Бөйөк Ватан һуғышы

Бөйөк Ватан һуғышы (22 июнь 1941 йыл — 9 май 1945 йыл) — Совет Социалистик Республикалар Союзының үҙ территорияһына баҫып ингән нацистик Германияға һәм уның Европалағы союздаштарына (Венгрия, Италия, Румыния, Словакия, Финляндия, Хорватия) ҡаршы һуғышы. Ҡыҙыл Армияһының еңеүе һәм Германия ҡораллы көстәренең бер һүҙһеҙ капитуляцияһы менән тамамланған Икенсе донъя һуғышының мөһим өлөшө. Көнбайыш илдәрендә — Көнсығыш фронт, Германияла шулай уҡ Немец-Совет һуғышы тип атала.

Бөйөк Ватан һуғышы
Кем хөрмәтенә аталған	Ватан һуғышы
Дәүләт	СССР
Урын	СССР, Үҙәк Европа, Көнсығыш Европа, Европа, Төньяҡ Европа[d] һәм Балҡан ярымутрауы
Ваҡиға ваҡыты	25 май 1945
Башланыу датаһы	22 июнь 1941
Тамамланыу датаһы	7 май 1945 һәм 21 ғинуар 1955
Ҡатнашыусылар	Өсөнсө рейх, СССР, Гитлерға ҡаршы коалиция, Югославияның Халыҡ-азатлыҡ армияһы[d], Финляндия, Румыния короллеге, Венгрия, Фашистская Италия[d] һәм Словакия республикаһы (1939—1945)
Цель	Советская зона оккупации Германии[d]
Бөйөк Ватан һуғышы Викимилектә

«Ленинградты батырҙарса һаҡлаусыларға» монументы обелискыһында һуғыш даталары

Өсөнсө рейхтың хәрби-сәйәси етәкселеге йәшен тиҙлегендәге һуғыш стратегияһына иҫәп тота («блицкриг») һәм Советтар союзына ҡаршы 21-се һанлы директиваға ярашлы «Барбаросса» планы кодлы исем алған агрессия планын әҙерләй. СССР-ға ҡаршы һуғышта совет дәүләтен юҡҡа сығарыу, уның байлыҡтарын тартып алыу, халҡының төп өлөшөн физик яҡтан юҡ итеү, Уралға тиклем ил территорияһын «германлаштырыу» маҡсаты ҡуйыла. Совет халҡы өсөн Бөйөк Ватан һуғышы тыуған илдең азатлығы һәм бойондороҡһоҙлоғо өсөн ғәҙеллек һуғышы һәм Европала нацизмды бөтөрөүгә йүнәлтелгән азатлыҡ һуғышы була.

Һуғыш барышында Советтар Союзы Гитлерға ҡаршы коалиция составында Германияның һәм уның союздаштарына иң ҙур зыян килтерә һәм хәл иткес еңелеүгә дусар итә, үҙенең территорияһынан баҫҡынсыларҙы ҡыуып сығара һәм Үҙәк һәм Көнсығыш илдәрен нацизмдан ҡотолдороп, Европала уның тар-мар ителеүендә хәл иткес роль уйнай. 1945—1946 йылдарҙа Нюрнберг трибуналы нацистик Германияның бөтә донъяға ҡаршы агрессив һуғыш башлауына, хәрби енәйәттәргә, тыныслыҡ һәм кешелеклеккә ҡаршы енәйәттәренә баһа бирҙе, шулай уҡ донъя хакимлығына ынтылыусы нацист енәйәтселәренә хөкөм ҡарары сығара.

Атамаһы

«Бөйөк Ватан һуғышы» атамаһы СССР-ҙа һуғыштың беренсе көнөндә үк, 1941 йылдың 22 июнендә, Юрий Левитандың мөрәжәғәтнамәһендә ҡуллана башлай:

Внимание, говорит Москва. Передаем важное правительственное сообщение. Граждане и гражданки Советского Союза! Сегодня в 4 часа утра без всякого объявления войны германские вооруженные силы атаковали границы Советского Союза. Началась Великая Отечественная война советского народа против немецко-фашистских захватчиков. Наше дело правое, враг будет разбит. Победа будет за нами!

1941 йылдың 23 һәм 24 июнендәге «Правда» гәзитендә лә СССР менән Германия һуғышына ҡарата ошо һүҙбәйләнеш беренселәрҙән булып ҡулланыла.

Сталиндың радио аша халыҡҡа 1941 йылдың 3 июлендәге мөрәжәғәтендә «бөйөк» һәм «ватан» эпитеттары айырым ҡулланыла.. Рәсәй тарихсыһы Олег Будницкий, «Бөйөк Ватан һуғышы» атамаһы 1812 йылғы Ватан һуғышы аналогияһынан барлыҡҡа килгән тип билдәләй. «Бөйөк Ватан һуғышы» термины 1942 йылдың 20 майындағы СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының Указына ярашлы Бөйөк Ватан һуғышы хәрби ордены индерелеүе менән нығытыла.

1914—1915 йылдарҙа «Бөйөк Ватан һуғышы» ҡайһы бер осраҡтарҙа Беренсе донъя һуғышына ҡарата рәсми булмаған публикацияларҙа ҡулланылған.

Инглиз телле илдәрҙә Eastern Front (World War II) (Икенсе донъя һуғышының Көнсығыш фронты) термины ҡулланыла, немец историографияһында — Deutsch-Sowjetischer Krieg, Russlandfeldzug, Ostfeldzug (Немец-совет һуғышы, «Урыҫ походы», «Көнсығыш походы»).

Европала һуғыштан алдағы хәрби-сәйәси хәл

1938 йылдың 30 сентябрендә Мюнхен килешеүе (Мюнхенский сговор) исеме аҫтында билдәлелек алған йәшерен килешеү көскә инә — Германия һәм Венгрия үҙ-ара Чехословакия территорияһын бүлешәләр һәм Тешин өлкәһен Польшаға бирәләр. Польша, әгәр совет ғәскәрҙәре ниндәй ҙә булһа сәбәп менән уның территорияһына баҫып инһә, СССР-ға ҡаршы һуғыш иғлан итергә әҙер булыуын раҫлай.

1939 йылдың 23 авгусында Германия һәм СССР һөжүм итмәү тураһында килешеү төҙөйҙәр. Уның Йәшерен өҫтәмә протоколына ярашлы 1939 йылдың 1 сентябрендә Германия Польшаға ябырыла. Үҙ-ара союздаш йөкләмәләр менән бәйләнгән Бөйөк Британия һәм Франция Өсөнсө рейхҡа һуғыш иғлан итәләр. Әлеге ваҡиғалар Икенсе донъя һуғышының башы тип һанала. 1939 йылдың 17 сентябрендә килешеүҙәге үҙенең өлөшөн үтәп, СССР Польшаның көнсығыш өлкәләренә һөжүм итә. Әммә СССР һәм Рәсәй историографияһы быны Икенсе донъя һуғышына инеү тип һанамай. Төньяҡ сигенән Германия һәм СССР-ҙың йоғонтолары зонаһы үткән Вильнюс совет Литваның составына индерелә 1939—1940 йылғы ҡышта СССР Йәшерен өҫтәмә протоколына ярашлы уның мәнфәғәттәре зонаһы тип һаналған Финляндияға ябырыла, был һөжүм СССР-ҙы Милләттәр лигаһынан сығарыуға сәбәп була (Германия уның составынан 1933 йылда уҡ сыға). Әммә был да Икенсе донъя һуғышына инеү тип иҫәпләнмәй. Совет һәм рәсәй историографияһы Икенсе донъя һуғышының башы тип СССР-ға немец ғәскәрҙәре һөжүм иткән көндө — 1941 йылдың 22 июнен- һанайҙар.

1940 йыл дауамында СССР Эстонияны, Латвияны һәм Литваны (1939 йылда Германияға бирелгән Клайпеданан тыш), аннексиялай, шулай уҡ 1940 йылдың июнендә ультиматум һөҙөмтәһендә Бессарабияны (быға тиклем Румыния составына инә) ҡушып ала. Әлеге ерҙәр йәшерен килешеүгә ярашлы совет йоғонтоһо сфераһына инә.

Германияның СССР-ға һөжүм итеү планы Гитлерҙың күрһәтмәһе буйынса 1940 йылдың июленән алып барыла. Был ваҡытҡа уңышлы хәрби интервенциялар арҡаһында Германия составына Дания, Норвегия, Бельгия, Нидерланды, Люксембург һәм Францияның төньяҡ төбәктәре инеп өлгөрә. Һуғыштан Францияны сығарыу һәм Британия армияһын континенттан ҡыҫырыҡлап сығарыу Германияға Европала стратегик хәлде кардиналь рәүештә үҙгәртергә мөмкинлек бирә. Әммә 1940 йылғы Британия өсөн һуғыш Германияға һауала тейешле хакимлыҡты булдырмай һәм утрауҙа десант операцияһын уҙғарырға бирмәй. 1941 йылдың яҙында Германия Югославия менән Грецияны баҫып ала.

Һуғышҡа әҙерлек. Германия

СССР менән һуғыш тураһында ҡарар һәм буласаҡ кампанияның дөйөм планы Гитлер тарафынан 1940 йылдың 31 июлендә юғары хәрби командование кәңәшмәһендә, Францияны еңгәндән һуң, иғлан ителә. Һөжүм планында төп урында вермахтың ҡоро ер ғәскәрҙәренең генераль штабы (ОКХ) биләй, уны генерал-полковник Ф. Гальдер етәкләй. Ҡоро ер ғәскәрҙәре штабы менән бер рәттән «көнсығыш фронтын» планлаштырыуҙа Германия ҡораллы көстәренең юғары баш командованиеһының оператив штабы (ОКВ) әүҙем роль уйнай. Штабты Гитлерҙан туранан-тура күрһәтмәләр алған генерал А. Йодль етәкләй.

21-се һанлы директива. «Барбаросса варианты»

1940 йылдың 18 декабрендә Гитлер «Барбаросса варианты» шартлы исемен алған һәм СССР-ға ҡаршы һуғышта төп документ булған вермахтың юғары баш командованиеһының 21-се һанлы директиваһынаҡул ҡуя. Германияның ҡораллы көстәре алдына «Совет Рәсәйен бер ҡыҫҡа ваҡытлы кампанияла тар-мар итеү» бурысы ҡуйыла һәм бының өсөн булған ҡоро ер ғәскәрҙәрен (Европала оккупацион функциялар үтәгәндәрҙән тыш), шулай уҡ Хәрби-Һауа көстәренең өстән ике өлөшөн һәм Хәрби- Диңгеҙ Көстәренең ҙур булмаған өлөшөн ҡулланыу ҡаралған була. Танктарҙың бик тиҙ һәм тәрәгә үтеү операциялары менән Германия армиялары СССР-ҙың көнбайыш өлөшөндә ге совет ғәскәрҙәрен юҡ итергә һәм һуғышҡа һәләтле частарҙы төпкә сигенеүен булдырмаҫҡа тейеш була. Артабан дошманды ҡыуалатып, немец ғәскәрҙәре совет авиацияһы Өсөнсө рейхҡа осоп барып етмәҫлек урынға тиклем барып етергә тейеш була. Кампанияның һуңғы маҡсаты — Архангельск — Волга — Астрахань линиияһына сығыу һәм унда немец хәрби-һауа көстәренә «Уралдағы совет сәнәғәт үҙәктәренә йоғонто яһар өсөн» кәрәкле шарттар тыуҙырыла.

1941 йылдың 31 ғинуарында ҡоро ер ғәскәрҙәре баш командующийы генерал-фельдмаршал В. фон Браухич 050/41-се һанлы ОКХ директиваһына ҡул ҡуя, уға ярашлы иң яҡын стратегик маҡсатҡа ирешеү өсөн армиялар төркөмдәренә, армияларға һәм танк төркөмдәренә конкрет бурыстар билдәләнә: Днепрҙан һәм Көнбайыш Двинанан көнбайышыраҡтағы Ҡыҙыл Армияһы ғәскәрҙәрен юҡҡа сығарыу..

Оператив-стратегик планлаштырыу

Германия етәкселеге фронт һыҙығының бөтә һуҙымында совет ғәскәрҙәрен тар-мар итеүен тәьмин итеү кәрәклегенән сығып эш итә. Ниәт ителгән ғәйәт ҙур «сик буйы алышының» һөҙөмтәһендә СССР-ҙа 30-40 резервтағы дивизияларҙан башҡа бер нәмә лә ҡалмаҫҡа тейеш була. Әлеге маҡсатҡа бөтә фронт һөжүме аша ирешеп була ине. Төп оператив һыҙыҡтар итеп Мәскәү һәм Киев йүнәлештәре таныла. Уларҙы «Үҙәк» (500 километрлыҡ фронтта 48 дивизия туплана) һәм «Көньяҡ» (1250 километрлыҡ фронтта 40 немец дивизияһы һәм союздаштарҙың байтаҡ көстәре туплана) армиялар төркөмдәре тәьмин итә. «Төньяҡ» армиялар төркөмө (290 километрлыҡ фронтта 29 дивизия) «Үҙәк» төркөмөнөң төньяҡ флангын тәьмин итергә тейеш, Прибалтиканы баҫып алырға һәм фин ғәскәрҙәре менән бәйләнеш булдырырға тейеш була. Беренсе стратегик эшелондың дивизияларының дөйөм һаны (фин, венгр һәм румын ғәскәрҙәре менән бергә) 157 дивизия тәшкил итә, шул иҫәптән, 17 танк һәм 13 моторлаштырылған һәм 18 бригада.

Һигеҙенсе тәүлеккә немец ғәскәрҙәре Каунас — Барановичи — Львов — Могилев-Подольский рубежына сығырға тейеш була. Егерменсе тәүлеккә улар территорияны баҫып алып, Днепр (Киевтан көньяҡҡараҡ районға тиклем) — Мозырь — Рогачёв — Орша — Витебск — Великие Луки — Псковтан көньяҡҡараҡ — Пярнунан көньяҡҡараҡ рубежға барып етергә тейеш була.

Берләшмәләрҙе туплау һәм ғәскәрҙе яңынан төркөмләү, ял биреү һәм тәьмин итеү, яңы базалар әҙерләү өсөн артабан егерме көнлөк тәнәфес иғлан ителеүе күҙ уңында тотола. Һуғыштың 40-сы көнөндә һөжүмдең икенсе фазаһы башланырға тейеш. Уның барышында Мәскәү, Ленинград һәм Донбасс ҡалалары яулап алынырға тейеш була.

«Барбаросса» операцияһының көтөлмәгәнлеген тәьмин итеү

СССР-ға ҡаршы һуғыш планлаштырыуның иң башынан Германия хәрби-сәйәси етәкселеге эшмәкәрлегендә ялған хәбәр, стратегик һәм оператив маскировка мәсьәләләре мөһим урынды биләйҙәр, улар СССР етәкселеген Германияның Советтар Союзына һөжүм итеү сроктарына ҡарата яңылыштырырға тейеш була. Совет етәкселегенә ялған хәбәр еткереү буйынса төп саралар Гитлерҙың етәкселеге аҫтында, ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта шәхси ҡатнашлығында, үткәрелә.

Сәйәси өлкәлә дезинформация саралары Гителрҙың совет-герман һөжүм итмәү тураһында килешеүгә бирелгәнлеген күрһәтергә, совет етәкселеген Германияның СССР-ға территориаль дәғүәләре булмауында ышандырырға, юғары даирәләрҙә төрлө халыҡ-ара проблемалары буйынса фекерләш өсөн совет-герман бәйләнештәрен әүҙемләштерергә тейеш була. Европала фашистарға ҡаршы дәүләттәр блогын булдырмауға бик ҙур әһәмиәт бирелә.

Һуғышҡа әҙерләнеү өсөн уңайлы шарттар тыуҙырған саҡта Гитлер үҙенең агрессив ниәттәрен дипломатик характерҙағы саралар менән ҡаплай, улар совет етәкселегенә совет-герман мөнәсәбәттәре үҫешенең сағыштырмаса юғары кимәлен сағылдырырға тейеш була. Әлеге «яҡшы күршеләрсә» мөнәсәбәттәр фонында Германия ғәскәрҙәренең көнбайыш фронтынан көнсығыш йүнәлешенә яйлап күсереүе башлана, буласаҡ һуғышҡа әҙерлек бара. Ҡоралланыу, хәрби техника һәм башҡа хәрби тәғәйенлешле тауарҙарҙың күләмен арттырыу, шулай уҡ өҫтәмә мобилизацион сараларҙың үткәрелеүе Бөйөк Британияға ҡаршы һуғыш алып барыу өсөн кәрәклеге менән аңлатыла. Һуғышҡа йәшерен әҙерлек алып барыу вермахтҡа көтөлмәгәнлекте һәм һуғыштың тәүге этабында стратегик инициативаны тәьмин итә.

СССР-ға ҡарата нацистик пландар

«Барбаросса» операцияһының хәрби-сәйәси һәм идеологик маҡсаттары тураһында түбәнге документтар раҫлай:

ОКВ-ның оператив етәкселеге штабының начальнигы, 1940 йылдың 18 декабрендә «Ил оборонаһы» бүлеге биргән "21-се һанлы директивалағы («Барбаросса» планы варианты) махсус мәсьәләләргә ҡарата күрһәтмәләр"енең проектына тейешле төҙәтмәләр индергәндән һуң, өҫтәлмә яҙыуҙа әлеге проект түбәндәге положениеға ярашлы эшләнеп бөткәндән һуң, фюрерға еткерелергә тейеш тип, ҡайтарып бирә:

Буласаҡ һуғыш ҡораллы көрәш кенә булмай, ә бер үк ваҡытта донъяға ике ҡараш көрәше буласаҡ. Дошмандың бик ҙур территорияһы булған шарттарҙа уның ҡораллы көстәрен тар-мар итеү генә етмәй, әлеге территорияны, беҙ солох килешеүҙәре төҙөй алырлыҡ үҙ хөкүмәттәре булған, бер нисә дәүләткә бүлер кәрәк.

Бындай хөкүмәттәрҙе булдырыу өсөн ҙур сәйәси оҫталыҡ һәм яҡшы уйланылған дөйөм принциптарҙы уйлап табыу талап итә.

