Варшава
Варшава (пол. Warszawa, МФА: [varˈʂava] ) — Польшаның баш ҡалаһы һәм халыҡ һаны буйынса иң ҙур ҡалаһы.
| Ҡала | |||||
| Варшава пол. Warszawa | |||||
 | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Статус |
повята | ||||
| Воеводство | |||||
| Координаталар | |||||
| Эске бүленеш |
18 район | ||||
| Башлыҡ | |||||
| Ҡала с | |||||
| Майҙаны | |||||
| Высота НУМ |
103 м | ||||
| Климат тибы |
уртаса континенталь | ||||
| Рәсми теле | |||||
| Халҡы | |||||
| Тығыҙлығы |
3449 кеше/км² | ||||
| Милли состав |
поляктар | ||||
| Конфессиональ составы |
католиктар, православтар, йәһүдтәр | ||||
| Этнохороним |
варшавянин, варшавянка, варшавяне | ||||
| Сәғәт бүлкәте | |||||
| Телефон коды |
+48 22 | ||||
| Почта индексы |
00-001 - 04-999 | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды |
WA, WB, WD, WE, WF, | ||||
| Рәсми сайт |
um.warszawa.pl | ||||
| Награды |
| ||||
Ҡала 1596 йылда, Краков ҡалаһында Вавель замогында янғындан һуң, короле Сигизмунд III резеденциянына күсерә һәм ҡала фактик яҡтан баш ҡалаға әүерелә, баш ҡала статусын 1791 йылғы Когституция раҫлай. Висла йылғаһы ҡаланы икегә бүлеп аға.
ЭтимологияҮҙгәртергә
Тәүге тапҡыр исеме Warseuiensis (1321) һәм Varschewia (1342) кеүек XIV быуат ҡулъяҙмаларында, ә XV быуатта Warschouia (1482) кеүек яҙыла.
Тарихсыларҙың һәм лингвистарҙың күбеһе, ҡала исеме Warszewa (йәки Warszowa) Warsz (Warcisew, Wrocisa) исеменән таралған, тип иҫәпләй.
Исеме Warszewa Warszawa менән алмашыныу XVI быуатта булған, һәм был ул заманда Варшава территорияһында таралған мазовецкий диалектының үҙенсәлектәре менән бәйле булған. XV быуат аҙағына тиклем был диалект һуҙынҡы a күсеп e һуң йомшаҡ тартынҡы (ә sz поляк теле йомшаҡ була). XV быуатта икенсел e формаһындағы формалар диалект тип иҫәпләнде, шуға күрә әҙәби телдә һөйләшергә ынтылған кешеләр уларҙың формаһын a менән алмаштырҙы. Варшава менән был осраҡта гиперкоррект формаһында этимологик яҡтан дөрөҫ форманы алмаштырылған.
Варшава һүҙе венгр телендә булан варош «нығытылған ҡала» һүҙенән булыуы мөмкин[3].
Халыҡта иһә Warszawa тигән исем балыҡсы Wars һәм Sawa тигән һыу инәһе (русалка) исеменән барлыҡҡа килгән тигән фараз йәшәй. Русалки Сава образы Варшаваның символына әүерелгән[4].
Варшавала нигеҙ һалыу тураһында легенда бар: ниндәйҙер кенәз (властелин) Казимир буйында һунарҙа аҙашып, Висла буйында балыҡсыларҙың аласығына тап булған.Шунда ул Варш һәм Сава исемле ике бала тапҡан йәш балыҡсы ҡыҙҙы осрата. Кизимир ғаилә башлығын ҡуныҡсыллығы өсөн бүләкләй, үҙе балаларҙың бабаһы (крёcтный отец) була. Ғаилә башлығы был аҡсаға йорт төҙөй, был йорт тирәләй башҡа балыҡсылар ҙа килеп төпләнә, шулай итеп Варшава ҡалаһына тигеҙ һалына[5].
