Башҡорт Википедияһына рәхим итегеҙ!
300-ләп телдәге ирекле интернет энциклопедияның
Һәр кем уны төҙөүҙә ҡатнаша ала.
Һеҙҙе лә берҙәм ирекмәндәр ғаиләһенә саҡырабыҙ!
Welcome to the Embassy! * Добро пожаловать в Посольство!
Һайланған мәҡәлә
Емельян Пугачёв етәкселегендәге 1773—1775 йылдарҙағы крәҫтиәндәр һуғышы (Пугачёвщина, Пугачёв болаһы, Пугачёв ихтилалы) — казактарҙың, крәҫтиәндәрҙең һәм Урал менән Волга буйы халыҡтарының императрица Екатерина II хөкүмәтенә ҡаршы оло масштаблы һуғышҡа әүерелгән ихтилал.
1772 йылда Яйыҡ ҡаласығында ғәскәрҙең юғары старшиналар ҡатламына һәм хөкүмәт вәкилдәренә ҡаршы казактарҙың ихтилалы башлана. Ихтилал баҫтырыла, әммә казактар баш эймәй, ә яңы сығышҡа сәбәп көтөп шымалар. Бындай сәбәп Яйыҡта үҙен Пётр III тип иғлан иткән Дон казагы, ҡасҡын Пугачев килеп сығыуы менән яңыра. 1973 йылдың 17 (28) сентябрендә Бударин форпосынан башланған Яйыҡ казактарының яңы сығышы бик тиҙ Ырымбур крайын, Уралды, Кама буйын, Башҡортостанды, Көнбайыш Себерҙең бер өлөшөн, Урта Волга буйын ялмап ала. Ихтилал барышында агитация һәм иң мөһим хыялдарҙы тормошҡа ашырыу буйынса вәғәҙәләр һөҙөмтәһендә казактарға башҡорттар, ҡалмыҡтар, ҡаҙаҡтар, сыуаштар, татарҙар, Урал заводтары крәҫтиәндәре ҡушыла. 1773 йылдың сентябренән 1774 йылдың мартына тиклем ихтилалдың беренсе этабы баш күтәреүселәрҙең уңыштары менән билдәләнә, әлеге уңыштар иррегуляр казак һәм урыҫ булмаған частарҙың тәжрибәле вәкилдәренең күп һанлы булмаған һәм рухи яҡтан тарҡатылған хөкүмәт ғәскәрҙәренән өҫтөнлөклө булыуы менән бәйле. Ихтилалсылар Ырымбурҙы, Яйыҡ ҡаласығын, Өфөнө баҫып алалар, күп һанлы ҡаласыҡтарҙы, нығытмаларҙы һәм заводтарҙы яулайҙар.
Хәлдең бөтә етдилеген аңлаған хөкүмәт империяның көнбайыш һәм төньяҡ-көнбайыш сиктәрендәге ғәскәрҙәрҙе туплай башлай һәм тәжрибәле булған генерал-аншеф А. И. Бибиковты етәксе итеп тәғәйенләй. Бының һөҙөмтәһендә 1774 йылдың март айында баш күтәреүселәр бөтә урындарҙа ла уңышһыҙлыҡҡа тарый, күп кенә күренекле ихтилал етәкселәре һәм ябай ҡатнашыусылар ҡулға алына йәки үлтерелә, ҡалғандары тарҡатыла. Әммә Бибиковтың вафатынан һуң, 1774 йылдың апрелендә, ихтилал Көньяҡ Урал завод крайында һәм Тарихи Башҡортостанда яңы көс менән ҡабынa. Пугачев тарҡатылған отрядтарҙы берләштереүгә өлгәшә һәм ауыр еңелеүҙәргә дусар булыуына ҡарамаҫтан, Урал һәм Кама буйындағы походтарҙан һуң 1774 йылдың июлендә империяның иң эре үҙәктәренең береһе булған Ҡаҙанды баҫып ала.
↪ дауамы…Яҡшы мәҡәлә
Әзербайжандың бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһы, йәки Әзербайжан бойондороҡһоҙлоғо тураһында акт — Әзербайжан Милли Советы 1918 йылдың 28 майында Тифлиста төҙөлгән һәм ҡул ҡуйылған һәм Әзербайжан демократик республикаһының бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән документ.
Әзербайжан Демократик Республикаһы барлығы 23 көн йәшәп ҡалған һәм 1920 йылдың апрелендә советлаштырыу һөҙөмтәһендә бөтөрөлгән. Уның урынында барлыҡҡа килгән Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы тиҙҙән Совет Социалистик Республикалар Союзы составына инә.СССР тарҡалғандан һуң, 1991 йылдың 18 октябрендә, Әзербайжан Республикаһының Юғары Советы, 1918 йылғы бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһына таянып, «Әзербайжан Республикаһының Дәүләт бойондороҡһоҙлоғо тураһында» Конституцион актын ҡабул иткән.