Киң күләмле һәр революция тормошта ситкә алып ташлап булмаған ваҡиғаларҙы булдыра. Хәҙерге Рәсәйҙә социалистик идеяларҙы бер нисек тә тамырынан уҡ йолҡоп алып ташлап булмай. Әлеге идеялар яңы дәүләттәр һәм хөкүмәттәр төҙөүҙә эске сәйәси нигеҙ була алалар. Халыҡ иҙеүсеһе булған йәһүд-большевистик интеллигенцияһын властан ситләтергә кәрәк. Элекке буржуаз-аристократик интеллигенцияһы, әгәр ул әле булһа, тәүге нәүбәттә эмигранттар араһында, шулай уҡ власҡа яҡынайтылмаҫ. Уларҙы урыҫ халҡы ҡабул итмәйәсәк, бынан тыш, ул немец милләтенә лә дошмандарса ҡарашта. Айырыуса был элекке Прибалтика дәүләттәрендә һиҙелә. Унан башҡа, беҙ һәр хәлдә большевистик дәүләтте ахыр сиктә (быны тарих дәлилләй) Германияға ҡаршы сығасаҡ милләтселәр Рәсәйе менән алыштыра алмайбыҙ.

Тиҙ арала һәм бик аҙ хәрби көстәре менән әлеге беҙгә буйһонған социалистик дәүләттәрҙе булдырыу — беҙҙең бурыс булып тора.

Был бурыс шул тиклем ауыр, хатта бер армия ғына уны атҡарып сыға алмаясаҡ.

30.3.1941 йыл. … 11.00. Фюрер янындағы Ҙур кәңәшмә. Яҡынса 2 сәғәт ярымлыҡ телмәр…

Ике идеология көрәше… Коммунизм киләсәк өсөн бик ҙур ҡурҡыныс. Беҙ һалдат иптәшлеге принцибынан сығып эш итергә тейешбеҙ. Коммунист бер ҡасан да булманы һәм бер ҡасан да беҙҙең иптәшебеҙ булмаясаҡ. Юҡҡа сығарыуға йүнәлтелгән көрәш тураһында һүҙ бара. Әгәр ҙә беҙ шундай ҡарашта булмаһаҡ, беҙ дошманды еңһәк тә, 30 йылдан ҡабаттан коммунистик ҡурҡынысы ҡалҡасаҡ. Беҙ үҙебеҙҙең дошманды ваҡытлыса туҡтатыу өсөн генә һуғыш алып бармайбыҙ.

Рәсәйҙең киләсәк сәйәси картаһы: Төньяҡ Рәсәй — Финляндияныҡы, Прибалтикала, Украинала, Белоруссияла — протектораттар.

Рәсәйгә ҡаршы көрәш: большевистик комиссарҙарҙы һәм коммунистик интеллигенцияны юҡ итеү. Яңы дәүләттәр социалистик дәүләттәр булырға тейеш, әммә үҙ интеллигенцияһыҙ. Яңы интеллигенцияны булдырыуға юл ҡуйырға ярамай. Бында примитив социалистик интеллигенцияһы булыуы ғына етәрлек. Әхлаҡи тарҡалыу ағыуына ҡаршы көрәш алып барыр кәрәк. Был һис тә хәрби-суд мәсьәләһе түгел. Частар һәм подразделениелар командирҙары һуғыш маҡсатын аңларға тейеш. Улар көрәштә етәкселек итергә тейеш…, ғәскәрҙәре ҡаты тоторға тейеш. Командир бойороҡ биргәндә ғәскәрҙәрҙең кәйефен иҫтә тоторға тейеш.

Һуғыш Көнбайыштағы һуғыштан ҡырҡа айырыласаҡ. Көнсығышта аяуһыҙлыҡ киләсәк хаҡына эшләнәсәк. Командирҙар ҡорбанға барырға һәм үҙҙәренең икеләнеүҙәрен еңергә тейеш…

— Дневник начальника генерального штаба сухопутных сил Ф. Гальдера

Германия яғында һуғышҡан көстәр

Күк төҫ — Германия, уның яулап алған ерҙәре һәм союздаштары. Ҡыҙыл — Бөйөк Британия контроле аҫтындағы территориялар. Йәшел — СССР

Вермахт һәм СС ғәскәрҙәрен башҡа дәүләттәр граждандары һәм милләттәре иҫәбенән 1,8 млн кеше тулыландыра. Уларҙан һуғыш ваҡытында 59 дивизия, 23 бригада, бер нисә айырым полк, легион һәм батальондар булдырыла. Уларҙың күбеһе территорияға йәки милләткә ҡарағанлығынан аталалар: «Валлония», «Галичина», «Богемия и Моравия», «Викинг», «Денмарк», «Гембез», «Лангемарк», «Нордланд», «Недерланд», «Шарлемань» һәм башҡалар.

Советтар Союзына ҡаршы һуғышта Германияның союздаш армиялары ҡатнаша — Италия, Венгрия, Румыния, Финляндия, Словакия, Хорватия.

1941 йылдың йәйендә Италия СССР-ға ҡаршы һуғышта ҡатнашыу өсөн 1942 йылдың июлендә дөйөм армияға үҙгәртелгән экспедиция корпусын йүнәлтә.

СССР-ға ҡаршы һуғышта Словакияның 2,5 дивизияға торошло хәрби частары туранан-тура ҡатнаша (ике пехота дивизияһы, бер гаубица полкы, бер танҡыға ҡаршы артиллерия полкы, бер зенит-артиллерия полкы, бер авиаполк һәм бер танк батальоны — дөйөм алғанда, 42,5 мең хәрбиҙәр, 246 орудие һәм миномёт, 35 танк һәм 160 самолёт).

Франк Испанияһы 1941 йылда СССР-ға ҡаршы һуғышта ҡатнашыу өсөн бер пехота дивизияһын («зәңгәр дивизия» исемен алған) һәм авиаэскадрильяһын йүнәлтә.

Болгария СССР-ға һуғыш иғлан итмәй һәм болгар хәрбиҙәре СССР-ға ҡаршы һуғышта ҡатнашмай (шул уҡ ваҡытта Болгарияның Греция менән Югославияны оккупациялауҙа ҡатнашыуы, грек һәм югослав партизандарына ҡаршы ғәмәлдәре немец дивизияларын Көнсығыш фронтына ебәреү өсөн бушатты). Бынан тыш, Болгария предоставила немец хәрби командованиеһы ҡарамағына бөтә төп аэродромдарҙы һәм Варна һәм Бургас порттарын бирә (уларҙы немецтар Көнсығыш фронтта ғәскәрҙәрҙе тәьмин итеү өсөн ҡуллана).

Хорватия 1941 йылда Германияға ярҙам йөҙөнән доброволец-хорваттарҙан торған өс легион ебәрә — пехота, һауа һәм диңгеҙ. Тағы ла хорват һәм босний мосолмандарынан торған Вермахтың өс дивизияһы һәм СС ғәскәрҙәренең ике дивизияһы ҠЮгославияны һәм Венгрияны азат иткән саҡта Ҡыҙыл Армияға ҡаршы алыштарҙа ҡатнашалар.

Венгрия Германияға ярҙамға 200000 кешенән торған ҡеүәтле төркөм ебәрә.

Өсөнсө рейх яғында СССР граждандарынан һәм эмигранттарҙан, Рәсәй империяһының элекке подданыйҙарынан милли формированиелар булдырыла: генерал Андрей Власов командованиеһы аҫтында Урыҫ азатлыҡ армияһы (РОА); украин формированиелары; Прибалтика милли частары; Төньяҡ Кавказ һәм Кавказ аръяғында тыуҙырылған милли формированиелар — Бергманн батальоны, Грузин легионы, Әзербайжан легионы, СС Төньяҡ Кавказ отряды СС һәм башҡалар; генерал Штейфондың Урыҫ корпусы, казак частары — Урыҫ император армияһының генерал-лейтенант Петр Краснов корпусы, фон Панвицтың СС 15-се казак кавалерия корпусы һәм башҡа айырым частар и ряд других отдельных частей.

СССР-ҙа һуғышҡа әҙерлек

СССР-ҙа һуғышҡа тиклемге биш йыллыҡтар барышында тиҙләтелгән индустриялаштырыу үткәр арҡаһында донъялағы сәнәғәт етештереүенең абсолют күрһәтмәләр буйынса, АҠШ-тан һуң, икенсе урын биләй, ошо уҡ ваҡытта оборона сығымдары өлөшө дәүләт бюджетының 32,5 % тәшкил итә. Өҫтәүенә илдең көнсығышында сәнәғәт продукцияһының тик 20 % ғына етештерелә. СССР иҡтисадын хәрби рельстарға күсереү мөмкинлеге көнбайыш райондарҙан 2600 эвакуацияланған предприятиелар эшләй башлағандан һуң, 1942 йылда ғына, барлыҡҡа килә. Германия иҡтисадын хәрби рельстарға тик 1943 йылда күсерә.

1940 йылдың 26 июнендә «Һигеҙ сәғәтлек эш көнөнә, ете көнлөк эш аҙнаһына күсеү һәм эшселәрҙең һәм хеҙмәткәрҙәрҙең предприятиеларҙан һәм учреждениеларҙан үҙ ирке менән китеүе тыйылыу тураһында» указ сыға, предприятиеларҙан эштән сығарыу тыйылы һәм һуңлау һәм прогул өсөн енәйәт яуаплылығы индерелә. Ошо уҡ ваҡытта хеҙмәткәрҙәр мәжбүри рәүештә башҡа предприятиеларға күсерелә алалар, бының турала 1940 йылдың 19 октябрендәге «Инженерҙарҙы, техниктарҙы, мастерҙарҙы, хеҙмәткәрҙәрҙе һәм квалификациялы эшселәрҙе бер предприятиенан икенсе предпрятиеға мотлаҡ күсереү тураһында» указы раҫлай. 1940 йылдың 3 октябрендә «СССР-ҙың дәүләт хеҙмәт резервтары тураһында» исемле указы сыға. Указға ярашлы махсус уҡыу йорттарына 14 йәштән алып үҫмерҙәр мобилизациялана һәм унда уҡытыу етештереү нормаларына ярашлы башҡарыла.

1939 йылдың 1 сентябренә ҡарата СССР-ҙың 99 дивизияһы була, 1941 йылдың 22 июненә — 303 дивизия. РККА-ның һаны был осорҙа өс тапҡырға тиерлек арта (5,3 млн кешегә тиклем), әммә мобилизациянан һуң 8,9 млн кеше тәшкил итергә тейеш була. Вермахт 1941 йылдың июнендә тулыһынса мобилизацияланған була (7,3 млн кеше).

1927—1937 йылдарҙа элекке көнбайышта 13 нығытылған район төҙөлә, ә 1938—1939 йылдарҙа тағы ла 8. 1940—1941 йылдарҙа яңы дәүләт сигендә тағы ла 20 район төҙөлә башлай. 1941 йылдың 21 майында хөкүмәттең ҡарары менән нығытылған райондарҙы ике сиратта булдырыу: яңы сиктә — 1 июлгә, элекке сиктә — 1941 йылдың 1 октябренә. Шулай итеп, нығытылған райондар яңы сиктә лә, элекке сиктә лә Өсөнсө рейхтың һөжүме мәленә һуғышҡа әҙер булмай сыға.

1940 йылдың 18 сентябрендә совет хөкүмәтенә Советтар Союзының Ҡораллы Көстәренең «1940—1941 йылдарға ҡарата Көнбайышта һәм Көнсығышта ғәскәрҙәрҙең йәйелдерелеүенең стратегик нигеҙҙәре тураһында» доклады тапшырыла. Генераль штабы нацистик Германияның төп көстәре Сан йылғаһы инешенән төньяҡҡа табан йәйелдерелеүен дөрөҫ баһалай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, партия һәм хөкүмәт етәкселәре доклад буйынса фекер алышҡандан һуң ғәскәрҙәрҙең төп төркөмөн 1940 йылдың 5 октябрендә Брестан көньяҡҡа табан йәйелдерергә ҡарар итәләр, йәғни дошмандың ярҙамсы көстәренә ҡаршы, Бреслау йүнәлешендә көслө һөжүм менән һуғыштың тәүге этабында уҡ Германияны Балкан илдәренән айырырға, йәғни уларҙы һуғыштан сығарырға һәм рейхты мөһим иҡтисади базаларҙан мәхрүм итергә. Көньяҡ-Көнбайыш фронтына СССР-ҙың 4-се армияһы булышлыҡ итергә тейеш була: уның төп көстәре Көнсығыш Пруссияны яулап ала.

Советтар Союзының көнсығышта һәм көнбайышта 1940—1941 йылдарға ҡарата Ҡораллы көстәрҙең стратегик йәйелдереүе буйынса тәҡдимдәр һәр хәлдә биш мәртәбә ҡарала (1940 йылдың июль, сентябрь, октябрь айҙары , 1941 йылдың март һәм майы). 1941 йылдың 15 майында руководство Генераль штабы етәкселеге Германия армияһының әҙерлеге һәйбәт кимәлдә икәнен билдәләп үтә һәм «был шарттарҙа ул совет ғәскәрҙәрен йәйелдереүҙә һәм көтөлмәгәндә һөжүм итеүҙә уҙып китә алыуы» тураһында һығымтаға килә . Шулай булыуға ҡарамаҫтан, «дошманды йәйелдереүҙә уҙып китергә һәм герман армияһын йәйелдереү стадияһында һөжүмләргә» тәҡдим ителә. Ғәскәрһәргә элеккесә ҡәтғи маҡсаттар һәм тәрән бурыстар ҡуйыла. Ике йүнәлеш буйынса ғәскәрҙәрҙең һөжүм ғәмәлдәре ҡарала: төп йүнәлеш — Краковҡа, Катовицеға һәм икенсеһе — Варшаваға, Дембшинға табан.

1941 йылдың 22 июненә ҡарата хәлдәр

Германия

1941 йылдың июненә ҡарата СССР-ҙың сиктәрендә 3 армия төркөмө туплана һәм йәйелдерелгән була (беренсе стратегик эшелонда 157 дивизия, улар иҫәбендә 17 танк һәм 13 моторлаштырылған һәм 18 бригада). Һауанан ярҙамды 3 һауа флот күрһәтә.

Гольдаптан алып Мемелгә тиклем 230 километр һуҙымындағы фронтта генерал-фельдмаршал В. Лееб етәкселегендә «Төньяҡ» армиялар төркөмө урынлаша (1-се һауа флоты ярҙамында 29 немец дивизияһы). Уның составына ингән дивизиялар 16-сы һәм 18-се армияларға, шулай уҡ 4-се танк төркөмөнә берләшә. 1941 йылдың 31 ғинуарының директиваһына ярашлы уға «Прибалтикала ғәмәлдә булған дошман көстәрен юҡ итеү һәм үҙ эсенә Ленинградты һәм Кронштадты алған Балтия портын баҫып алып, урыҫ флотын терәк порттарынан мәхрүм итеү» бурысы ҡуйыла. Балтикала «Төньяҡ» төркөмөнә ярҙам итеү һәм Балтия флотына ҡаршылыҡ күрһәтеү өсөн немец командованиеһы 100 ашыу корабль (шул иҫәптән, 28 торпеда катеры, 10 мина заградителе, 5 һыу аҫты кәмәһе һәм тральщиктар) туплай.

Көньяҡҡараҡ, Голдаптан Влодаваға тиклем 500 километр һуҙымлығындағы фронтта генерал-фельдмаршал Ф. Бок етәкселегендә «Үҙәк» армиялар төркөмө (50 немец дивизияһы һәм 2 немец бригадаһы, уларға 2-се һауа флоты ярҙам итә) урынлаша. Дивизиялар һәм бригадалар 9-сы һәм 4-се ялан армияларына, шулай уҡ 2-се һәм 3-сө танк төркөмдәренә берләштерелә. Төркөм алдында Белоруссиялағы дошман ғәскәрҙәрен тар-мар итеү бурысы ҡуйыла. Артабан мөмкин тиклем тиҙерәк Смоленск районына сығырға һәм, танк һәм моторлаштырылған көстәргә «Төньяҡ» армиялар төркөмө менән үҙ-ара бәйленеште булдырып, Прибалтикала һәм Ленинград тирәһендә булған дошман ғәскәрҙәрен юҡ итеү маҡсаты ҡуйыла.

Полесьенан Ҡара диңгеҙгә тиклем 1300 километрлыҡ фронтта етәкселеге аҫтында «Көньяҡ» армиялар төркөмө (44 немец, 13 румын дивизияһы, 9 румынских һәм 4 венгр бригадалары, уларҙы һауанан 4-се һауа флоты һәм румын авиацияһы һаҡлай). Берләшмә 1-се танк төркөмөнә, 6-сы, 11-се, һәм 17-се немец армияларына, шулай уҡ венгр корпусына бүленә. «Барбаросса» планы буйынса «Көньяҡ» төркөмө һул флангы менән Киевҡа һөжүм яһарға, совет ғәскәрҙәрен Галицияла һәм Көнбайыш Украинала, кисекмәҫтән Киев тирәһендә Днепр аша сығыу урындарҙы баҫып алыу һәм көньяҡта артабанғы һөжүмде тәьмин итеү бурысы йөкмәтелә. 1-се танк төркөмө 6-сы һәм 17-се армиялар менән берлектә Бердичев, Житомир аша Киев районында Днепрға сығырға, артабан оборона тотҡан совет частарына юлды ябып, уларҙы тылдан һөжүмләп юҡҡа сығарырға тейеш була.

Бынан тыш оккупацияланған Норвегияла һәм Төньяҡ Финляндияла Вермахтың генерал Н. Фалькенхорст етәкселегендә «Норвегия» айырым армияһы йәйелдерелә. Уның алдында Мурманскиҙы баҫып алыу, Төньяҡ флоттың хәрби-диңгеҙ базаһы — Полярныйҙы, Рыбачий ярымутрауын, Киров тимер юлын баҫып алыу бурысы ҡуйыла.

ОКХ резервында 24 дивизия була. Барыһы Советтар Союзына һөжүм итеү 181 дивизия туплана (шул иҫәптән 19 танк һәм 14 моторлаштырылған, 18 бригада[37]), составында 5,5 млн кеше, 3712 танк, 47 260 ялан орудиеһы һәм миномёты, 4950 хәрби самолёт була.