СимволикаһыҮҙгәртергә
Варшаваның төп символы булып Варшаваның Русалкаһы иҫәпләнә. Ҡаланың гербында ла уның һүрәтен осратырға мөмкин. Фольклор майҙансығына ҡала скульптураһы стилендә уға һәйкәл ҡуйылған. Варшава гербынла француз ҡалҡаны төшөрөлгән.Өҫкө өлөшөндә көмөш тәре һәм девиз яҙылған таҫма ҡуйылған. Варшава флагы ҡыҙыл һәм һары төҫтәге бер тигеҙ горизонталь буйҙан тора.Байраҡ 5:8 пропорцияһында эшләнә.
ТарихыҮҙгәртергә
Урта быуаттарҮҙгәртергә
Документтар раҫлауынса, Х быуатта хәҙерге Варшава территорияһында урынлашҡан бер нисә тораҡ булған, улар араһында Bródno (йәғни «брод», «кисеү»), Kamion һәм Jazdów иң ҙурҙары булған. Беренсе ағас ҡоролмаларҙы мазовшандар XII быуатта, ә таш ҡоролмаларҙыТевтон орденынан һаҡланыу өсөн XIV быуатта төҙөгән.
Яңы ваҡытҮҙгәртергә
XV—XVI быуаттарҙа Варшава Мазовец кенәзлегененң баш ҡалаһы була, 1596—1795 йылдарҙа — поляк королдәре һәм бөйөк литва кенәздәре резеденцияһы, 1791—1795 йылдарҙа Речь Постолитая баш ҡалаһы, 1807 —1813 йылдарҙа Варшава герцоглығы (фактик яҡтан француз протектораты), 1815 йылдан 1915 йылға тиклем Польша батшалығы (Рәсәй империяһы). 1918 йылдан 1939 йылға тиклем Польша Республикаһы баш ҡалаһы, 1952 йылдан 1989 йылға тиклем Польша халыҡ Республикаһының баш ҡалаһы. XVI—XIX быуаттарҙа Польшала бернардиндар эшмәкәрлегендә монастр һәм костёлдар төҙөлә.
1939-1944 йылдарҙа Икенсе донъя һуғышы ваҡытында генерал-губернаторлыҡ үҙәге Краковта урынлаша.
Икенсе донъя һуғышы барышында үҙәк Польша, атап әйткәндә, Варшава, Генераль губерна, нацист колонияһы хакимиәте етәкселеге аҫтында була. Юғары белем биреү учреждениелары ябыла һәм Варшаваның бөтә йәһүд халҡы - бер нисә йөҙ мең, ҡала халҡының яҡынса 30 проценты Варх геттоһына оҙатылды. 19 апрелдә геттоны бөтөрөү тураһында указ сыға (был гитлерсыларҙың "һуңғы ҡарар" ының бер өлөшө була). Йәһүдтәр бер ай тиерлек дауам иткән ихтилалды башлай. Көрәш туҡтағас, бөтәһе лә тиерлек юҡ ителә, ҡайһы берәүҙәр генә ҡасып ҡала йәки йәшенә.
1944 йылдың июлендә, Варшава йүнәлешендә немецтарҙы ҡыуып,Ҡыҙыл Армия польша биләмәләренә барып инә. Лондонда эшләп ҡилгән, ҡыуылған Польша хөкүмәте крайова армияһына (AK) Варшаваны нацистарҙан азат итергә тигән йәшерен приказ бирә. Был Ҡыҙыл Армия килеп инер алдынан ғына була. Һәм 1944 йылдың 1 авгусында, 2-се танк армия әүҙем алыш алып бармай ғына рубежын һаҡлап ҡала. Крайов Армияһы 63 көн дауам иткән Варшава ихтилалын (1944) башлай, Әммә ахыр сиктә, капитуляция менән тамамлана.
Пленға алынған баш күтәреүселәрҙе Германияға оҙаталар, граждандар депортациялана. Капитуляция шарттарын иҫәпкә алмайынса, Гитлер ҡаланы, китапханаларҙы һәм музейҙарҙы Германияға йәки яндырырға ҡуша. Ҡаланың 85 проценты тиерлек юҡҡа сығарыла, атап әйткәндә, тарихи урындар: Иҫке Място һәм Король замогы.
