге мәсьәләләр менән бәйле иҫәп-хисапҡа практик мохтажлыҡ тора. Фән хәл итеүҙе талап иткән мәсьәләләр менән бергә үҫешә. Арифметиканың үҫешенә грек математиктары ҙур өлөш индерә — атап әйткәндә, философтар-һандар ярҙамында донъяның бөтә законлыҡтарын аңларға һәм тасуирларға тырышыусы пифагорсылар.
Урта быуаттарҙа арифметиканы, неоплатониктарға эйәреп, ете азат сәнғәт тип аталғандар иҫәбенә индергәндәр. Ул осорҙа арифметиканы төп практик ҡулланыу өлкәһе булып сауҙа, навигация, төҙөлөш тора. Ошоноң менән бәйле, тәү сиратта геометрик төҙөүҙәр өсөн кәрәк булған иррациональ һандарҙы яҡынса иҫәпләүҙәр ҙур әһәмиәткә эйә була. Арифметика бигерәк тә Һиндостанда һәм ислам илдәрендә йылдам үҫешә, уларҙан математик белемдең өр яңы ҡаҙаныштары Көнбайыш Европаға үтеп инә; Рәсәйҙә математик белем менән «гректарҙан да, һәм латиндарҙан да» танышалар.
Яңы осор тыуыу менән диңгеҙҙә йөҙөү астрономияһы, механикаһы, ҡатмарлашҡан коммерция иҫәпләүҙәре иҫәпләү техникаһына яңы талаптар ҡуя һәм арифметиканың артабанғы үҫешенә этәргес була. XVII быуат башында Непер логарифмдарҙы уйлап таба, ә аҙаҡ Ферма һандар теорияһын арифметиканың үҙ-аллы бүлеге итеп сығара. Быуат аҙағына иррациональ һан тураһында рациональ яҡынлауҙар эҙмә-эҙлелеге булараҡ төшөнсә формалаша, ә артабанғы йөҙ йыллыҡ дауамында Ламберттың, Эйлерҙың, Гаусстың хеҙмәттәре арҡаһында арифметика комплекслы дәүмәлдәр менән ғәмәлдәрҙе үҙ эсенә ала, һәм хәҙерге заман күренешен ала.
↪ дауамы…Яҡшы мәҡәлә
Әлмөхәмәтов Ғәзиз Сәлих улы (29 октябрь 1895 йыл — 10 июль 1938 йыл) — йырсы (лирик тенор), композитор, музыкаль йәмәғәтселек эшмәкәре. Тәүгеләрҙән булып «Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы» (1929) исеменә лайыҡ булыусы, башҡорт һәм татар профессиональ музыкаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Сәйәси золом ҡорбаны.
Ғәзиз Сәлих (Мөхәмәтсәлих) улы Әлмөхәмәтов 1895 йылдың 29 октябрендә Ырымбур губернаһы Ырымбур өйәҙе (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Көйөргәҙе районы) Иҫке Мораптал ауылында тыуған. Милләте башҡорт.
Шәжәрәһе: Амангилде Байморатов (1775—1844) → Әлмөхәмәт (1803—?) → Яхъя (1820—?) → Абдрахман (1857—?) → Мөхәмәтсәлих (1867—?) → Ғәзиз (1895—1938).
Мөхәмәтсәлих һәм Ғәлимә Әлмөхәмәтовтарҙың ғаиләһендә 6 ул үҫә: Абдулла, Абдрахман (1887—?), Ғәзиз, Фәтих (1900—?), Хәбибрахман (1905—?) һәм Ғәлирахман (1912—?). Ғаиләлә тормош ауыр була, атаһы ваҡытлы эштәргә яллана — мал көтә, бесән йыя. Малайҙар бала саҡтан ауыл эшсәндәренең хеҙмәтен белеп атаһына ярҙам иткәндәр. Әсәһе Ғәлимә моңло тауышлы булып бихисап башҡорт халыҡ йырҙарын, оҙон көйҙәрҙе йырлаған, Аҡмулланың шиғырҙарын яттан белгән..
Атаһы туберкулёз менән ауырып үлгәндән һуң, 1908 йылда Абдрахман ағаһы менән Ташкентҡа китә. Унда йәйен йөҙөм баҡсаларында эшләй, ә ҡышҡы айҙарҙа мәҙрәсәлә уҡый.
1913 йылда Ташкент ҡалаһында башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусы булараҡ тәүге тапҡыр сығыш яһай. 1914 йылдан Урта Азия, Ҡаҙағстан, Башҡортостан, Волга буйы, Себер буйлап гастролдәрҙә йөрөй. 1916 йылдан башлап йыш ҡына Ырымбурҙа була, концерттар менән сығыш яһай.
1917 йылда Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтенә ҡушыла. «Тулҡын» башҡорт йәштәре ойошмаһы ағзаһы булып китә. Башҡорт Хөкүмәте тарафынан ойошторолған концерттарҙа, шул иҫәптән Каруанһарайҙа сығыш яһай. 1917 йылдан Өфөлә шағир Шәйехзада Бабич менән берлектә концерттар ҡуя. 1918 йылдың яҙында Башҡортостан Ваҡытлы Революцион Советына ағза итеп һайлана, әммә был вәкәләттәрҙе Ғәзиз Әлмөхәмәтов ҡабул итмәй. Бынан һуң Башҡортостан Ваҡытлы Революцион Советы уны стипендия менән тәьмин итеп Ырымбурға уҡырға ебәрә. Әлеге ваҡытта Әлмөхәмәтовтың Ырымбурҙа уҡыуы хаҡында документтар табылмаған.