Советтар Союзы

1941 йылдың 22 июненә сик буйы округтарында һәм СССР-ҙың флоттарында 172 дивизияһынан торған 15 армия составында шул иҫәптән 40 танк (яртылаш комплектланған) дивизияһы була; 3 289 850 һалдат һәм офицер, 59 787 орудиелар һәм миномёт, 12 782 танк, улар иҫәбенән 1475 Т-34 һәм КВ танкы, 10 743 самолёт. Өс флот составында 220 мең кеше, төп класлы 182 корабле (3 линкор, 7 крейсер, 45 лидер һәм эсминец һәм 127 һыу аҫты кәмәһе). Дәүләт сиген һаҡлауҙы һигеҙ сик буйы округтарының (уларҙың бишәүһе — көнбайышта) частары алып барҙы (ҡоро ер һәм диңгеҙ). Эске эштәр оператив частары һәм подразделениелары менән бергә улар 100 мең кеше тәшкил итә.

Көнбайыштан буласаҡ һөжүмде кире ҡағыу биш сик буйы округтары — Ленинград, Прибалтика махсус, Көнбайыш махсус, Киев махсус һәм Одессаға йөкмәтелә. Диңгеҙ яғынан уларға өс флот ярҙам итергә тейеш була: Төньяҡ, Ҡыҙыл байраҡлы Балтика һәм Ҡара диңгеҙ флоттары.. Генерал Ф. И. Кузнецов командованиеһы аҫтындағы Прибалтика хәрби округы үҙ эсенә 8-се һәм 11-се армияларҙы ала, 27-се армия формалашыу этабында була. Әлеге частар Балтика диңгеҙенән Литваның көньяҡ сигенә тиклем 300 километрлыҡ фронтта оборона тоталар.

Армия генералы Д. Г. Павлов командованиеһы аҫтында Көнбайыш айырым хәрби округы ғәскәрҙәре Минск-Смоленск йүнәлешен Литваның көньяҡ сиктәренән Припять йылғаһына тиклем 470 километрлыҡ фронтта ышыҡлап торорға тейеш була. Округ составына 3-сө, 4-се һәм 10-сы армиялар инә. Бынан тыш 13-сө армияның соединениелары һәм частары Могилев, Минск, Слуцк райондарында формалаша.

Һуғыш башланыу осорона Совет ғәскәрҙәренең әлеге төркөмөнә немец армиялары төркөмдәренән иң ҡеүәтлеһе, составында 2 танк төркөмө булған — «Үҙәк» төркөмө ҡаршы тора. Генерал М. П. Кирпонос командованиеһы аҫтында округ ҡарамағындағы 5-се, 6-сы, 12-се һәм 26 -сы армиялар һәм соединениелар Киев махсус хәрби округы (58 дивизия) Припяттән Липканыларға тиклем 860 километрлыҡ фронт позицияларын биләйҙәр. Совет ғәскәрҙәренең иң ҡеүәтле төркөмөнә унан байтаҡ ҡалышҡан «Көньяҡ» армиялар төркөмө ҡаршы тора.

Генерал Я. Т. Черевиченко командованиеһы аҫтында Одесса хәрби округы ғәскәрҙәре (22дивизия) Липкандарҙан Дунайҙың тамағына тиклем 480 километрлыҡ сиктәрҙе ҡаплап тора.

Генерал М. М. Попов командованиеһы аҫтында Ленинград хәрби округы ғәскәрҙәре илдең төньяҡ-көнбайыш райондарының сиктәрен һаҡлар торорға тейеш була (Мурманск өлкәһе, Карелия-Финляндия ССР-ы һәм Карелмуйыны), шулай уҡ Эстония ССР-ының төньяҡ яр буйын һәм Ханко ярымутрауҙыю. Был участка ҡоро ер сигенең оҙонлоғо 1300 километр тәшкил итә, ә диңгеҙ участкаһы — 380 километр. Бында 7- се, 14-се, 23-сө армиялар һәм Төньяҡ флоты урынлашалар.

Тағы ла 7 армия (16-сы, 19-сы, 22-се, 24-се, 28-се, 20-се, 21-се) 77 дивизия составында РККА-ның икенсе стратегик эшелонын булдыралар. Улар иҫәбенән 23 дивизия көньяҡ-көнбайышҡа иәғәйенләнә, 9 — көнбайышҡа һәм 19 — Мәскәүҙән көнбайышыраҡ формалаша. Көнбайыш окрунтарына тәғәйенләнгән 32 дивизиянан 22 июнгә 16 дивизия килеп етә. Совет ғәскәрҙәренең Белосток төркөмө фәжиғәле тар-мар ителеүе арҡаһында икенсе эшелон тулыһынса Көнбайыш фронтына ебәрелә.

Көстәр нисбәте

Еңеүһеҙ тип һаналған Герман армияһы Европа хәрби ғәмәлдәре театрында эре ғәскәри операцияларын үткәреү буйынса бик ҙур тәжрибәһе була. Вермахт Европала бөтә эре алыштарҙы уңышлы үткәргән һәм «хәрби сәнғәт теорияһына билдәле өлөш индергән»</ref> внесших заметный вклад в теорию военного искусства немец генералдарының плеядаһын" тәрбиәләүгә өлгәшә, шул иҫәптән сателлитарҙың ярҙамынан тыш бик көслө инглиз-француз армияһын тар-мар итеүгә өлгәшә, уның һөҙөмтәһендә Франция капитуляциялана, ә Англия, үҙенең бөтә ауыр ҡоралын юғалтып, ысынында ҡоро ер армияһынан мәхрүм ителә.

Төп күрһәткестәр буйынса Ҡыҙыл армияһының өҫтөнлөгөнә ҡарамаҫтан хәрби ғәмәлдәрҙә ғәскәрҙәр төрҙәренең һәм тылды тәьмин итеүһынау үткән тулыһынса йәйелдерелгән һәм тупланған немец ғәскәрҙәре уларға ҡаршы торған совет ғәскәрҙәр өҫтөнән ҙур өҫтөнлөгө була, сөнки һуғыш башланыуға совет ғәскәрҙәре һөжүмде кире ҡағырлыҡ кимәлдәге әҙерлекле булмайҙар, сөнки күпселектә маршта булып ҡаллалар йәки тәүге позицияға килеп өлгөрмәйҙәр (мәҫәлән, 3-сө танк төркөмө СССР-ҙың 11-се армияһына ҡарағанда танктарҙа 10 тапҡыр өҫтөнлөклө була). Хәҙерге тарихсылар фекеренсә, вермахт техникаһының мөһим өҫтөнлөгө булмаған. Шулай, Германия ҡораллыуындағы танктар 23 тоннанан еңелерәк булһа, шул уҡ ваҡытта РККА-ның Т-34 һәм Т-28 урта танкылары 25 тоннанан ауырыраҡ була, шулай уҡ КВ-1 һәм Т-35 ауыр танкылары 45 тоннанан да ашыу. Тарихсылар, ҡағиҙә булараҡ, Т-34 урта һәм КВ ауыр танкылары «яңылар» тип билдәләйҙәр. Уларға ҡаршы немецтарға 88-мм зенит орудиеларын ҡулланырға тура килә, һуңынан улар «Тигр» танкыларының истребителдәренә урынлаштырыла. Әммә ут ҡеүәтлеге буйынса был танкылар T-IV немец танкыһына тиңләшә. Немец классификацияһы буйынса T-IV танкыһы ауыр тип һанала (0,6 мең штук), әлеге классфикация буйынса совет армияһында 1,9 мең ауыр танкы була.

Самолеттарға килгәндә, немец авиацияһының 70 % СССР-ға һөжүм итеү өсөн тупланған була, ә СССР-ҙың көнбайыш сигендә яҡынса 40 % авиацияһы була. Люфтваффта истребителдәр һәм бомбардировщиктарҙың өлөшө тигеҙ була (яҡынса 1 мең көнсығыш сигендә), СССР-ҙа истребителдәр - яртыһын, ә бомбардировщиктар — дүрттән бер өлөшө.

Бөйөк Ватан һуғышы алдында СССР-ҙың көнбайыш сигендәге Ҡораллы Көстәр

Категория	Германия һәм уның союздаштары	СССР	СССР (барыһы)
Шәхси состав	4,3 млн кеше	3,3 млн кеше	5,8 млн кеше
Орудиелар һәм миномёттар	42 601	59 787	117 581
Танкылар һәм штурм орудиелары	4171	15 687	25 784
Самолёттар	4846	10 743	24 488

Бөйөк Ватан һуғышы осоронда СССР-ҙың Ҡораллы көстәре составы (1941 йыл).

	Шәхси состав	Атыу мылтығы	Арт. ҡоралы	Танкылар	Самолёттар	Хәрби кораблдәр	Мех. транспорт
Барыһы	5 434 729	7 983 119	117 581	23 106	24 488	910	528 571
Төҙөк				18 691	21 030

Хәрби ғәмәлдәр террриториялары

СССР

Белорус ССР-ы (оккупация), Карелия-Фин ССР-ы (оккупация), Молдавия Совет Социалистик Республикаһы (оккупация), Латвия ССР-ы (оккупация), Литва ССР-ы (оккупация), Украина Совет Социалистик Республикаһы (оккупация), Эстония ССР-ы (оккупация), шулай уҡ бер нисә башҡа союздаш республикалар территорияһы. РСФСР өлкәләре: Архангельск (авиация һөжүмдәре), Әстерхан (авиация һөжүмдәре), Брянск, [[Вологда өлкәһе | Вологда]], Воронеж, Горький (авиация һөжүмдәре), Калинин, Калуга, Курск, Ленинград (блокада), Липецк, Мәскәү (алыштар), Мурманск, Новгород (алыштар), Орел, Псков, Ростов, Рязань, Һарытау (авиация һөжүмдәре), Смоленск, Сталинград (алыштар), Тамбов (авиация һөжүмдәре), Тула, Ярославль (авиация һөжүмдәре). Крайҙар: Краснодар, Красноярск (Диксон (утрау), диңгеҙҙәге хәрби ғәмәлдәр) һәм Ставрополь. Шулай уҡ: Абхазия АССР-ы (ГССР), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы, Ҡаҙаҡ ССР-ы (Гурьев ҡалаһына авиация һөжүме), Ҡалмыҡ АССР-ы, Ҡырым АССР-ы, Марий Эл (авианалёттар), Төньяҡ Осетия — Алания, Чечен-Ингуш АССР-ы, Сыуаш АССР-ы (авиация һөжүме).

Башҡа илдәр

Бөйөк Ватан һуғышы эсенә совет ҡораллы көстәренең башҡа баҫып алынған һәм фашистик блогы дәүләттәре — Германия, Польша, Финляндия, Норвегия, Румыния, Болгария, Сербия, Чехословакия, Венгрия, шулай уҡ Германия составына ингән Австрия, Өсөнсө Рейх булдырған Хорватия һәм Словакия территорияларында алып барған хәрби ғәмәлдәре лә инә.

Бөйөк Ватан һуғышында төп периодтар

Бөйөк Ватан һуғышы барышында тарихнамә өс төп периодты билдәләй:

Беренсе период (22 июнь 1941 йыл — ноябрь 1942 йыл). Германияның СССР-ға баҫып инеүе. Һуғыштың баштағы периоды. Блицкригтың ҡыйратылыуы. Мәскәү өсөн алыш. 1942 йылдың йәйендәге уңышһыҙлыҡтар һәм еңелеүҙәр.

Икенсе период (ноябрь 1942 йыл — декабрь 1943 йыл). Һуғыш барышындағы киҫкен боролош. Сталинград һәм Курск, Днепр өсөн алыштарҙағы еңеүҙәр.

Өсөнсө период (ғинуар 1944 йыл — 9 май 1945 йыл). Дошманды СССР территорияһы сиктәренән артабан ҡыуыу. Европа илдәрен баҫып алыуҙан азат итеү. Фашистик блогының тарҡалыуы. Берлин операцияһы. Германияның бер һүҙһеҙ капитуляция яһауы.

Совет-япон һуғышы Бөйөк Ватан һуғышының логик дауамы итеп һанала.

— Великая Отечественная война 1941—1945 годов. В 12 т. Т. 1. Основные события войны.

Беренсе период (22 июнь 1941 йыл — ноябрь 1942 йыл)

Немец ғәскәрҙәренең СССР территорияһына һөжүм итеүе

1941 йылдың 18 июнендә СССР сик буйы хәрби округтарының ҡайһы бер соединениелары тулы хәрби әҙерлеккә килтерелә. 13—15 июндә көнбайыш округтарына СССР-ҙың халыҡ оборона комиссариатының һәм СССР-ҙың генеараль штабының директивалары ебәрелә («Хәрби әҙерлекте күтәреү буйынса…») беренсе һәм икенсе эшелондарҙың частарын «өйрәтмәләр» үткәреү һылтауы менән сик буйына хәрәкәт итеүе тураһында. Директиваларға ярашлы, беренсе эшелон уҡсылар частары сик буйынан 5—10 километр оборонаға торорға тейеш; икенсе эшелон частары, уҡсылар һәм механизацияланған корпустар сик буйынан 30—40 километр алыҫлыҡта оборонаны тоторға тейеш була.

СССР-ҙың Хәрби-сәйәси етәкселеге 21 июндең 23 сәғәт 30 минутта биш сик буйы хәрби округтарына өлөшләтә хәрби әҙерлеккә килтереүенә йүнәлтелгән ҡарар ҡабул итә. Директивала оператив һәм мобилизацион пландары билдәләнгән сараларҙың бер өлөшөн генә үткәреү тәҡдим ителә. Асылда, директива тулы кимәлдәге планды ғәмәлгә индереүҙе рөхсәт итмәй, сөнки унда «ҙур ҡатмарлыҡтарға килтерә алырлыҡ бер ниндәй ҙә провокацияларға бирелмәҫкә» тип әйтелә. Әлеге сикләүҙәр аптырата, Мәскәүгә запростар китә, ә һуғыш башланыуына һанаулы минуттар ҡала бара.

21 июндәге 1-се һанлы Директива Германияның мөмкин һаналған бәреп инеүдатаһын хәбәр итә — «1. 1941 йылдың 22—23 июнендә немецтарҙың ЛХО, Приб. МХО, Көнб. МХО, КМХО, Од. МХО фронттарында ҡапыл бәреп инеүе ихтимал». Шулай уҡ әлеге директива частарға тулы хәрби әҙерлеккә КИЛТЕРЕРГӘ түгел, ә тулы хәрби әҙерлектә БУЛЫРҒА тәҡдим итә. Шулай итеп, 1-се һанлы директиваһы, уға тиклем көнбайыш округтарына частарҙы хәрби әҙерлеккә килетереү тураһында директивалар — НКО һәм ГШ-ның 12—13 июнендәге директивалар — һәм Генераль штабының 18 июнендәге тулы хәрби әҙерләккә килтереү буйынса телеграммаһы булыуын раҫлай. 1-се һанлы директива көнбайыш округтары частарын хәрби әҙерлеккә килтереүгә бойороҡ бирмәй. Әлеге директиваның маҡсаты — бары тик теүәл датаны еткереү һәм округатр командованиеһына "тулы хәрби әҙерлектә булыу, немецарҙың йәки уларҙың союздаштарының көтөлмәгән һөжүмен ҡаршы алыу " тураһында иҫкәртеү.

Ҡайһы бер ғәскәрҙәр 15-18 июндәге директиваларҙы алмай, шуға күрә частарҙы тулы хәрби әҙерлеккә килтереү өсөн ваҡыт етмәй ҡала. Хәбәр итеү өсөн генә 25—30 минут урынына уртаса ике сәғәт ярым талап ителә. Көнбайыш округтары частарын тулы хәрби әҙерлеккә килтереү бер нисә этапта, 13-15 июндән алып бер нисә көнө дауамында, үтергә тейеш була, әммә көнбайыш округтары командованиеһының 12-13 июнендәге директиваларҙы асыҡтан-асыҡ инҡар итеүе (айырыуса Белоруссияла) хәлде ҡатмарлаштыра.

Был шарттарҙа беренсе эшелондың хатта даими хәрби әҙерлекле булған (6-9 сәғәт эсендә әҙерләнеп өлгөргән) соединениеларының һәм частарҙың барыһы 30 минут ваҡыты ғына булып сыға, ә ҡайһы бер соединениелар бөтөнләй 1-се һанлы директива тураһында хәбәрҙар булмай. Ҡайһы бер осраҡтарҙа бойороҡто ваҡытында алыу сик буйы райондарында дошман күпселек өлөштә ғәскәрҙәр менән бәйләнеште өҙөүе арҡаһында килеп сыға. Һөҙөмтәлә округтар һәм армиялар штабтарының тиҙ арала бойороҡтар биреү мөмкинлеге булмай.

Жуков белдереүенсә, көнбайыш сик буйы хәрби округтары етәкселәре (Западный особый, Киевский особый, Прибалтийский особый һәм Одесский) был ваҡытта ялан командалыҡ пункттарына юллана һәм тәғәйенле урынға 22 июнь көнө барып етергә тейеш була. Шулай уҡ Г. К. Жуков үҙенең «Хәтирәләрендә һәм уйҙарында» немец һөжүме алдынан бер нисә көнө элек көнбайыш округтары частары ысынлап та сик буйы оборона рубеждарына шылыу буйынса бойороҡтар алға («күнекмәләр» исеме аҫтында), тип яҙа. Әлеге бойороҡтар (Жуков уларҙы «тәҡдимдәр» тип исемләй) оборона наркомы С. К. Тимошенконан көнбайыш округтары командующийҙарына ебәрелә.

Балтика төньяғында «Барбаросса» планын үтәү 21 июнь көнө кискә ҡарай башлана, был ваҡытта фин порттарында торған немец мина ҡаплаусылары Фин ҡултығына ике ҙур мина яланын ҡуялар. Әлеге мина яландары, ахыр сиктә, Балтик флотын Фин ҡултығының көнсығыш өлөшөндә тотҡарлап ҡалдыралар.