Висло-Одер операцияһы һөҙөмтәһендә 1945 йылдың 17 ғинуарында совет ғәскәрҙәре Варшаваны азат итә.
Хәҙерге осорҮҙгәртергә
Икенсе бөтә донъя һуғышынан ҡала тергеҙелә. Боронғо ҡала, Яңы ҡала, Король тыҡрығы кеүек ҡаланың боронғо өлөшө реставрациялана. Ҡаланың тарихи-архитектур пландағы өлөшө тарихи яҡтан элекке формала уҡ булмаһа ла тергеҙелә. Мәҫәлән, Иҫке ҡалала фасадтары һуғышҡа тиклем осорҙағы кеүек тергеҙелгән йорттарҙа хеҙергесә планлаштырылған һәм йыһазландырылған фатирҙар төҙөлгән.
|
ЮНЕСКО Бөтә донъя мираҫы, объект № 30 рус. • англ. • фр. |
КлиматҮҙгәртергә
Варшавала климат — уртаса континенталь, йылы ҡыш һәм дымлы йәй. Ҡышын уртаса температура +2 °C тиклем -5 °C, йәйен — +15 °C +20 °C. Варшавала климат — уртаса бүлкәтендә араһында иң уңай ҡалаларының береһе, иү эҫе +30 °C булһа ҡыҫҡа һәм һирәк, түбән түбән һыуыҡ -15 °C . Көҙ йылы һәм оҙайлы, яҙ әкренләп килә.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 13,0 | 17,0 | 22,0 | 30,4 | 32,8 | 35,1 | 35,9 | 36,0 | 31,1 | 25,0 | 19,2 | 15,0 | 36,0 |
| Уртаса максимум, °C | 0,6 | 1,9 | 6,6 | 13,6 | 19,5 | 21,9 | 24,4 | 23,9 | 18,4 | 12,7 | 5,9 | 1,6 | 12,6 |
| Уртаса температура, °C | −1,8 | −0,6 | 2,8 | 8,7 | 14,2 | 17,0 | 19,2 | 18,3 | 13,5 | 8,5 | 3,3 | −0,7 | 8,5 |
| Уртаса минимум, °C | −4,2 | −3,6 | −0,6 | 3,9 | 8,9 | 11,8 | 13,9 | 13,1 | 9,1 | 4,8 | 0,6 | −3 | 4,6 |
| Абсолют минимум, °C | −31 | −27,2 | −22,2 | −7,2 | −2,8 | 1,6 | 5,0 | 3,0 | −2 | −9,6 | −17 | −22,8 | −31 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 27 | 26 | 31 | 34 | 56 | 69 | 73 | 64 | 46 | 32 | 37 | 34 | 529 |
| Сығанаҡ: «Погода и климат» | |||||||||||||
Власть органдарыҮҙгәртергә
Административ бүленешеҮҙгәртергә
Административ реформа һуң, 2002 йылда Варшавала булып повят булып тора. Повят 1 гминанан тора, ул үҙ сиратында,18 дзельницаға (райондарға) бүленә.
|
Обер-полицмейстерҮҙгәртергә
1833 йылға тиклем полиция президент ҡарамағы аҫтында миниципаль идара булған. Поляк батшалығының 1833 йылың 20 июнендәге ҡарары башҡарма полиция администрациянан айырылы һәм Варшава вице-президента ҡарамағына тапшырыла. Һуңынан, 1839 йылдың 12 октябрендәге Батшалыҡ идаралығы советы (24) иғлан иткән юғары бойороҡҡа ярашлы ҡаланың вице-президентына Варша обер-полицмейстеры тигән исем бирелә.