1918 йылда Башҡорт хәрби шураһының Ырымбур хәрби бүлеге ҡарамағындағы контрразведка составында хеҙмәт итә. Башҡортостан мөхтәриәтенең Ҡыпсаҡ кантонында Ҡыпсаҡ ирекле отрядын ойоштора, һәм 1918 йылдың 1 авгусында уның командиры итеп тәғәйенләнә.
Концерт репертуарында ариялар, ватан һәм сит ил композиторҙарының ариялары, йырҙары һәм романстары, үҙенең вокал әҫәрҙәре, башҡорт, татар, үзбәк, фарсы, әзербайжан, ҡаҙаҡ халыҡ йырҙары була. Совет композиторҙары йырҙарының, классик арияларының һәм романстарының үҙ тәржемәһендә башҡорт телендә тәүге башҡарыусыһы була: Дж. Вердиҙың «Риголетто» операһынан Герцог йыры, П. И Чайковскийҙың «Евгений Онегин» операһынан Ленскийҙың ариялары, А. С. Пушкиндың шиғырына А. П. Бородиндың «Алыҫ ватандың ярҙары өсөн» (рус. «Для берегов отчизны дальней») романсы, В. И. Лебедев-Кумачтың шиғырына И. О. Дунаевскийҙың «Туған ил тураһында йырҙары» (рус. «Песни о Родине») һәм башҡалар. Концерт һәм композиторлыҡ эшмәкәрлеге менән бер рәттән фольклор әҫәрҙәрен, шул иҫәптән «Ашҡаҙар», «Буранбай», «Тәфтиләү», «Урал» башҡорт халыҡ йырҙарын, Ҡуңыр буға ҡобайырынан өҙөктө яҙып ала.
1921 йылда Башҡортостан АССР-ының Мәғариф халыҡ комиссариатынан Ташкент консерваторияһына уҡырға йүнәлтеү ала. 1936 йылдың 10 февралендә «Ҡыҙыл Үзбәкстан» гәзитендә бер композитор менән интервью баҫылып сыға, бында Әлмөхәмәтовтың Ташкент консерваторияһында белем алыуы тураһында телгә алына. Әммә бында уҡыуы тураһында әлеге ваҡытта тура дәлилдәр юҡ. 1920-се йылдарҙа Мәскәү консерваторияһында белем ала. 1920—1930-сы йылдарҙа йырсының тауышы грампластинкаларға яҙҙырыла.
Музыкаль-сәхнә әҫәрен — музыкаль иллюстрациялы «Сания» драмаһын үҙ либреттоһына яҙа, ул тәүге тапҡыр 1922 йылдың яҙында Ташкентта педагогия институты студенттарының көсө менән ҡуйыла{
↪ дауамы…Аҙна рәсеме
9 июль юбилярҙары
- Бибиков Борис Владимирович (1900—5.11.1986), педагог, актёр. РСФСР-ҙың (1947), Тажик ССР-ының (1964) һәм Башҡорт АССР-ының (1959) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Ҡарағалпаҡ АССР-ының атҡаҙанған артисы (1967). 1934 йылдан Мәскәүҙең төрлө театрҙары режиссёры, бер үк ваҡытта ГИТИС һәм 1942 йылдан — Бөтә Союз дәүләт кинематография институты, 1970 йылдар аҙағынан Тажикстан сәнғәт институты уҡытыусыһы. Профессор (1951). Сталин премияһы лауреаты (1950). Сығышы менән хәҙерге Мәскәү өлкәһенең Серпухов ҡалаһынан.
- Лубышев Фёдор Владимирович (1945), ғалим-математик. 1971 йылдан Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусыһы. Физика- математика фәндәре докторы (1997), профессор (1999). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000). Сығышы менән хәҙерге Татарстан Республикаһының Бөгөлмә ҡалаһынан.
Ҡыҙыҡ мәғлүмәт
- 112-се Башҡорт кавалерия дивизияһының 3860 яугиры орден һәм миҙалдар менән бүләкләнә, 78 кеше — Советтар Союзы Геройы исеменә һәм биш кеше Дан орденының тулы кавалеры исеменә лайыҡ була.
- Стәрлетамаҡ ҡалаһы флагындағы өс тулҡын Ашҡаҙар, Ағиҙел, Стәрле йылғаларын кәүҙәләндерә.
- Башҡорттарҙа тик бишенсе (тыуа ят) йәки алтынсы (ете ят) быуында ғына туғандар үҙ—ара никахлаша алғандар.
- Сатурндың юлдашы Титанда болоттар барлыҡҡа килә һәм яуым-төшөм дә булғылай.
- Тәүге электрон уйын ҡоролмалары Икенсе донъя һуғышынан һуң АҠШ-та барлыҡҡа килә.
- Япон календары буйынса сентябрҙең өсөнсө дүшәмбеһе — Ололарҙы хөрмәтләү көнө.