1941 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһы

Герман ғәскәрҙәре СССР территорияһына бәреп инәләр

1941 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһының төп ваҡиғалары үҙ эсенә башта РККА-ның Беренсе стратегик эшелоны өс фронттының өс стратегик оборона операцияһын ала (22 июнь — 9 июль). Уларҙың сиктәрендә (22—29 июндә, аҙаҡҡы көнө шартлы) сик буйы алыштар булып ала. Артабан вермахт ғәскәрҙәре РККА-ның Икенсе Стратегик эшелоны армиялары менән осрашырға тура килә.

Һуғыш башы

1941 йылдың 22 июнендәге сәғәт 2:30 һәм 3:00 араларында (ваҡыт В. М. Молотовтың һуңғы хәтирәләренә ярашлы тергеҙелә), йәки сәғәт 5:30-ҙа (1941 йылдың 22 июнендәге Молотовтың радиосығышында ошо ваҡыт күрһәтелә)), СССР-ҙағы Германия илсеһе В. Шуленбург СССР-ҙың эске эштәр министры В. М. Молотовҡа килә һәм белдереү яһай. Белдереүҙә совет хөкүмәте Германияла һәм Германия оккупациялаған илдәрҙә ҡоротҡос эш алып барыуы, Германияға ҡаршы йүнәлтелгән тышҡы сәйәсәт алып барыуы һәм «герман сик буйҙарында үҙенең бөтә ғәскәрҙәрен тулы хәрби әҙерлектә тотоуы» тураһында хәбәр ителә. Белдереү киләһе һүҙҙәр менән тамамлана: «Шуға күрә Фюрер герман ҡораллы көстәренә был хәүефкә уларҙың ҡарамағындағы булған бөтә саралар менән ҡаршы торорға ҡуша». Нота менән бергә ул документтар комплекты тапшыра (Риббентроп Деканозовҡа ошондай уҡ комплект тапшыра). Ошо уҡ көндө СССР-ға ҡаршы — Италия һәм Румыния, иртәгәһенә — Словакия һуғыш иғлан итәләр.

Ҡайһы бер хәҙерге заман тарихсылар (Виктор Резун, мәҫәлән) нацистик Германияның позицияһын яҡлап сығалар, уның СССР-ға ҡаршы агрессияһын һәм сәйәсәтен аҡлайҙар, шул уҡ ваҡытта профессиональ тарихсыларҙың күпселеге Германияның СССР-ға һөжүм итеүе уның нацистик раса сәйәсәте, йәһүд мәсьәләһен хәл итеү, Көнсығышта йәшәү өсөн яңы мөмкинлектәр яулауҙы тормошҡа ашырыу буйынса стратегик пландарына ярашлы үткәрелә, тип белдерә, әлеге пландар Икенсе донъя һуғышы башланғанға тиклем ҡабул ителә һәм нацистарҙың Германияла власҡа килгәнгә тиклем үк формалашҡан була .

Рәсәй менән һуғыш — йәшәү өсөн көрәштә немец милләтенең мөһим бер өлөшө. Был германдарҙың славян халыҡтарына ҡаршы бик боронғо көрәше, Европа мәҙәниәтен московит-азиат туфанынан һәм йәһүд большевизмынан ҡотолдороу. Был алыштың маҡсаты — бөгөнгө Рәсәйҙе ҡыйратыу, шуға күрә көрәш тиңһеҙ ҡатылыҡ менән алып барылырға тейеш. Һәр хәрби операцияны планлаштырыу һәм тормошҡа ашырыу дошманды аяуһыҙ һәм тулыһынса юҡ итеүҙә ҡаты тәүәкәллек менән үткәрелергә тейеш. 4-се танк төркөмө, Ia 20/4 бүлеге, 2-се ҡушымта: «Bundesarchiv-Militärarchiv» (BA-MA), Freiburg 17 956/7.

1941 йылдың 22 июнендә Германияның СССР-ға баҫып инеүе башлана. 4:00-тә империяның сит ил эштәре министры Иоахим фонРиббентроп Берлиндағы совет илсеһе Владимир Георгиевич Деканозовҡа һуғыш иғлан итеү тураһында нота һәм уға беркетелгән өс ҡушымта тапшыра: «СССР-ҙың Германияға һәм һәм национал-социализмға ҡаршы йүнәлтелгән диверсион эше тураһында Германия эске эштәр министры, СС Рейхсфюреры һәм герман полицияһы шефы доклады», «Совет хөкүмәтенең пропагандаһы һәм сәйәси агитацияһы тураһында Германия сит ил эштәре министрлығы доклады», «Германия хөкүмәтенә Совет ғәскәрҙәренең Германияға ҡаршы туплауы тураһында герман армияһының Юғары командованиеһы доклады». 1941 йылдың 22 июненең таңында артиллерия һәм авиация әҙерлегенән һуң немец ғәскәрҙәре СССР-ҙың сик буйы аша үтәләр.

Совет аэродромы немец авиация һөжүменән һуң

1941 йылдың 22 июнендә сәғәт 3:06-ла Ҡара диңгеҙ флоты штабы начальнигы контр-адмирал Иван Елисеев СССР-ҙың һауа киңлегенә килеп ингән герман самолеттарына ҡаршы ут асырға бойора, быға ярашлы ул тарихҡа инеп ҡала: Бөйөк Ватан һуғышында был СССР-ға һөжүм иткән немец ғәскәрҙәренә ҡаршы беренсе хәрби бойороҡ була.

3:07-лә Г. К. Жуков тәүге хәрби ғәмәлдәр тураһында хәбәр ала.

Ошо уҡ көндө румын һәм немец ғәскәрҙәре Прут йылғаһын аша үтәләр һәм Дунай аша үтергә маташалар, әммә совет ғәскәрҙәре уларға быны эшләргә мөмкинлек бирмәй һәм хатта румын территорияһындағы плацдармдарҙы яулап алалар. Әммә 1941 йылдың июль — сентябрь айҙарында немец ғәскәрҙәре ярҙамында румын ғәскәрҙәре бөтә Бессарабияны, Буковинаны һәм Днестр һәм Көньяҡ Бугтың араһын баҫып алалар.

Родина-мать зовёт! — Почта маркаһы. Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көндәрендә сығарылған плакат (авторы — Ираклий Тоидзе)

Баҡы ҡалаһында һуғыш башланыуы тураһында иғлан итеү. 1941 йылдың 22 июне

22 июндә көндөҙгө сәғәт 12-лә В. М. Молотов радио аша СССР граждандарына рәсми белдереү менән сығыш яһай һәм уларға Германияның СССР-ға һөжүм итеүе һәм ватан һуғышы башланыуы тураһында хәбәр итә .

СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының 1941 йылдың 22 июнендәге Указына ярашлы 23 июндән 17 хәрби округтарҙың 14-дә 1905—1918 йылғы хәрбиҙәрҙең мобилизацияһы иғлан ителә. Ҡалған өс округта — Байкал аръяғы, Урта Азия һәм Алыҫ Көнсығыш — мобилизация бер айҙан һуң иғлан ителә («оло өйрәнеү сборҙары» исеме аҫтында йәшерен рәүештә үткәрелә) < ref name="victory.mil.ru">1941 год — уроки и выводы. Глава третья. Ход военных действий на советско-германском фронте  (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 март 2009. Архивировано из оригинала 19 март 2009 года. 2009 йыл 19 март архивланған.</ref>.

23 июндә Баш Командованиеһы Ставкаһы булдырыла (8 августан — Юғары Башкомандованиеһы Ставкаһы). 30 июндә СССР-ҙың дәүләт оброна комитеты (ГКО) булдырыла. Июндән халыҡ ополчениеһы формалаша башлай. И. В. Сталин 8 августа Юғары Баш командующий булып китә. Финляндия немецтарға үҙенең территорияһынан һөжүм итергә рөхсәт итмәй һәм Петсамолағы һәм Саллолағы немец частары сик буйын аша үтергә баҙнат итмәйҙәр. Совет һәм фин пограничтиктары араһында эпизодик атышыуҙар булып ала, әммә, дөйөм алғанда, совет-фин сик буйында тыныс лыҡ һаҡлана. 22 июндән башлап, немец люфтваффе брмбардировщиктары фин аэродромдарын Германияға ҡайтыр алдынан ҡулланғандар. 23 июндә Молотов фин илсеһен үҙенә скаҡыртып ала һәм Финляндиянан СССР-ға ҡарата аныҡ билдәленеүен талап итә, әммә фин илсеһе Финляндия ғәмәлдәренә баһа биреүҙән баш тарта. 24 июндә Германия вермахтының баш командованиеһы фин армияһы ставкаһы ҡарамағындағы вәкиленә Финляндияның Ладога күленән көнсығышҡа табан операцияға әҙерләнеү буйынса күрһәтмә ебәрә 25 июндең иртәһендә совет командованиеһы Финляндияның 18 аэродромына һөжүм яһарға ҡарар сығара, һөжүмдә 460 тирәһе самолет ҡатнашырға тейеш була. 25 июндә СССР-ҙың Көньяҡ һәм Урта Финляндия ҡалаларына, шул иҫәптән Хельсинкиға һәм Туркаға, һәм совет пехотаһының һәм артиллерияһының дәүләт сик буйындғы киң масштаблы һауа һөжүмдәренә яуап итеп, Финляндия СССР менән ҡабаттан һуғыш хәлендә тороуын. 1941 йылдың июль-август айҙарында фин армияһы бер нисә операция барышында 1939—1940 йылдарҙағы Совет-фин һуғышы һөҙөмтәһендә СССР-ға күскән территорияларҙы биләп ала.

Венгрия башта СССР-ға ҡаршы һуғышта ҡатнашмай, һәм Гитлер Венгриянан ярҙам көтмәй. Әммә венгр идара итеүсе даирәләр Венгрияның һуғышҡа инеүен талап итәләр, сөнки Гитлер Трансильванияны Румыния файҙаһына биреүенән ҡурҡалар. 1941 йылдың 26 июнендә Совет ғәскәрҙәре Кошицены бомбаға тотҡан икәне билдәле, әммә был герман провокацияһы булыуы мөмкин, тигән фекер бар. Венгрия СССР-ға ҡаршы һуғышты 1941 йылдың 27 июнендә иғлан итә. 1941 йылдың 1 июлендә Германия күрһәтмәһе буйынса венгр Карпат төркөмө совет 12-се армияһына һөжүм итә. Герман 17-се армияһына беркетелгән Карпат төркөмө СССР-ҙың көньяҡ өлөшөнә бик төпкә үтә. 1941 йылдың авгусында Германия яғында хәрби ғәмәлдәрен шулай уҡ испан ирекмәндәренән торған Зәңгәр дивизияһы башлай. 10 августта ГКО 1890—1904 йылғы хәрбиҙәрҙәрен һәм Кировоград, Николаев һәм Днепропетровск өлкәләре һәм Людиново — Брянск — Севск (Орел өлкәһе) райондары территорияларында 1922—1923 йылғы призывниктарҙы годов мобилизациялау тураһында ҡарар сығара. 15 августа әлеге мобилизация Ҡырым АССР-ына йәйелдерелә, 20 августа — Запорожье өлкәһенә, 8 сентябрҙә — Орел һәм Курск өлкәләренең бер нисә районына, 16 октябрҙә — Мәскәүҙә һәм Мәскәү өлкәһенә. Дөйөм алғанда, 1941 йылдың аҙағына 14 миллиондан ашыу кеше мобилизациялана.

Ошо уҡ ваҡытта немец ғәскәрҙәре стратегик инициативаны һәм һауала өҫтөнлөктө үҙ ҡулдарына алалар һәм сик буйы алыштарында совет ғәскәрҙәрен еңәләр.

Стратегик операциялар һәм һуғыш башындағы сик буйы алыштары

Баштағы һуғыш осоронда СССР-ҙың сик буйы райондары Литва, Латвияның көньяҡ өлөшө, Белоруссия һәм Көнбайыш Украина территорияларында 1941 йылдың 21-29 июнендә ҡаплау ғәскәрҙәренең һәм сик буйы ғәскәрҙәренең хәрби ғәмәлдәре. Улар бер үк ваҡытта үткәрелгән өс стратегик оборона операциярының өлөшө була (1941 йылдың 22 июндән 9 июлгә тиклем), уларҙың сиктәрендә сик буйы обороналау алышы үткәрелә :

• Прибалтика стратегик оборона операцияһы (1941 йылдың 22 июне— 9 июле); уның сиктәрендә «Литвала һәм ңЛлатвияла сик буйы алышы» һәм Шауляу йүнәлешендәге контрһөжүм үткәрелә.
• Белоруссия стратегик оборона операцияһы (1941 йылдың 22 июне— 9 июле); уның сиктәрендә сик буйы обороналау алышы, Белосток-Минск алышы һәм Борисов һәм Лепель йүнәлешендә 1941 йылдың 6—9 июлендә 13-сө һәм 20-се армиялар.
• Львов-Черновцы стратегик оборона операцияһы 1941 йылдың 22 июне— 6 июле); уның сиктәрендә сик буйы оборона алышы, Дубно — Луцк — Броды өсөн алыш, Львов-Луцк һәм Станислав-Проскуров фронт обороналау операциялары.

Ҡыҙыл Армияһы частары менән берлектә беренсе дошман һөжүмен үҙ иңенә көнбайыш сигендә тупланған сик буйы частарының һәм подразделениеларының шәхси составы ала (быны өсөн тәғәйенләнмәһә лә). Төньяҡ-көнбайыш һәм көнбайыш йүнәлештәрендәге сик буйы ғәскәрҙәрендә дөйөм һаны 87 459 кешенән торған 48 погранотряд, 10 айырым погранкомендатура, 8 сик буйы суднолары отряды һәм башҡалар була :

Пограничниктар дошманды туҡтатыу өсөн уларҙың көсө етерлек булмағанын беләләр. Әммә, хәрби бурысына һәм Присягаға тоғро ҡалып, улар Ватан сиктәрен аҙаҡҡы мөмкинлеккә тиклем, аҙаҡҡы кешегә тиклем һаҡлайҙар. Һәм шуның менән 1941 йылдың июнь-июлендә үк Еңеүҙе яҡынайталар

1941 йылдың 29 июне, «Völkischer Beobachter» нацистик гәзите:

…Урыҫ һалдаты Көнбайыштағы беҙҙең дошмандан үҙенең үлемдән ҡурҡмауы менән айырыла. Сыҙамлыҡ һәм фатализм уны окопта үлтерелгәнгә тиклем йәки ҡул һуғышында һәләк булғанға тиклем сыҙарға мәжбүр итә …

Рәсәй Федерацияһының Оборона министрлығы Хәрби тарихы институты (ИВИ) монографияһында :

Луга, Смоленск, Киев һәм Кишинев тирәһендә йәйелгән ҡаты алыштар менән һуғыштың иң тәүге (баш) осоро тамамлана. Ошо мәлдән ике яҡтың да ғәскәрҙәре алдында яңы бурыстар барлыҡҡа килә. Алышҡа совет Ҡораллы Көстәренең икенсе стратегик эшелоны соединениелары инә. Яңы стратегик обороналау операциялары башлана

— «История военной стратегии России» РАЕН академигы В. А. Золотарёвтың мөхәррирләүе аҫтында

Заполярьела һәм Карелиялағы стратегик обороналау операцияһы (1941 йылдың 29 июне-10 октябре) сиктәрендә Мурманск, Кандалакш һәм Кестеньг йүнәлештәрендә — обороналау операциялары, Выборг-Кексгольм фронт обороналау операцияһы, Ухта, Ругозер, Петрозаводск һәм Олонец йүнәлештәрендә обороналау оперциялары үткәрелә.

Фронттар төркөмдәренең обороналау операциялары

1941 йылдың июль уртаһынан Ставка, бер нисә яңы фронттарының барлыҡҡа килеүе менән бәйле, «фронт төркөмдәренең» операцияларын ойоштора башлай, операцияларға ике-өс берекмә йәлеп ителә, йыраҡ хәрәкәтле авиацияның көстәре һәм саралары, илдең ПВО ғәскәрҙәре, ә Приморье йүнәлешендә — флоттар һәм флотилиялар. Ошолайтып ярайһы ғына оҙаҡ ваҡыт стратегик фронтты тоторға һәләтле төркөмдәрҙе булдырырға мөмкилек тыуа. Ысынында был осорҙағы стратегик обороналау операциялар шул уҡ өс төп йүнәлештәрҙә бара.

1941 йылдың июлендә башланған операциялар

«Фронттар төркөмө» обороналау операцияһы, ҡағиҙә булараҡ, стратегик йүнәлештәрҙең береһендә берҙәм ниәт һәм ВГК Ставкаһы етәкселеге аҫтында үткәрелә :

• Ленинград стратегик обороналау операцияһы (1941 йылдың 10 июле — 30 сентябре). Ҡатнашалар: Төньяҡ фронты, Төньяҡ-Көнбайыш фронты, Ленинград фронты, Балтика флоты.
• Смоленск алышы (1941 йылдың 10 июле— 10 сентябре). Дүрт фронттың көстәре ҡатнаша: Көнбайыш фронты, Үҙәк фронты, Брянск фронты, Резерв фронты.
• Киев стратегик обороналау операцияһы (1941 йылдың 7 июле — 26 сентябре). Ҡатнаша: Көньяҡ-Көнбайыш Юго-Западный фронты.