Ғәрәп яҙмаһы нигеҙендә әзербайжан телендә төҙөлгән Бойондороҡһоҙлоҡ декларацияһының ҡулъяҙма төп нөсхәһе Әзербайжан Республикаһының Дәүләт архивында, әзербайжан оригинал күсермәләре әзербайжан һәм француз телдәрендә — Баҡыла Әзербайжандың Милли фәндәр академияһының тарих Музейында һаҡлана. Декларация ҡабул итеү көнө — 28 май — Әзербайжанда милли байрам — Республика көнө, ял көнө булып һанала.
1918 йылдың башына Кавказ аръяғында сәйәси хәл ҡатмарлы булып ҡала. Брест-Литовскиҙағы Рәсәй һәм Германия араһындағы тыныслыҡ тураһында уңышһыҙ һөйләшеүҙәрҙән һуң, 1917 йылдың 6 декабрендә Кавказда герман-төрөк ғәскәрҙәре һөжүмгә күсә. 1918 йылдың ғинуар башында төрөк ғәскәрҙәре Ардаган, Карс һәм Батум өлкәларен баҫып ала. Төрөк ғәскәрҙәренең алға барыуы Кавказ аръяғы комиссариатын 1918 йылдың 6 февралендә Кавказ фронты командующийы Мәхмәт Вәһиб пашаға Ғосман Төркиәһе менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәргә әҙерлеген белдереп телеграмма бирергә мәжбүр итә.
↪ д а у а м ы…Аҙна рәсеме
21 сентябрь юбилярҙары
- Әнүәр Бикчәнтәев (21.09.1913—18.05.1989), Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан башҡорт яҙыусыһы, 1941 йылдан КПСС, 1947 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. РСФСР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1970), Башҡорт АССР-ының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт (1974) һәм республика комсомолының Ғәлимов Сәләм исемендәге (1967) премиялар лауреаты. Октябрь Революцияһы (1972), Ҡыҙыл Байраҡ (1942), 1‑се (1985) һәм 2‑се (1944) дәрәжә Ватан һуғышы, Ҡыҙыл Йондоҙ (1943), Почёт Билдәһе (1963) ордендары кавалеры.
- Солтанов Байраҡ Зәки улы (21.09.1933—24.10.2012), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының почетлы академигы (2002), техник фәндәре докторы (1983), профессор (1986). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1995), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1988), РСФСР-ҙың почётлы нефтсеһе (1988).
- Ғәйфуллин Вәҡиф Шаһиморат улы (21.09.1938), педагог, совет партия һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың Учалы ҡала комитетының икенсе һәм беренсе секретары, 1994—1997 йылдарҙа Учалы ҡалаһы һәм Учалы районы хакимиәте башлығы. 1990—1995 йылдарҙа Башҡортостандың Юғары Советы депутаты. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың почётлы гражданы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Учалы районы Наурыҙ ауылынан.
Ҡыҙыҡ мәғлүмәт
- Ғәрәп сәйәхәтсеһе әл-Гарнати бер нисә тапҡыр Волга буйы Болғарында була һәм 1135—1136 йылдарҙа «Тәуарихи Болғарийа» әҫәренең авторы Яҡуп ибн Ноғман менән осрашҡан.
- Ғәли Соҡорой ирәкте (ҡара табын) башҡорттары шәжәрәһен яҙып ҡалдыра, бында Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуында ҡатнашҡан Иҫән хандың өс тапҡыр батша Иван Грозныйға барыуы тураһында телгә алына.
- Бынан 100 йыл элек 1918 йылдың сентябрендә генерал Хажиәхмәт Ишбулатов командалағында Башҡорт айырым корпусы булдырыла, уның составында 1-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы, 1-се Башҡорт уҡсылар дивизияһы, Әмир Ҡарамышев исемендәге 1-се Башҡорт кавалерия полктары инә.
- 1918 йылдың 8—23 сентябрендә Өфөлә Дәүләт Кәңәшмәһе була, бында Башҡорт Хөкүмәте делегацияһы Өфө директорияһы исеме аҫтында билдәле булған Бөтә Рәсәй ваҡытлы хөкүмәтен булдырыуҙа ҡатнаша.
- 2000 йылда Минск ҡалаһында бәрәңгегә һәйкәл асыла, ә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы 2008 йылды халыҡ-ара бәрәңге йылы тип иғлан иткән.
- Майҙанының 90 проценты урман менән ҡапланған «Еҙем тәбиғи паркы» биләмәләрендә 68 мәмерйә, шул иҫәптән Киндерле, Октябрь һәм башҡалар бар.
- Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһында Кавказ тауҙарының Чегем тарлауығындағы балҡар шағиры Ҡайсын Кулиев исемендәге түбә эргәһендәге түбәгә башҡорт шағиры Мостай Кәримдең исеме бирелгән.