1941 йылдың сентябрендә башланған операциялар

• Донбасс-Ростов стратегик обороналау операцияһы (1941 йылдың 29 сентябре — 16 ноябре) (17 ноябрҙән Ростов һөжүм операцияһы)
• Мәскәү өсөн алыш («Тайфун» операцияһы) (1941 йылдың 30 сентябре — 5 декабре) (5 декабрҙән — Мәскәү тирәһендәге Совет контрһөжүме)

Башҡа операциялар

• Молдавияла сик буйы алыштары
• Лепель контрһөжүме (1941 йылдың 6 июле — 10 июле)
• Ельня һөжүм операцияһы (1941 йылдың 30 августы — 6 сентябре)
• Одесса оборонаһы (1941 йылдың 5 августы — 16 октябре)
• Севастополде обороналауҙың башы (1941 йылдың 4 октябре — 1942 йылдың 4 июле)
• Көньяҡ фронттың 18-се армияһын ҡамау (1941 йылдың 5—10 октябре)
• Тула обороналау операцияһы (1941 йылдың 24 октябре — 5 декабр е)
• Ростов һөжүм операциһы (1941 йылдың 21—27 ноябре)

1941 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһының һөҙөмтәләре

Әсирлеккә эләккән ҡыҙыармеецтар. Минск, 1941

1941 йылдың 1декабренә герман ғәскәрҙәре Литваны, Латвияны, Белоруссияны, Молдавияны, Эстонияны, РСФСР-ҙың байтаҡ өлөшөн, Украинаны баҫып алалар, 850—1200 километрға тиклем төпкә инеп үтәләр, ошо уҡ ваҡытта вермахт 740 кеше юғалта (шул иҫәптән 230 мең үлеләр). РККА-ның кире ҡайтмаҫлыҡ юғалтыуҙары 1941 йылдың аҙағына 3 миллион 138 мең кеше тәшкил итә

СССР бик күп төрлө хәрби техникаһын юғалта, шул иҫәптән, яҡынса 8000 самолёт, һуғыштың тәүге көндәрендә күпселегендә аэродромдарҙа, әммә люфтваффе лә байтаҡ юғалтыуҙар кисерә: беренсе айҙа уҡ немец ғәскәрҙәре яҡынса 1200 самолёт юғалта, был һан Британия өсөн алыштағы һандан ике тапҡырға күберәк.

СССР иң мөһим сеймал һәм сәнәғәт үҙәктәрен юғалта: Донбасс, Кривой Рог бассейндары. Минск, Киев, Харьков, Смоленск, Одесса, Днепропетровск ҡалалры дошманға ҡалдырыла. Ленинград ҡамауҙа ҡала. Украиналағы һәм Рәсәй көньяғындағы аҙыҡ-түлек сығанаҡтары дошман ҡулына эләгә. Оккупацияланған территорияларҙа миллионлап совет градждандары ҡала. Йөҙҙәрсә мең граждандар һәләк була йәки Германияға ҡоллоҡҡа ҡыуыла.

Мәскәү һөжүмен герман командованиеһы һыуыҡҡа тиклем үткәрә алмай, сөнки «Үҙәк» төркөмө 2-се һәм 3-сө танк армиялары «Төньяҡ» төркөмөнә Ленинград һәм «Көньяҡ» — Киев йүнәлештәрендә ярҙамға ебәрелә. Совет ғәскәрҙәренең Киев төркөмөн юҡҡа сығарыуға ҡарамаҫтан, төньяҡта немецтар Ленинградта хатта яҡын да килә алмайҙар. Бынан һуң 2-се һәм 3-сө армиялар менән берлектә 4-се армияла («Төньяҡ» төркөмөнән) Мәскәүгә ебәрелә. Гейнц Гудериан үҙенең мемуарҙарында («Һалдат хәтирәләре») ошолай яҙа:

Һис шикһеҙ, Киев өсөн алыштар эре тактик уңышты аңлата ине. Әммә ошо тактик уңыш шундай уҡ стратегик әһәмиәтле булыуы шикле булып ҡала. Хәҙер барыһы ла немецтарҙың һыуыҡтарға тиклем хәл иткес һөҙөмтәләргә өлгәшә алыуынан тора ине, хатта көҙгө юл өҙөклөгө осорона тиклем. Дөрөҫөн әйткәндә Ленинградты тығыҙыраҡ ҡыҫыуға маҡсатында планлаштырылған һөжүм туҡтатылған ине инде… Әммә төп һөжүмде көсәйтелгән «Үҙәк» армиялар төркөмө Мәскәү йүнәлешендә эшләргә тейеш ине. Бар микән бының өсөн етерлек ваҡыт?

Тикшеренеүселәр шулай уҡ вермахтың Мәскәүҙе ҡышҡа тиклем биләй алмауын мөһим әһәмиәткә эйә, тип билдәләйҙәр. «„Күсәр“ илдәре һәм Союздаштар» йыйынтығында (Англия, 1994 йыл), К. Рейнгардт яҙа:

«…Гитлерҙың пландары һәм Германияның һуғышты уңышлы тамамланыу перспективалары, моғайын, 1941 йылдың октябрендә селпәрәмә килә һәм, һис шикһеҙ, 1941 йылдың декабрендә Мәскәү өсөн алышта урыҫ контрһөжүме башланыуы менән бәйле»

— The Axis and Allies / Edited by J.Erickson and D.Dilks. Edinburgh, 1994. P.207

1941—1942 йылдарҙың ҡышҡы кампанияһы

16 ноябрҙә немецтар Мәскәүгә икенсе һөжүм этабын башлайҙар һәм уны төньяҡ-көнбайыштан һәм көньяҡ-көнбайыштан уратып алырға ниәтләйҙәр. Дмитров йүнәлешендә улар Москва-Волга каналына барып етәләр һәм Яхрома тирәһендә уның көнсығыш ярына сығалар, Химки йүнәлешендә Клин ҡалаһын алалар, Истрин һыуһаҡлағысы аша сығалар, Солнечногорск һәм Красная Полянаны биләйҙәр, Красногорск йүнәлешендә Истра йылғаһын яулайҙар. Көньяҡ көнбайышта Гудериан Кашираға яҡынлаша. Әммә Көнбайыш фронты армияларының ҡаты ҡаршылашыуы һөҙөмтәһендә ноябрь аҙағында — декабрь башында немецтар бөтә йүнәлештәрҙә лә туҡтатыла. Мәскәүҙе яулау пландары селпәрәмә килә.

Ростов һөжүмләү операцияһы барышында 1941 йылдың ноябрендә совет ғәскәрҙәре Дондағы Ростов ҡалаһын азат итәләр, немец ғәскәрҙәре төркөмө үҙенең шәхси составынан 70 %-ҡа тиклем кеше һәм хәрби техникаһын юғалта.

1941—1942 йылдарҙың ҡышында Мәскәү тирәһендә контрһөжүм үткәрелә.

1941 йылдың 5 декабрендә Мәскәү яулап алыу ҡурҡынысы аҫтынан сығарыла. Совет ғәскәрҙәре дошманды көнбайыш йүнәлешендә 80—250 километрға сигендерәләр, Мәскәү һәм Тула өлкәләрен, Калинин һәм Смоленск өлкәләренең күп кенә райондарын азат итәләр.

Немец ғәскәрҙәре оккупациялаған территорияларҙа партизан хәрәкәте йәйелдерелә, ул немец ғәскәрҙәрен тәьмин итеүгә ҙур ҡамасаулыҡ килтерә.

Көньяҡ фронтта совет ғәскәрҙәре стратегик яҡтан бик мөһим булған Ҡырым һағында торалар.

«Барбаросса» планының юҡҡа сығыуы

Немец армияһы Ленинград тирәһендә, Мәскәү һәм Дондағы Ростов йүнәлештәрендә стратегик маҡсаттарына ирешә алмай.

Немец тарихсыһы К. Рейнгардт 1941 йылдың декабрендә — 1942 йылдың ғинуарында Вермахт штабында «күп кенә генералдар Германия һуғышта еңелде» тигән һығымтаға килделәр, тип билдәләй.

Совет командованиеһының пландары

1942 йылдың 5 ғинуарында ВГК Ставкаһында киңәйтелгән кәңәшмә уҙғарыла, унда киләсәктәге стратегик пландарҙы тишерәләр. Төп докладты Генштаб начальнигы маршал Б. М. Шапошников яһай. Ул Мәскәүҙән дошманды артабанғы алып ташлау планын ғына түгел, башҡа фронттарға масштаблы стратегик һөжүмләү пландары менән таныштыра: Ленинградты ҡамауҙан азат итеү һәм дошманды Украинала һәм Ҡырымда ҡыйратыу. Стратегик планына ҡаршы Г. К. Жуков ҡаршы сыға. Ул танкылар һәм артиллерияның етешмәүе сәбәпле немец оборонаһын үтә сығырға мөмкинлетәр булмауын һәм тәҡдим ителгән стратегия тере көстә файҙаһыҙ юғалтырыуҙарға ғына килтерәсәген һыҙыҡ өҫтөнә ала. ЖуковтыСССР Госпланы начальнигы Н. А. Вознесенский яҡлап сыға, ул тәҡдим ителгән планды тейешле техника һаны һәм ҡорал менән тәьмин итеп булмауын. Планды Л. П. Берия һәм Г. М. Маленков яҡлап сығалар. Дикуссияның ахырында Сталин планды раҫлай: «Яҙ килгәнгә тиклем немецтар һөжүм итә аламаһын өсөн, беҙ уларҙы тиҙ арала ҡыйратырға тейешбеҙ».

1942 йылдың ҡышҡы кампанияһы операциялары

Ҡабул ителгән планға ярашлы, 1942 йылдың башында һөжүмләү операциялары планлаштырыла: Ржев-Вязем стратегик һөжүмләү операцияһы, Керчь-Феодосия десант операцияһы һәм башҡалар. Десант барышында совет ғәскәрҙәре Керчь ярымутрауындағы плацдармды баҫып алалар. Немец-румын ғәскәрҙәре ҙур ҡыйынлыҡ менән фронтты тергәҙәләр, Судакта һәм Феодосияла ярҙамсы совет десанттары ҡыйратыла. Әммә ноябрҙәге Севастополь немец һөжүме уңышһыҙлығын һәм Керчь ярымутрауы тулыһынса ҡыҙыл Армияһы тарафынан алыуын иҫәпкә алып, дәйөм алғанда, Ҡырымда хәлдәр бер аҙ яҡшырҙы тип әйтеп була. Мәскәү тирәһендә дошман совет ғәскәрҙәренең һөжүмдәрен кире ҡаға.

Ҙур юғалтыуҙарға ҡарата ғәйеплеләрҙең эше язаһыҙ ҡала. Ғәмәлдә мин шуға инандым, әгәр армия командирҙары: «Бойороҡ үтәлә, алға ҙур булмаған төркөмдәр менән яй ғына» тип хәбәр итһәләр, тимәк, күршеһе бер урында тора һәм дары еҫе еҫкәмәгән күршеһен алдарға теләй, ә үҙенең аҫтындағыларға: «Һеҙ былай, еңелсә генә, исем өсөн генә һөжүм итегеҙ», — ти. Дошман бөтә көсө менән башта береһенә, иң әүҙеменә, ә иң әүҙемдәре яңылар, утта булмағандар була, ябыралалар… Кесе чин күҙ буяуҙан һәм яңылыш докладтан, бойороҡто үтәмәүгә ҡарағанда ла, нығыраҡ ҡурҡырға тейеш. Бойороҡто үтәмәгән өсөн атып үлтереү менән янайҙар, ә дөрөҫ булмаған доклад менән ваҡытты ғына һуҙам. Һөжүм итә алмайым тип әйтергә ярамай, ә һөжүм итмәҫкә һәм «Бойороҡто үтәйбеҙ, яйлап алға ваҡ төркөмдәр менән шылышабыҙ» - тип әйтергә була, һәм бының өсөн бер кемде лә атып үлтермәйҙәр…

…Ошондай уҡ күҙ буяуҙы формалашыу, комплектлау һәм тулыландырыу системаһында ла күрҙем. Фронтҡа частар бөтөнләй әҙерлекһеҙ ебәрелә. Әйтерһең, юрый ғына беҙҙең кешеләрҙе һәм беҙҙең яҡшы ҡиммәт техниканы онтау өсөн ошондай мясорубка эшләнгән. Ни өсөн шулай эшләнә? Хөкүмәттең күҙен бәйләү һәм Бөйөк Сталинды алдау өсөн эшләнә, тип уйлайым: «Бына беҙ ниндәй маладистар, шунынса бригада булдырҙыҡ, шунынса дивизия һәм башҡалар», ә ысынында бөтә соединениеларҙа һәм беҙҙә лә ошолай эштәр барҙы: Казалинскиҙа формалаштыҡ, формалашыуҙы бөттөк тигәндә, шундуҡ эшелондарға ултырттылар, ҡоралды Люблинола бирҙеләр, ҡоралды биреү менән юлға сыҡтыҡ. Ҡорал менән эш итергә туҡталыштарҙа һәм вагондарҙа булыштыҡ. Тулыландырыуға 1000 кеше бирҙеләр, бөтөнләй әҙерлекһеҙ, ҡоралды ла һәм һуғыша ла белмәйҙәр. Алғы һыҙыҡта өйрәтергә тура килә

1942 йылдың 18 ғинуарында Барвенково-Лоза операцияһы башлана. Ике аҙна дауамында ҡаты бәрелештәр бара, уларҙың һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре 100 километрлыҡ немец оборонаһын йырып сығыуға, көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш йүнәлештәрендә 90 — 100 километрға ттөпкә үтергә һәм Северский Донецтың уң ярындағы плацдармды яулап алырға өлгәшәлә.

1942 йылдың йәйе-көҙө

1941—1942 йылдарҙағы хәрби ғәмәлдәр картаһы

Вермахтың юғалтыуҙары тураһында дөрөҫ булмаған мәғлүмәттәре нигеҙендә РККА-ның ҡышҡы һөжүме ваҡытында СССР Юғары Командованиеһы ғәскәрҙәргә үтәй алмаҫлыҡ бурыстар ҡуя: тулыһынса дошманды ҡыйратырға һәм бөтә ил территорияһын азат итеү.

Төп хәрби ғәмәлдәр көньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә була: Ҡырым фронтының еңелеүе, Харьков операцияһының фажиғәһе (12—25 май), Воронеж-Ворошиловград стратегик обороналау операцияһы (28 июнь — 24 июль), Сталинград алышы (17 июль — 18 ноябрь), Төньяк Кавказ стратегик обороналау операцияһы (25 июль — 31 декабрь). Дошман 500—650 километрға үтеп инә, Волгаға сыға, Баш Кавказ һырты артылыштарының бер өлөшөн баҫып ала.

Бер нисә эре операция үҙәк йүнәлештә үткәрелә: Ржев-Сычёв операцияһы (30 июль— 23 август), уның менән бер үк ваҡытта Сухиничи, Козельск районында Көнбайыш фронты ғәскәрҙәре һөжүме менән бергә ҡушылған операция (22 — 29 август), бөтәһе 228 232 кеше юғалтыла; ә шулай уҡ төньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә: Любань һөжүмләү операцияһы (7 ғинуар — 30 апрель), 2-се удар армияһын ҡамауҙан сығарыу буйынса операция менән ҡушыла (13 май — 10 июль); дөйөм юғалтыуҙа — 403 118 кеше. СССР өсөн ситуация фәжиғәле характер ала: халыҡ араһында «Ни шагу назад!» тип исемләнгән 227-се һанлы бойороҡта И. Сталин, СССР-ҙың территориаль юғалтыуҙары арҡаһында нацистик Германия кеше һәм аҙыҡ-түлек потенциалында өҫтөнлөк алыуын, СССР үлем сигендә тороуын, артабан сигенергә урын юҡлығын әйтә. Герман армияһында ҡайһы бер дивизиялар алты батальонлы штатҡа (туғыҙ батальонлынынан) күсә; Сталинград йүнәлешендәге хәрби роталарҙың шәхсән составы 27 кешегә тиклем ҡыҫҡартыла (штат буйынса 180). 1,168 миллион кешелек юғалтыуҙарҙы ҡаплар өсөн Гитлер герман союздаштырының яңы көстәрен йәлеп итә. Байтаҡ фронт участкаларын Германия союздаштары биләй — румын 3-сө һәм формалашып ятҡан 4-се армияһы, 8-се итальян һәм 2-се венгр армиялары. К весне 1942 йылдың яҙына хәрби ғәмәлдәр театрының көньяҡ йүнәлешендә СССР-ҙа 52-нән дә кәм түгел союздаштар дивизиялары була, шул иҫәптән, 10 венгр, 6 итальян, 5 румын ref>The Luftwaffe: a history John Killen Barnsley: Leo Cooper, 2003.</ref>

Совет һалдаттары Сталинград эргәһендә һуғыша. 1942 йылдың йәйе

1941 йылдың 3 июлендә Сталин халыҡҡа «Всё для фронта! Всё для победы!» лозунгыһы менән мөрәжәғәт итә; 1942 йылдың йәйенә (яҡынса бер йылдан) СССР иҡтисадының хәрби рельстарына күсерелеүе тамамлана (Германияла 1943 йылда ғына күсерелә).

СССР-ҙа һуғыш башланыу менән халыҡтың, етештереү көстәренең, учреждениелар һәм матди ресурстарҙың эвакуацияһы башлана. Көнсығыш райондарына байтаҡ предприятиелар күсерелә (1941 йылдың икенсе яртыһында ғына — яҡынса 2600), 2,3 миллион мал башы сығарыла. 1942 йылдың беренсе яртыһында 10 мең самолёт, 11 мең танк, 54 мең орудие сығарыла. Йылдың икенсе яртыһында уларҙың һаны 1,5 тапҡырға арта. Барыһы 1942 йылда СССР бөтә төрҙәге уҡсы ҡоралды (револьверҙар һәм пистолеттарҙан тыш) — 5,91 миллион берәмек, бөтә төрҙәге һәм калибрҙағы орудие һәм миномёттар (авиация, диңгеҙ һәм танк/САУ пушка) — 287,0 мең штук, бөтә төрҙәге танк һәм САУ-ҙар — 24,5 мең штук, бөтә төрҙәге самлеттар — 25,4 мең штук, шул иҫәптән хәрби — 21,7 мең штук. Байтаҡ хәрби техникаһын ленд-лиз буйынса ла алалар, уларҙың бөтә тапшырмалары совет етештереүенең 4 % тәшкил итә, танк һәм самолёттар буйынса — 10 % һәм 12 % , автомобилдәр буйынса тапшырмалар һуғыш йылдарында СССР-ҙа уларҙың етештереүен биш тапҡырға арттыралар, һуғыш аҙағына Ҡыҙыл Армиялағы бөтә автомолдәр һанынан 33 % процентын тәшкил итә.

СССР, Бөйөк Британия һәм АҠШ араһындағы килешеүҙәр һөҙөмтәһендә 1941—1942 йылдарҙа Гитлерға ҡаршы коалиция барлыҡҡа килә.

Оккупация режимы

Гитлер үҙенең СССР-ға ябырылыуын кәмселекле расаларға ҡаршы үткәрелгән «Тәре походы» булараҡ баһалай;; 1941 йылдың 13 майында уҡ ул хәрбиҙәргә «Барбаросса» планын тормошҡа ашырыу барышында ябай халыҡҡа ҡарата ниндәй булһа ла яуап ғәмәлдәрен ҡулланырға рөхсәт итә:

Граждан кешеләре тарафынан вермахт хеҙмәткәрҙәренә йәки улар менән бергә булған кешеләргә ҡарата дошмандарса ғәмәлдәр башҡарған осраҡта, уларҙың бер ниндәй ҙә ғәмәлдәре тыйыла һәм ғәйеп йәки хәрби енәйәт тип һанала алмай…

Гудериан әйтеүенсә:

Гитлер бөтә урыҫтарҙы Сталин байрағы аҫтына туплай алды

Һуғыш барышында немец оккупацияһына Белоруссия, Украина, Эстония, Латвия, Литва ССР-ҙары территориялары һәм РСФСР-ҙың 13 өлкәһе дусар ителә.

Молдавия ССР-ы һәм Украинаның ҡайһы бер көньяҡ райондары (Транснистрия) Румыния ҡарамағында була, Карелия-Финляндия ССР-ы фин ғәскәрҙәре тарафынан оккупациялана.

Өсөнсө рейхтың Советтар Союзына ҡаршы һуғышы баштан уҡ Уралға тиклемге территорияны һәм СССР-ҙың тәбиғәт ресурстарын баҫып алыуға йүнәлтелгән була. Планлы рәүештә юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында йәһүдтәр генә түгел, ә 1941—1944 йылдарҙа германия тарафынан баҫып алынған совет территорияһында йәшәгән славяндар ҙа ҡала. Әле яңыыраҡ ҡына ГФР тарихсыларының тикшеренеүҙәре темаһы булып СССР-ҙың «түбән раса» итеп иғлан ителгән һәм юҡҡа сығарыуға тәғәйенләнгән славян халҡына ҡаршы йүнәлтелгән «икенсе холокост» тора

—

— Вольфрем Вёрте

Өлкәләр губерналар тип атала башлай, өйәҙҙәр (1943 йылың ғинуарынан — райондар) һәм улустар булдырыла, халыҡ иҫәбе алына. Немец хәрби һәм административ власть органдары менән (хәрби комендатуралар, округ һәи район идаралыҡтары, ауыл хужалығы идаралыҡтары, гестапо һәм башҡалар) бер рәттән урындағы үҙидара органдары һәм полиция була. Ҡала-өйәҙҙәр башлыҡтары итеп бургомистрҙар ҡуйыла, улус идаралыҡтарын улус старшиналары етәкләй, ауылдарҙа старосталар тәғәйенләнә. Енәйәт һәм граждандар эштәрен ҡарау өсөн мировой судтар ойошторола. Урындағы учреждениеларҙың эшмәкәрлеге немец командованиеһының бойороҡтарын һәм ҡарарҙарын үтәүгә, оккупацияланған халыҡҡа ҡарата Гитлерҙың сәйәсәтен һәм пландарын бойомға ашырыу өсөн булдырыла.

Бөтә хеҙмәткә яраҡлы халыҡ немецтар асҡан предприятиеларҙа, немец армияһы өсөн нығытмалар төҙөүгә, шоссе һәм тимер юлдарын ремонтлауға, уларҙы ҡарҙан таҙартыуға, ауыл хужалығына йәлеп ителә. Колхоздар бөтөрөлә һәм община хужалыҡтары булдырыла, совхоздар урынына «госхоздар» (немец власының дәүләт хужалыҡтар) ойошторола. Халыҡ кисекмәҫтән ит, һөт, иген, фураж буйынса билдәләгән нормаларҙы үтәргә тейеш була. Немец һалдаттары дәүләт һәм йәмәғәт мөлкәтен талайҙар һәм юҡ итәләр, халыҡты йорттарынан ҡыуалар. Кешеләр йәшәүгә яраҡһыҙ ер өйҙәрендә (землянкаларҙа), һарайҙарҙа көн күрәләр, уларҙың йылы кейемдәрен, аҙыҡ-түлеген, малдарын тартып.

Немецтар тарафынан сәйәси мәктәптәр булдырыла — пропаганда һәм агитация өсөн махсус учреждениелар. Сәйәси темаларға күмә тыңлауҙар мотлаҡ рәүештә ҡала предприятиеларында һәм ойошмаларында, ауылдарҙа үткәрелә. Лекциялар һәм докладтар урындағы радио аша ла уҡыла. Шулай уҡ Д. Малявин пропагандистик календарҙар тураһында хәбәр итә.

Уҡытыу совет дәреслектәре буйынса алып барыла, әммә уларҙан нацистик идеологияһына тап килмәгән бөтә нәмә алып ташлана. Балаларын мәктәпкә ебәрмәгән ата-әсәләргә штраф һалына. Уҡытыусылар менән гестапола һөйләшеүҙәр алып барыла һәм ике аҙналыҡ сәйәси курстар ойошторола. 1943 йылдың апреленән алып тарихты уҡытыу тыйыла һәм «ағымдағы ваҡиғалар дәрестәре» индерелә, был дәрестәрҙә немец гәзиттәрен һәм махсус немец сәйәси брошюраларын ҡулланыу талап ителә. Сиркәү ҡарамағындағы мәктәптәрҙә балалар өсөн дини дәрестәр ойошторола. Ошо уҡ ваҡытта Германияға китапханаларҙан бик күп һанлы китаптар сығарыла йәки улар юҡ ителә.

Оккупация территорияларының күпселегендә был осор ике-өс йыл дауамында бара. Илбаҫарҙар 18-45 йәштәге совет граждандары өсөн (йәһүдтәр өсөн — 18 йәштән 60 йәшкә тиклем)) ҡаты хеҙмәт йөкләмәһен булдыралар. Өҫтәүенә эш көнө, хатта зыянлы производстволарҙа, тәүлегенә 14—16 сәғәт тәшкил итә. Эштән баш тартыу, бойороҡтарҙы үтәмәү, әҙ генә ғәйеп өсөн, талауға һәм көсләүгә ҡаршылашыу, партизандарға ярҙам күрһәтеү, комсомолда һәм, йәһү йәки сиған милләтеннән булған өсөн һәм бер ниндәй сәбәпһеҙ атып үлтереүҙәр, аҫып үлтереү аша язалау, үлемес хәлгә тиклем туҡмауҙар һәм язалауҙар ҡарала. Штрафтар, төрмәгә ултыртыу, концлагерҙарға ебәреү, малды тартып алыу һәм башҡалар ҡулланыла. Шулай, Белоруссияла һуғыш барышында һәр дүртенсе кеше һәләк була (бында ҡорал менән һуғышҡан партизандар, фронтҡа саҡырылған дар; «һәләк булғандарҙың» байтаҡ өлөшөн сигенгән немецтар менән Көнбайышҡа эвакуацияланған советтарға ҡаршы ҡораллы формированиелар ағзалары, оккупацион хакимиәттәре хеҙмәткәрҙәре, полицайҙар һәм башҡалар тәшкил итә).

Оккупацияланған территорияларҙа үлем лагерҙары ойошторола, унда, дөйөм иҫәпләүҙәр буйынса, яҡынса 5 миллион кеше һәләк була. Барыһы оккупацияланған территорияла ябай халыҡтан 7,4 миллион кешенән ашыу һәләк була.

Беҙ хужалар халҡы һәм аяуһыҙ һәм ғәҙел хаким итергә тейешбеҙ. Мин был илдән аҙағына тиклем бөтәһен дә һурып аласаҡмын. Беҙ, хатта иң ваҡ немец хеҙмәткәре раса һәм тәбиғәт яғынан урындағы халыҡтан мең мәртәбәгә өҫтөнлөклө икәнен, аңларға тейешбеҙ (Эрих Кох, Украина рейхкомиссары, 1943 йылдың 5 марты, Hans-Erich Volkmann (Hrsg.), Das Russlandbild im Dritten Reich, Köln 1994, 43 бит).

Оккупацияла ҡалған совет халҡына Германияға мәжбүри эштәргә хеҙмәткә яраҡлы кешеләрҙе ҡыуып алып китеү ҙур зыян килтерә. Совет ҡолдарын унда «остарбайтер» тип атайҙар (көнсығыш эшселәре). Германияға эштәргә көсләп сығарылған совет граждандарының дөйөм һанынан (5 269 513 кеше), һуғыш тамамланғандан һуң, 2 654 100 кеше кире ҡайтарыла. Төрлө сәбәптәр арҡаһында ҡайтмайҙар һәм эмигрант булып китәләр — 451 100 кеше. Ҡалған 2 164 313 кеше һәләк булған йәки әсирлектә вафат булған.

Икенсе период (ноябрь 1942 йыл — декабрь 1943 йыл). Хәл иткес һынылыш осоро

1942 йылдың ноябренә ҡарата һуғышта ҡатнашҡан Европа илдәренең хәле

Көнсығыш фронты 1942 йылдың ноябре — 1943 йылдың мартында

1942—1943 йылдарҙағы ҡыш кампанияһы

Сталинград тирәһендә әсирлеккә эләккән немец һалдаттары. Февраль, 1943 йыл

1942 йылдың 19 ноябрендә совет ғәскәрҙәренең контрһөжүме башлана, 23 ноябрҙә Сталинград һәм Көньяҡ-Көнбайыш фронттары частары Дондағы Калач ҡалаһы тирәһендә тоташалар һәм 22 дошман дивизияһын ҡамауға алалар. 16 декабрҙә башланған «Кесе Сатурн» операцияһы барышында Манштейн етәкселегендәге «Дон» армиялар төркөмө етди еңелеүгә дусар ителә. Ҡайһы бер сит ил тикшеренеүселәр фекере буйынса, тап Сталинград янында Икенсе Донъя һуғышының һынылышы күҙәтелә. Германияла Икенсе Донъя һуығышында беренсе тапҡыр дөйөм милли траур иғлан ителә. Гитлерға ҡаршы коалиция илдерендә, айырыуса Бөйөк Британияла, Сталинград янындағы еңеү ҙур тантана тип ҡабул ителә: Сталинград янындағы еңеү хөрмәтенә Бөйөк Британия тарафынан совет һалдаттарының ҡаһарманлығы таныу символы булараҡ Тегеран коференцияһында министр Уинстон Черчилль (король Георг VI указына ярашлы) булараҡ И. Сталинға уникаль Сталинград Еңеүе ҡылысын шәхсән үҙе тапшыра.

Совет-герман фронтының үҙәк участкаһында һөжүм операциялары («Марс» операцияһы) уңышһыҙ тамамланыуға ҡарамаҫтан, көньяҡ йүнәлештәге уңыш, дөйөм алғанда, совет ғәскәрҙәренең ҡышҡы каманияһының уңышын тәьмин итә — бер немец һәм Германияның 4 союздаш армияһы ҡыйратыла.

Ҡышҡы кампанияның башҡа ваҡиғалары булып Төньяҡ Кавказ һөжүм операцияһы һәм Лениград блокадаһын йырыу (1943 йылдың 18 ғинуары). Ҡыҙыл Армия Көнбайышҡа табан ҡайһы бер йүнәлештәрҙә 600—700 километрға алға сыға һәм биш дошман армияһын ҡыйрата.

1943 йылдың 19 февралендә Манштейн етәкселегендәге «Көньяҡ» армиялар төркөмө Харьков тирәһендә контрһөжүм башлай, совет ғәскәрҙәре ваҡытлыса көнсығышҡа сигенә (ҡайһы бер йүнәлештәрҙә 150—200 километрға). Совет частарының бер аҙы Воронеж фронтында фронт командующийы Филипп Голиковтың хаталары арҡаһында ҡамауға эләгә. Голиков алыштан һуң вазифаһынан бушатыла. Әммә совет командованиеһы ҡабул иткән саралар март аҙағында немец ғәскәрҙәрен туҡтатырғамөмкинлек бирә һәм фронтта хәлдәр тотороҡлана.

1943 йылдың ҡышында немец Вальтер Моделдең 9-се армияһы была вынуждена оставить Ржев-Вязьма сығынтыһын ҡалдырып китергә мәжбүр була. Калинин (Максим Пуркаев) һәм Көнбайыш (Василий Соколовский) фронттары ғәскәрҙәре дошманды эҙәрлекләй. Һөҙөмтәлә совет ғәскәрҙәре фронт линияһын 130—160 километрға шылдыралар.

Стратегик һөжүм операциялар осоро тамамланыуы

«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы» ун ике томлыҡ хеҙмәте авторҙары түбәндәген билдәләй:

:

Һуғыш барышында 14 стратегик һөжүм операцияһы үткәрелә…

— 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы. 12-томлыҡ. 11-се том. 730 бит.

1943 йылда Курск стратегик һөжүм операцияһы уңышлы үткәрелә, әлеге операция стратегик һөжүм операциялар осорон тамамлай.

М. Ю. Мягков Потсдамдағы Хәрби-тарихи тикшеренеүҙәр институтының яңы хеҙмәтен телгә ала (Б. Вагнерҙың главаһынан):

Сталинград тирәһендәге еңелеүҙе «һуғыштың төп һынылышы» тип әйтеү хата булыр ине, дөрөҫөн әйткәндә, Сталинград тирәһендәге еңелеү Германияны еңеүгә килтерергә һәләтле булған хәрби операцияларҙың мөмкинлектәре тарайыу процесының һуңғы стадияһын билдәләй. 1941 йылдың июлендә Смоленск тирәһендәге алыш һәм уның һөҙөмтәһе булып Мәскәүгә һөжүмдең туҡтап тороуы, декабрҙәге уңышһыҙлыҡ, «иҡтисади Сталинград» тип исемләнгән совет сәнәғәтенең күпселек өлөшөн илдең көнсығыш төбәктәренә эвакуациялау, шулай уҡ Гитлерҙың 1942 йылдың июлендә «Блау» операцияһында ҡатнашыусыларҙы бүлеү буйынса ҡарары ла әлеге процестың төп стадиялары булып тора. Сталинград тирәһендәге фажиғә «төп һынылышты» тыуҙырған процесты тамамлай.

— Вегнер В. Гитлерҙың Советтар Союзына ҡаршы икенсе походы.

1943 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһы

Совет ғәскәрҙәренең һөжүме 1943 июль-ноябрь айҙарында

12 апрелдә ВГК Ставкаһында фронттар советтары тәҡдимдәре һәм Генераль штабының фекере ҡаралаҺ һөҙөмтәлә 1943 йылдың йәйенә һәм көҙөнә ғәмәлдәр планы эшләнә. Төп ваҡиғалар Курск стратегик плацдармында күҙаллана (Курск сығытығы), әлеге сығынтыҡтан дошмандың Орлов һәм Белгород-Харьков төркөмдәренә фланг ударҙары яһалырға тейеш була. Курск балконы түбәһенән удар Киев ҡалаһына йүнәлеште аса һәм «Көньяҡ» дошман төркөмөн ҡыйратыу буйынса һәм Һул яҡ Ураинаны азат итеү пландары менән тап килә.

1943 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһының төп ваҡиғалары Курск алышы һәм Днепр өсөн алыш була.

Ҡыҙыл Армияһы 500—1300 километрға алға сыға, һәм, уның юғалтыуҙары дошмандыҡынан артығыраҡ булыуға ҡарамаҫтан (1943 йылда совет армияларының үлеләр иҫәбенә юғалтыуҙары бөтә һуғыш осоронда үҙ максимумына етә), немец яғы юғалтыуҙарын бик тиҙ тулыландыра алмай, 1943 йылдың өсөнсө һәм дүртенсе кварталдар дауамында РККА, дөйөм алғанда, Көнбайышҡа тотороҡло рәүештәге алға китеште күрһәтә.

28 ноябрь — 1 декабрҙә И. Сталин, У. Черчилль һәм Ф. Рузвельттың Тегеран конференцияһы уҙғарыла. Конференцияның төп мәсьәләһе — Икенсе фронтты асыу.

Өсөнсө период (ғинуар 1944 йыл — 9 май 1945 йыл)

Өсөнсө һуғыш осоро Германия ҡораллы көстәренең һан яғынан байтаҡҡа артыуы менән билдәле, айырыуса техника яғынан. Мәҫәлән, Танкылар һәм үҙ йөрөшлө ҡоралмалар (САУ) вермахта 1945 йылдың 1 ғинуарына ҡарата 12 990 берәмек тәшкил итә, шул уҡ ваҡытта 1944 йылдың 1ғинуарына — 9149, 1943 йылдың 1 ғинуарына — барыһы 7927 берәмек булған.

Әммә Көнсығыш фронтындағы бик ҙур юғалтыуҙар арҡаһында һәм танкистарҙы һәм осоусыларҙы өйрәтеү өсөн яғыулыҡ етешмәү сәбәпле һандың артыуы герман ҡораллы көмүстәренең сифат яғынан түбәнәйеү менән оҙатыла. Шуға Һөҙөмтәлә стратегик инициатива СССР һәм уның союздаштары яғында була, ә Германияның юғалтыуҙары байтаҡҡа арта.

1944 йылдың ҡышҡы-яҙғы кампанияһы

1943—1944 йылдарҙағы ҡышҡы-яҙғы кампанияһын Ҡыҙыл Армия Уң яҡ Украинала һөжүм менән башлай (1943 йылдың — 1944 йылдың 17 апреле). Әлеге һөжүм бер нисә фронт операцияһын үҙ эсенә ала: Житомир-Бердичев, Кировоград, Корсунь-Шевченко, Луцк-Ровно, Никополь-Кривой Рог, Проскуров-Черновицы, Умань-Ботошанск, Березна-Снигирёв һәм Одесса.

Дүрт айлыҡ һөжүм дауамында «Көньяҡ» армиялар төркөмө (командующий генерал-фельдмаршал Эрих фон Манштейн) һәм «А» армиялар төркөмө (командующий генерал-фельдмаршал Эвальд фон Клейст) ҡыйратыла. Совет ғәскәрҙәре Уң яҡ яр Украинаны, көнбайыш өлкәләрен азат итәләр, СССР көньяғында дәүләт сиктәренә, Карпат алдына (Проскуров-Черновцы операцияһы барышында) барып сығалар, ә 28 мартта, Прут йылғаһы аша сығып, Румынияға бәреп инәләр. Шулай уҡ Уң яҡ яр Украиналағы һөжүмгә 2-се Белоруссия фронтының Полесье операцияһын да индерәләр.

Һөжүмдә 1-се, 2-се, 3-сө, 4-се Украин фронттары, 2-се Белорус фронты ғәскәрҙәре, Ҡара диңгеҙ флоты һәм Аҙау хәрби флотилияһы караптары, оккупацияланған территорияларҙағы бик күп партизандар ҡатнашалар. Һөжүм һөҙөмтәһендә фронт баштағы позицияларҙан (1943 йылдың декабрь аҙағы) 250—450 километрға сигенә Совет ғәскәрҙәренең тере көстәре 1,1 миллион кеше иҫәпләнә, улар араһында кире ҡайтмаҫлыҡ юғалтыуҙар — 270 меңдән артығыраҡтысяч.

Уң яҡ яр Украинаны азат итеү менән бергә Ленинград-Новгород операцияһы (14 январь — 1 марта1944) башлана. Әлеге операция барышында Красное село-Ропшино, Новгород-Луг, Кингисепп-Гдань һәм Старые Руссы-Новоржев фронт һөжүм операциялары үткәрелә. Төп маҡсат — Ленинград блокадаһын ысҡындырыу.

Һөжүм һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре генерал-фельдмаршал Георг фон Кюхлер етәкселегендәге «Төньяҡ» армиялар төркөмөн еңәләр. Шулай уҡ 900-көнлөк тиерлек Ленинград блокадаһы тамамлана, Ленинград, Новгород өлкәләре, Калинин өлкәһенең байтаҡ өлөшө азат ителә, совет Ғәскәрҙәре Эстония еренә аяҡ баҫалар. Ошо һөжүм арҡаһында немец командованиеһы «Төньяҡ» армиялар төркөмөн 1944 йылдың ҡышында Уң яҡ яр Украинаға күсерә алмай.

Операцияла Ленинград һәм Волхов фронттары ғәскәрҙәре ҡатнаша, шулай 2-се Прибалтика фронт, Балтика флоты, алыҫ хәрәкәт авиацияһы һәм партизандар. Ленинград-Новгород операцияһы һөҙөмтәһендә ғәскәрҙәр 220—280 километрға алға китәләр. Совет ғәскәрҙәренең юғалтыуҙары — 300 мең кешенән ашыу, шул иҫәптән кире ҡайтмаҫлыҡ —75 меңдән ашыу[199]

Апрель—майҙа һөжүм операцияһы үткәрелә. Уның барышында тағы ла ике фронт операцияһы үтә: Перекоп-Севастополь һәм Керчь-Севастополь; операцияның маҡсаты — Ҡырымды азат итеү.

Ҡырымды азат итеүҙә 4-се Украин, Андрей Еременко етәкселегендәге Айырым Приморье армияһы ғәскәрҙәре, Ҡара диңгеҙ флоты, Аҙау хәрби флотилияһы (һуңынан Дунай хәрби флотилияһы тип үҙгәртелә) ҡатнашалар. Совет ғәскәрҙәренең юғалтыуҙары 85 мең кешенән саҡ ҡына кәм, шул иҫәптән кире ҡайтмаҫлыҡ — 17 меңдән ашыу.

1944 йылдың йәйге-көҙгө кампанияһы

Совет ғәскәрҙәренең 1944 йылғы һөжүме

Әсирлеккә төшкән немецтар Мәскәүҙә

1944 йылдың июнендә союздаштар икенсе фронтты асалар, был Германияның хәрби хәлен хөртәйтә. Союздаштар менән икенсе фротнты асыу тураһында килешеү һөҙөмтәһендә, ВГК Ставкаһы 1944 йылда ҡәтҙи стратегик һөжүм планын ҡабул итә; планда СССР территорияһынан дошманды тулыһынса ҡыуыу һәм Европа халыҡтарын азат итеү өсөн фронттар төркөмдәренең ун иң эре операцияларын үткәреү ҡарала. Йәйге-көҙгө кампанияла Ҡыҙыл Армия бер нисә эре операция үткәрә, шул иҫәптән Белорус, Львов-Сандомир, Яссы-Кишинёв, Прибалтика; Белоруссияны, Украиннаны, Прибалтиканы (Латвияның ҡайһы бер райондарынан башҡа) һәм өлөшләтә Чехословакияны азат итеүҙе тамамлай; төньяҡ Полярье аръяғын һәм Норвегияның төньяҡ өлкәләрен азат итә. Капитуляцияға һәм Германияға ҡаршы һуғышҡа инеүгә Румыния һәм Болгария мәжбүр ителәләр. СССР Болгарияға 5 сентябрҙә һуғыш иғлан итә һәм уны яулай, болгар ғәскәрҙәре ҡаршылыҡ күрһәтмәй.

Йәйгеһен совет ғәскәрҙәре Польша территорияһына инәләр. Быға тиклем Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия территорияһында, шулай уҡ Литвала совет ғәскәрҙәре һөргөндәге поляҡ хөкүмәтенә буйһонған поляк партизан Крайова Армияһы формированиелары менән осрашалар. Армия алдында сигенгән немецтар артынан Көнбайыш Белоруссияла, Көнбайыш Украинала һәм Литвала, шулай уҡ Польшала азат ителгән райондарҙы үҙләштереү бурысы ҡуйыла.

Совет ғәскәрҙәренең поляк территорияһына инеүе менән бәйле Совет хөкүмәте Польшаның бойондороҡһоҙлоғо тураһында иғлан итә һәм Поляк милли азатлығы комитеты (ПНПО) менән килешеү төҙөй. ПКНО 1-се поляк армияһын тулыландырыуҙа туранан-тура ҡатнаша, армия К. Рокоссовскийҙың етәкселегендәге 1-се Белоруссия фронтына буйһона. 20 июлдә армия частары Көнбайыш Буг йылғаһы аша сығалар һәм Польша территорияһына аяҡ баҫалар, ә 1944 йылдың 21 июлендә ул Людова Армия партизандары менән Поляк Ғәскәренә берләшә.

Совет ғәскәрҙәре башта Крайова Армия менән берлектә немецтарға ҡаршы операциялар үткәрәләр, ә һуңынан КА офицерҙары ҡулға алына, ә яугирҙар ҡоралһыҙлана һәм советтар яҡлы генерал Берлингтың Поляк Ғәскәренә мобилизациялана. Азат ителгән территорияларҙа, йәғни Ҡыҙыл Армияның тылында, КА отрядтарын ҡоралһыҙландырыу осраҡтары күҙәтелә һәм улар подпольеға китәләр. Ошо уҡ хәлдәр Польшала ла була. 23 августа уҡ Люблиндан рязань тирәһендәге лагерға КА яугирҙарының беренсе этабы ебәрелә. Оҙатыу алдында уларҙы немец Майданек концлагерында тоталар. 21 июлдә Хелмда поляк коммунистары һәм уларҙың союздаштары Поляк милли азатлыҡ комитеты булдыралар — ваҡытлыса советтар яҡлы Польше хөкүмәте. Шул уҡ ваҡытта законлы хөкүмәт итеп һөргөндәге Польша хөкүмәте үҙен һанай.

1 август көнө, РККА-ның алдынғы көстәре Польшаның баш ҡалаһы Варшаваға яҡынлашҡан саҡта, Крайова Армия ҡалала ихтилал күтәрә. Баш күтәреүселәр ике ай дауамында немец ғәскәрҙәренең өҫтөнлөклө көстәре менән һуғыша, әммә 2 октябрҙә бирелергә мәжбүр була. 1-се Белоруссия фронты ихтлалсыларға һиҙелерлек ярҙам күрһәтмәй — преодолев Белорус операцияһында яҡынса 600 километр үтеп, ул Варшава тирәһендә дошмандың ҡаты ҡаршылашыуына осрай һәм оборонаға күсә.

30 августа Йозеф Тиссо етәкселегендә Словак Республикаһындағы немец режимына ҡаршы Словак милли ихтилалы башлана. Баш күтәреүселәргә ярҙамға совет ғәскәрҙәре 8 сентябрҙә Карпат-Дукель операцияһын башлайҙар, әммә ноябрь башында немец ғәскәрҙәре ихтилалды баҫтыралар һәм совет ғәскәрҙәре ихтилалсыларға ярҙам күрһәтеп өлгөрмәй. Октябрҙә совет ғәскәрҙәре Дебрецен операцияһын уңышлы үткәрәләр һәм Венгрия территорияһында немец ғәскәрҙәрен ҡыйратыу өсөн Будапешт операцияһын башлайҙар. Әммә немец ғәскәрҙәре Будапешта 1945 йылдың 13 февралендә генә биреләләр. 28 декабрҙә Венгрия ваҡытлы хөкүмәте булдырыла һәм ул СССР менән ваҡытлыса солох төҙөй. 25 октябрҙә Дәүләт оборона комитеты хәрби хеҙмәткә 1927 йылғы призывниктарҙы саҡырта. 1 156 727 кеше саҡыртыла — аҙаҡҡы хәрби призыв.

1945 йылдың ҡышҡы-яҙғы кампанияһы

2-се лейтенант У. Робертсон һәм лейтенант А. С. Сильвашко союздаштарҙың Эльбала тарихи осрашыуын кәүҙәләндергән «Көнсығыш Көнбайыш менән осраша» яҙыуы фонында

1945 йылда совет ғәскәрҙәренең һөжүме

Хәрби фронт

Совет ғәскәрҙәренең көнбайыш йүнәлешендәге ғәмәлдәре 1945 йылдың ғинуарында ғына ҡабаттан тергеҙелә. 13 ғинуарҙа Көнсығыш-Пруссия операцияһы башлана. Малав йүнәлешендә ошо исемле дошман төркөмөн ҡыйратыу һәм «үҙәк» армиялар төркөмөн башҡа немец армиялары көстәренән ситләштереү маҡсат итеп ҡуйыла. Алыштар һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре Көнсығыш Пруссияның бер өлөшөн биләйҙәр, Төньяҡ Пруссияның территорияһын азат итәләр һәм артабан уны тар-мар итеүгә уңайлы шарттартыуҙыралар.

Калининград йүнәлешендә Тильзит-Инстербург немец төркөмөнә ҡаршы һөжүм оперцияһын башлайҙар. Һөҙөмтәлә 3-сө белоруссия фронты ғәскәрҙәре төкә 130 километрға тиклем үтеп инәләр һәм немецтарҙың төп көстәрен ҡыйраталар, дөйөм алғанда, 2-се Белоруссия фронты менән менән берлектә әлеге операцияны тамамлау өсөн шарттар тыуҙыралар.

Польшалағы башҡа йүнәлештә 12 ғинуарҙа Висла-Одер операцияһы башлана, уның барышында немец ғәскәрҙәренән Польша территорияһы Висланан көнбайышҡа таҙартыла һәм Одерҙың уң ярында плацдарм баҫып алаына, уны һуңынан Берлинға һөжүм иткәндә ҡулланалар. Көньяҡ Польшала һәм Чехословакияла 4-се Украин фронты ғәскәрҙәре Көнбайыш Карпаттың байтаҡ өлөшөн үтәләр һәм 18 февралгә Висланың үрге ағымы тирәһенә килеп сығып, 1-се Украин фронтының Силезияла алға китешенә булышлыҡ итәләр.

Балатон күле янындағы көслө һөжүмде кире ҡаҡҡандан һуң 16 мартта Вена һөжүм итеү операцияһы башлана, алда — Вена. Австрия баш ҡалаһына етәрәк 6-сы СС танкылар армияһы ҡыйратыла. Апрель башында Чехословакия территорияһында совет ғәскәрҙәре ҡаты алыштар менән көнбайышҡа табан алға баралар. 7 апрелдә Вена тирәһенә киолеп етәләр һәм бында немецтарҙың етди ҡаршылашыуына юлығалар. Вена өсөн аяуһыҙ алыштар башлана, 13 апрелдә Вена яулап алына.

10 февралдән 4 апрелгә тиклем Көнсығыш Померания операцияһы уңышлы үтә, унда 1-се Белоруссия фронты ғәскәрҙәре ҡатнаша. Ошо уҡ осорҙа Көнсығыш Пруссияла Кёнисберг ҡалаһы өсөн бәрелештәр (Кёнигсберг операцияһы) була. Яй темптар менән совет ғәскәрҙәре километрлап алға шыла, урам алыштары башлана. Һөҙөмтәлә немецтарҙың Көнсығыш Пруссия төркөмдәренең төп көстәре Төньяҡта курляндия ҡаҙанында ҡамауға эләккән «Төньяҡ» армиялар төркөмө частары Германия капитуляцияланға тиклем ҡаршылашыуын дауам итә.

Польша йүнәлешендә 1945 йылдың мартына ҡарата 1-се Белорус һәм 1-се Украин фронттары Одер һәм Нейсе йылғалары рубежына сыға. Кюстрин плацдармынан Берлинға тиклем иң ҡыҫҡа юл менән 60 километр ҡала. Инглтз-американ ғәскәрҙәре немец ғәскәрҙәренең рур төркөмөн тар-мар итеүен тамамлайҙар. Һәм апрель уртаһында уларҙың алдынғы частары Эльбаға килеп етә. Мөһим сеймал райондарының юҡҡа сығыуы Германия сәнәғәт етештереүен киҫкенләштерә. Тере көстәр мәсьәләләре ҡалҡып сыға. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Германия ҡораллы көстәре әле ҡеүәтен юғаллтмай: Генштаб мәғлүмәттәрен ярашлы, апрель уртаһына уларҙың составында 223 дивизия һәм бригада иҫәпләнә. 1945 йылдың 16 апрелендә совет ғәскәрҙәренең Берлин һөжүм итеү операцияһы сбашлана.

25 апрелдә совет ғәскәрҙәре Эльба йылғаһында тәүге тапҡыр американ ғәскәрҙәре менән осраша. 1945 йылдың 2 майында Берлин гарнизоны капитуляциялана.

Берлинды алғандан һәм Германия капитуляцияһынан һуң совет ғәскәрҙәре Прага операцияһын үткәрә — һуғыштың аҙаҡҡы стратегик операцияһы. 9 майҙа Даниялағы Борнхольм утрауына совет десанты төшә һәм ошондағы немец ғәскәрҙәренең капитуляцияһын ҡабул итә.

Немец ғәскәрҙәренән азат ителгән СССР территорияларында, Көнсығыш Европа илдәрендә һәм Германияла СССР тыныс тормош тергеҙеү буйынса киң саралар үткәрә: халыҡты аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү, производсто ҡеүәттәрен тергеҙеү буйынса, немец һәм милләтселек подпольеларҙың бөтә төрҙәре, мародерлыҡ, төрлө енәйәт менән аяуһыҙ көрәш алып бара.

Сәйәси фронт

1945 йылдың 19 ғинуарында Крайова армияның аҙаҡҡы командующийы Леопольд Окулицкий уны таратыу буйынса бойороҡҡа ҡул ҡуя. 1945 йылдың февралендә эмигрант поляк хөкүмәте вәкилдәре, Милли берҙәмлеге Советы делегаттарының күпселек өлөшө (ваҡытлыса подполье парламенты) һәм КА етәкселәре НКГБ генералы А. Серов тарафынан конференцияға саҡырыла. Конференцияла һүҙ коммунистик булмаған төркөмдәрҙең Ваҡытлы хөкүмәт составына инеүе тураһында бара. Поляктарға хәүефһеҙлек гарантиялапры бирелә, әммә уларҙы Прушкувта 27 мартта ҡулға алалар һәм Мәскәүгә оҙаталар һәм хөкөм итәләр.

1945 йылдың 4—11 февралендә Ялта конференцияһы үткәрелә, унда һуғыштан һуңғы донъя ҡоролошо тураһында һүҙ бара.

Һуғыштың тамамланыуы

Генерал-фельдмаршал Вильгельм Кейтель герман вермахтының бер һүҙһеҙ капитуляцияһы тураһында актҡа ҡул ҡуя. Берлин, Карлхост, 5-се удар армияһы штабы

Европала һуғыш Германия ҡораллы көстәренең бер һүҙһеҙ капитуляцияһы менән 8 майҙың Үҙәк Европа ваҡытына ярашлы 22 сәғәт 43 минутта тамамлана.

Хәрби ғәмәлдәр 1418 көн дауамында барған. Шуға ҡарамаҫтан, капитуляцияны ҡабул иткәндән һуң, Советтар Союзы ГЕрмания менән солох килешеүнә ҡул ҡуймай, йәғни формаль рәүештә Германия менән һуғыш хәлендә ҡала. Германия менән һуғыш рәсми рәүештә 1955 йылдың 25 ғинуарында СССР Юғары Советы Президиумының «Советтар Союзы һәм Германия араһында һуғыш хәлен тамамлау тураһында» Указы сығыу менән тамамлана.

24 июндә Мәскәүҙә Еңеү парады үткәрелә. 1945 йылдың июль — авгусында үткәрелгән Потсдам конференцияһында СССР, Бөйөк Британия һәм АҠШ етәкселәре һуғыштан һуңғы Европа ҡоролошо буйынса бер фекергә килеүгә өлгәшә.

Алыштар, операциялар һәм бәрелештәр

Бөйөк Ватан һуғышының иң эре алыштары:

Полярье аръяғы оборонаһы (29 июнь 1941 — 1 ноябрь 1944) Мәскәү өсөн алыш (30 сентябрь 1941 — 20 апрель 1942) Ленинград блокадаһы (8 сентябрь 1941 — 27 ғинуар 1944) Ржев алышы (8 ғинуар 1942 — 31 март 1943) Сталинград алышы (17 июль 1942 — 2 февраль 1943) Кавказ өсөн алыш (25 июль 1942 — 9 октябрь 1943) Курск алышы (5 июль — 23 август 1943)

Днепр-Карпат операцияһы (24 декабрь 1943 — 17 апрель 1944) Белорус операцияһы (23 июнь — 29 август 1944) Прибалтика операцияһы (14 сентябрь — 24 ноябрь 1944) Будапешт операцияһы (29 октябрь 1944 — 13 февраль Висла-Одер операцияһы (12 ғинуар — 3 февраль 1945) Көнсығыш Пруссия операцияһы (13 ғинуар — 25 апрель 1945) Берлин өсөн алыш (16 апрель — 8 май 1945)

Бөйөк Ватан һуғышы һөҙөмтәләре

СССР-ҙың Икенсе донъя һуғышындағы роле тураһында Рәсәй һәм көнбайыш тарихсыларының төрлө баһаларына ҡармайынса, улар барыһы ла Бөйөк Ватан һуғышы тулыһынса Советтар Союзының хәрби-сәйәси, иҡтисади һәм идеологик еңеүе менән тамамланыуы һәм Икенсе донъя һуғышының, дөйөм алғанда, нәтижәһен билдәләүе шик аҫтына алынмай. Һуғыштың төп ыңғай һөҙөмтәһе — нацистик Германияны ҡыйратыу һәм оккупацияланған территорияларҙы һәм Европа илдәрен нацизмдан азат итеү.

На освобождённых от немецких войск территориях СССР, стран Восточной Европы и Германии СССР проводил широкие мероприятия по налаживанию мирной жизни: восстановлению продовольственного снабжения населения, восстановлению производственных мощностей, вёл беспощадную борьбу со всеми видами немецкого и националистического подполья, мародёрством, различными уголовными преступлениями как со стороны местного населения, так и отдельных представителей советских войск.

Юғалтыуҙар

Рәсәй Федерацияһының Хәрби Советы рәсми версияһы буйынса СССР-ҙың ҡайтарғыһыҙ юғалтыуҙары 11 444 100 кеше тәшкил итә, изулар араһынан һәләк булған хәрбиҙәр — 8 668 400 кеше (6 818 300 һалдат алыштарҙа, госпиталдәрҙә һәм башҡа ваҡиғаларҙа һәләк булған, ә 1 850 100 кеше әсирлектән кире ҡайтмай), оккупация зонаһында граждан халҡының юғалтыуҙары — 13 684 700 кеше (улар араһынан: күрәләтә үлтерелгән — 7 420 400 кеше, Германиялағы мәжбүри эштәрҙә һәләк булған — 2 164 300 кеше, аслыҡтан, ауырыуҙарҙан һәм медицина ярҙамы булмауҙан һәләк булғандар — 4 100 000 человек). Был исемлеккә дошман йоғонтоһо аҫтында фронтҡа яҡын райондарҙағы, блокада һәм ҡамауҙа ҡалған ҡалалар халҡының иҫәпкә ауыр бирелгән юғалтыуҙары индерелмәгән Мәҫәлән, Ленинград блокадаһы осоронда 658 000 кеше һәләк булған. Сталинградты бомбаға тотҡанда — 40 000 кешенән ашыу. Севастополь, Одесса, Керчь, Новороссийск, Смоленск, Тула, Харьков, Минск һәм Мурманск ҡалаларын бомбаға тототуҙан тиҫтәләгән мең кеше һәләк була.

2015 йылда Рәсәй Федерацияһының Оборона министрлығы түбәнге мәғлүмәттәрҙе иғлан итте: ҡайтарғыһыҙлыҡ хәрби юғалтыуҙар — яҡынса 12 000 000 кеше, илдең дөйөм юғалтыуҙары (СССР) — хәрбиҙәр һәм граждандар халҡы — 26 600 000 человек[220]. Әлеге статистика тәнҡитләүгә дусар ителә. СССР-ҙың мөлкәт юғалтыуҙары илдең милли байлығының 30 % тәшкил иткән.

Рәсәй Федерацияһының Хәрби Советы комиссияһы мәғлүмәттәренә ярашлы Вермахтың, СС ғәскәрҙәренең һәм башҡа формированиеларҙың совет-герман фронттарында һуғышҡан ҡайтарыуыһыҙ юғалтыуҙары 7 181 100 кеше тәшкил итә[222]. Дөйөм алғанда, Германияның союздаштары ғәскәрҙәренең юғалтыуҙары — 1 468 145 кеше. Һәләк булған һалдаттарҙың һаны 4 270 700 һәм 806 000 кеше тәшкил итә. Германия, Венгрия, Италия, Румыния, Финляндия һәм Словакия ның дөйөм демографик юғалтыуҙары — 11,9 миллион кеше.

СССР Ҡораллы көстәренең һәм Көнсығыш фронтында Күсәр илдәренең ҡайтарыуһыҙ юғалтыуҙары — 11 444 100 һәм 8 649 200 кеше. Ҡайтарыуһыҙ юғалтыуҙар нисбәте яҡынса 1,3:1 һәм унан дә кәмерәкте тәшкил итә. Ҡайтарыуһыҙ юғалтыуҙарға әсирлектән кире әйләнеп ҡайтмаған һалдаттар ингән: һуғыш йылдарында бер тигеҙ тиерлек әсирҙәрҙән (4559000 совет һалдаты һәм 4376300 немец һалдаты) совет пленынан тыуған яҡтарына 90,4 % йәки 3956300 һалдат ҡайтҡан, немец пленынан — 45,2 % йәки 2059000 һалдат.

Һуғыштың азатлыҡ характеры

Бөйөк Ватан һуғышының азатлыҡ характеры түбәндәгенән ғибәрәт:

• Совет халҡы кешелеккә глобаль ҡурҡыныс менән янаған герман нацизмын юҡ итеүҙә хәл иткес роль уйнай;

• Совет халҡы бойондороҡһоҙ һәм үҙаллы үҫешенә үҙ хоҡуғын яҡланы;

• СССР территорияһы сиктәренән тыш Ҡыҙыл Армияның хәрби ғәмәлдәре Европа илдәрен фашизмдан азат итеүгә һәм миллионлаған кеше ғүмерен ҡотҡарыуға булышлыҡ итә;

• Еңеү һөҙөмтәләре — Ялта-Потсдам системаһы һәм Берләшкән Милләттәр ойошмаһы кешелектең һуғыш халыҡ-ара мөнәсәбәттәрҙе яйлауҙың универсаль сараһы булараҡ һуғыш абсолютизацияһынан азат итеүҙе аңлата.

• Һуғыш башынан уҡ халыҡтарҙы фашизмдан азат итеү иң мөһим бурыс тип һанала.

Атап әйткәндә, Иосиф Сталин 1941 йылдың 3 июлендәге сығышында уҡ быны белдерә:

Целью этой всенародной Отечественной войны против фашистских угнетателей является не только ликвидация опасности, нависшей над нашей страной, но и помощь всем народам Европы, стонущим под игом германского фашизма. В этой освободительной войне мы не будем одинокими. <…> Наша война за свободу нашего Отечества сольётся с борьбой народов Европы и Америки за их независимость, за демократические свободы. Это будет единый фронт народов, стоящих за свободу против порабощения и угрозы порабощения со стороны фашистских армий Гитлера.

Артабан әлеге бурыс Дәүләт оборона комитеты ҡарарҙарында, шулай уҡ Юғары башкомандующийҙың директиваларында һәм аныҡлана.

Нюрнберг трибуналы хәрби енәйәттәрҙә ғәйепләнгән 19 кешегә хөкөм (шул иҫәптән, 12 кеше — үлем язаһына, 3 кеше — ғүмерлеккә иректән мәхрүм ите) сығара, шул иҫәптән, пропагандистарға, һәм донъя кимәлендә фашизмды хөкөм итте. Донъяны фашизм ҡурҡынысынан азат итеү ХХ быуаттың төп хәрби-сәйәси ваҡиғаһы булып тора.

СССР-ҙың нацистик Германияны һәм уның союздаштарын ҡыйратыуҙа роле, уның һуғыштан һуң халыҡ-ара мөнәсәбәттәр системаһын булдырыуға индергән өлөшө төрлө идеологик концепцияларҙа йыш ҡына ҡапма-ҡаршылыҡлы фекерҙәр тыуҙыра. Көнсығыш европа илдәрендә йыш ҡына 1941—1945 йылдарҙа совет ғәскәрҙәренең ғәмәлдәре уларҙың территорияһын нацизмдан азат итәләр, әммә ысын мәғәнәһендә азатлыҡ килтерелмәй, сөнки әлеге илдәрҙә һуғыштан һуң хоҡуҡтарҙы һәм иректе сикләгән просовет режимы урынлаштырыла был режим 1980 йылдар аҙағына тиклем ғәмәлдә була.

Украина

2015 йылда Украинаның юғары радаһы приняла закон «1939-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында нацизмды еңеүҙе мәңгеләштереү тураһында» законын ҡабул итә, бер үк ваҡытта одновременно отменив закон «1939-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүҙе мәңгеләштереү тураһында» законы ғәмәлдән сығарыла. Яңы закон тексында «Бөйөк Ватан һуғышы» термины ҡулланылмай. 9 май — Икенсе донъя һуғышында нацизмды еңеү көнө, ә 8 май Хәтер һәм килешеү көнө тип иғлан ителә.

Польша

2019 йылда Рәсәй Икенсе донъя һуғышы башланыу йыллығына бағышланған сараларға саҡырылманы, Польша президенты Анджей Дуда , СССР һәм Германия 1939 году йылда союздаштар була, һуғыш һөҙөмтәләре буйынса Польша азат ителмәй, ә «коммунизм аманаты» булып сыға, унда 1960 йылдарға тиклем репрессиялар үткәрелә һәм Польша өсөн һуғыш тулыһынса 1989 йылда тамамлана, тип белдерә.

Болгария

2019 йылдың сентябрендә Болгария Эске эштәр министрлығы Рәсәй Федерацияһы илселеге ойошторған «Көнсығыш Европаны нацизмдан азат итеүгә 75 йыл» күргәҙмәһен асыу алдынан нацизмды еңеүҙә СССР-ҙың ролен таныуын белдерә, әммә шул уҡ ваҡытта ярты быуатлыҡ репрессияларҙы, гражданлыҡ аңды томалауҙы, деформацияланған иҡтисади үҫешкә һәм Европа илдәрендәге процестар динамикаһынан ситләштерелеүгә күҙ йоммаҫҡа саҡыра.

СССР һәм Гитлерға ҡаршы коалиция

«Урыҫ. Был кеше — һинең дуҫың. Ул азатлыҡ өсөн көрәшә». АҠШ плакаты.

Германия СССР-ға баҫып ингәндән һуң Бөйөк Британия һәм СССР союздаштар булып китәләр 1941 йылдың 22 июнендә Бөйөк Британия премьер-мирнистры Уинстон Черчилль ошолай тип белдерә:

Рәсәйгә янаған хәүеф — беҙгә һәм Ҡушма Штаттарға янаған хәүеф, үҙ ғаиләһе һәм йортоөсөн һуғышҡан һәр урыҫ кешеһенең эше кеүек — нәҡ шундай уҡ ер шарының бөтә мөйөштәрендәге ирекле кешеләрҙең һәм ирекле халыҡтарҙың эше.

12 июлдә СССР Германияға ҡаршы берлектәге ғәмәлдәр тураһында килешеүгә ҡул ҡуя. 18 июлдә ошондай уҡ килешеү — эмиграциялағы Чехословакия хөкүмәте, ә 30 июлдә эмиграциялағы Польша хөкүмәте менән (Сикорский-Минский килешеүе)төҙөлә. 14 августа эмиграциялағы поляк хөкүмәте менән СССР-ҙа РККА-ның поляк походы һөҙөмтәһендә әсирлеккә эләккән поляк граждандарынан, шулай уҡ депортацияланған һәм хөкөм ителгән поляк граждандарынан (уларға ҡарата 12 августа амнистия тураһында указ ҡабул ителә) армия булдырыу тураһында килешеү алды һөйләшеүҙәр .

1941 йылдың 24 сентябрендә СССР, ҡайһы бер мәсьәәләләр буйынса үҙ фекерен еткереп, Атлантик хартияға ҡушыла. 1941 йылдың 29 сентябре- 1 октябрендә Мәскәүҙә СССР, АҠШ, Бөйөк Британия вәкилдәренең кәңәшмәһе, ул үҙ-ара поставкалау тураһындағы протокол төҙөү менән тамамлана. СССР өсөн хәрби йөктәр менән тәүге тапҡыр Британия «Дәрүиш» Арктика конвойы Архангельскиға 1941 йылдың 31 авгусында үк килә. Хәрби йөктәрҙе СССР-ға индереү өсөн 1941 йылдың авгусында совет һәм британ ғәскәрҙәре Иранға индерелә.

Бөйөк Британияның Король Хәрби-Һауа көстәренең 151-се истребителдәр авиакрылоһы 1941 йылдың сентябрь башында Мурманск ҡалаһы янындағы Ваенгаға килә һәм 1941 йылдың октябренә тиклем (британ истребителдәре СССР-ға тапшырылғанға тиклем) хәрби осоштар башҡара.

«Беҙ бер ҡасан да, ленд-лиз буйынса беҙҙең ярҙам Көнсығыш фронтында советтарҙың Гитлерҙы еңеүендә төп фактор булды, тип һанаманыҡ. Ул урыҫ армияһының батырлығы һәм ҡаны менән яуланды»

— Гарри Гопкинс, президент Ф. Рузвельттың кәңәшсеһе.

Дәүләт секретары Э. Стеттиниус һыҙыҡ өҫтөнә ала: «Был ярҙам өсөн урыҫтар долларҙарҙа һәм тонналарҙа үлсәнмәгән хаҡты инде түләнеләр. Был миллионлаған, һәләк булған йәки әсирлеккә алынған, нацист һалдаты, һуғыш яланында тимер ҡалдыҡтары өйөмөнә әйләнгән нацист танкылары, герман армияһы ташлап ҡасҡан пушкалар һәм грузовиктар».

— Рандольф Черчилль, Уинстон Черчилдең улы

Әгәр ҙә беҙ Германия еңеп барыуын күрһәк, беҙ Рәсәйгә ярҙам итергә тейешбеҙ, ә рәсәй еңә башлаһа, беҙгә Германияға ярҙам итер кәрәк, һәм шулай итеп, әйҙә улар бер-береһен мөмкин тиклем күберәк үлтерһен, шул уҡ ваҡытта төрлө хәлдәрҙә лә Гитлерҙы еңеүсе итеп күргем килмәй.

— Гарри Трумэн. «New York Times», 24.06.1941

Политбюро ағзаһы Анастас Микоян, ленд-лиз буйынса поставкалар Бөйөк Ватан һуғышында СССР-ҙың еңеүе өсөн хәл иткес булмай, СССР һәр осраҡта ла еңер ине, әммә ленд-лизһыҙ һуғыш тағы ла йыл-йыл ярым дауам итер ине, тип һанаған.

Монголия СССР-ға байтаҡ ярҙам күрһәтә: яҡынса 500000 ат бирә (Ҡыҙыл Армиялағы аттарҙың дөйөм һанынан 20 %), 30000 ат урындағы халыҡ тарафынан ебәрелә, шулай уҡ ит поставкалары (500000 тонна), йөн, толоптар поставкалары байтаҡ була.

1944 йылдың июнь-сентябрендә Англия-Италия-Полтава челнок хәрәкәте менән Германияла объекттарҙы бомбаға тотоу буйынса совет-американ операцияһы башҡарыла.

Башҡорттар Бөйөк Ватан һуғышында

Башҡортостандан яугирҙар Бөйөк Ватан һуғышының барлыҡ фронттарында ла һуғыша. 200 мең һуғышсы орден һәм миҙалдар менән бүләкләнә. Уларҙың 278-е Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ булһа, 35-е — Дан орденының тулы кавалеры.

Кәүҙәләре менән дошман амбразураһын ҡаплаған Александр Матросов, Миңлеғәле Ғөбәйҙуллин һәм Григорий Овчинников Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ була.

Осоусы Муса Гәрәев — барлығы 250 хәрби осош яһап, Советтар Союзы Геройы исеменә ике тапҡыр лайыҡ була.

1945 йылда рейхстагты алып, уның көмбәҙенә Ҡыҙыл байраҡ ҡаҙаусылар араһында Башҡортостан егете Ғазый Заһитов та булған. була.

Башҡортостандыҡылар партизан хәрәкәттәрендә лә ҡатнаша. Украина партизан отрядтарында Б. Фатхинуров, П. Ершов, С. Хәбиров ҡатнаша. Өфө ҡалаһынан И. Александров — Белоруссияла, Чехословакияла Даян Мурзин партизан отряды ойоштора. Француз ҡаршылығында М. Шагиев, А. Гришанин, Ф. Рыбаков, Г. Чернов, В. Елистратов айырылып тора, ә А. Коляскин ике йыл Италия партизандары менән бергә һуғыша. Майор Б. Г. Нәзиров Бухенвальд концлагерында баш күтәреү ойошторған подполье төркөмө етәкселәренең береһе була.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Мемориал (электрон архив)
• «Халыҡ батырлығы» берләштерелгән мәғлүмәт базаһы
• Үлемһеҙ полк
• Советтар Союзы Геройҙары исемлеге
• Тулы Дан ордены кавалерҙары исемлеге
• Совет гвардияһы
• Икенсе донъя һуғышында СССР бронетехникаһы исемлеге
• Икенсе донъя һуғышында СССР ҡораллы көстәренең операциялары исемлеге
• Бөйөк Ватан һуғышы осоро плакаттары
• Ленинград блокадаһы
• Георгий таҫмаһы
• Ҡыҙыл маҡ (символ)
• Герой-ҡалалар
• Еңеү көнө
• Икенсе донъя һуғышы наградалары

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

Һылтанмалар

• Цитаты о Великой Отечественной войне, общественно-философский портал «Моноклеr» о науке, культуре и обществе, Москва, 2015 2020 йыл 20 сентябрь архивланған.
• «Германия проиграла войну осенью 1941-го». Интервью профессора Университета бундесвера в Гамбурге, специалиста по истории операций Второй мировой войны Бернда Вегнера. 26.04.2010 года
• США и СССР во Второй мировой войне (инг.)
• Обобщённый банк данных «Мемориал» 2012 йыл 10 май архивланған.
• Каталог военных фотографий 2005 йыл 5 апрель архивланған. — государственные архивы России
• «Фотоархив ВОВ» — фотоархив Великой Отечественной войны
• Памяти Победителей Великой Отечественной войны — Посвящается
• Prof Richard Overy writes a summary about the eastern front for the BBC (инг.)