| Ф. И. О. | Титулдар, чиндар, исеме | Вазифа ваҡытта |
|---|---|---|
| Андрей Яковлевич Стороженко | генерал-майор | |
| Михаил Иванович Соболева | генерал-майор | |
| Игнатий Абрамович Ефимович | генерал-майор | |
| Горлов Василий Михайлович | генерал-майор | |
| Владимир Иванович Аничковты | генерал-майор | |
| Федор Федорович Трепов | полковник | |
| Константин Розвадовский Аполлонович | граф, генерал-майор | |
| Пилсудскийға Константин Иванович | генерал-майор | |
| Мухановым Сергей Сергеевич | полковник | |
| Левшин Лев Герасимович | генерал-майор | |
| Платон Александрович Фредерикс | барон, генерал-майор | |
| Власов Юрий Петрович | генерал-майор (генерал-лейтенант) | |
| Николай Николаевич Бутурлиндың | генерал-майор | |
| Йыуан Сергей Иванович | генерал-майор | |
| Николай Васильевич Клейгельс | полковник, д. и. ( генерал-майор 1891) | |
| Карл Грессер Аполлонович | полковник, и. д. | |
| Александр Лихачев Никодимович | полковник, д. и. (генерал-майор 06.12.1901) | |
| Петр Петрович Мейер | полковник, д. и. (генерал-майор 06.12.1909) |
ХалҡыҮҙгәртергә
Варшава ҡалаһы транс-европа тейәүпунктында миграция һәм сауҙа юлдарының береһе була, ҡаланың үҫешенә һәм эволюцияһына оҙаҡ ваҡыт ошо йоғонто яһай. Был хәл халыҡ һанында һәм милли составында сағылыш таба. Шулай итеп элек ҡаланың үҫешенә, хеҙмәте һәм сәнәғәт үҙәктәре булараҡ, халыҡ башлыса сауҙа итеүсе төркөм булған. 1897 йылға ярашлы, 219 000 000 самаһы кеше йәшәгән, шуларҙың 638 меңе, ә был яҡынса 34 %, милләте буйынса йәһүд булған[6]. Күп милләтлелек халҡының үҙенсәлекле мәҙәниәтен һәм төрлөлөгөнә йоғонто яһамай ҡалмай. Ҡала эсендәге күп төрлө идеялар булған өсөн һәм, Варшава, 300 йыллыҡ тарихына «Көнсығыш Парижда», «Икенсе Парижда» ҡушаматы ала.
Халыҡ ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың нисбәте: ~54 % ҡатын-ҡыҙ һәм ~46 % ир-егеттәр.
- 1700 — 30 000 (оценка)
- 1792 — 120 000
- 1800 — 63 400
- 1830 — 139 700
- 1850 — 163 600
- 1882 — 383 000
- 1900 — 686 000
- 1925 — 1 003 000
- 1939 — 1 300 000
- 1945 — 422 000 (в сентябре)
- 1956 — 1 000 000
- 1960 — 1 139 200
- 1970 — 1 315 600
- 1975 — 1 436 100
- 1980 — 1 596 100
- 1990 — 1 611 800
- 2002 — 1 707 100 (после присоединения района Весола)
- 2004 — 1 676 600 (2 760 000 с пригородами)
- 2005 — 1 694 825 (2 880 000 с пригородами)
- 2006 — 1 700 536 (2 870 000 с пригородами)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Иҫтәлекле урынҮҙгәртергә
- Варшава Александровская цитаделе — рус крепосты XIX быуат.
- Александр-Нева соборы — ҡалала иң бейек йорт булған, 1920 йылда емерелгән.
- Мария Магдалин сиркәүе (1867—1869 йылдар)
- Церковь во имя Преподобный Мартиниана сиркәүе
- Петр һәм Павел сиркәүе
- Мәҙәниәт һәм фән һарайы — 231-метрлы бейек сталин йорто, хәҙер ҙә бейек йорт булып һанала.
- Совет яуһирҙары зыяраты — Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының 1944—1945 йылдарҙа Варшаваны азат итеүҙә һәләк булған яугирҙар зыяраты.
- Билдәһеҙ совет һалдаты ҡәбере
- Варшаваның православ зыяраты.
АрхитектураҮҙгәртергә
- Варшава университетының (Warszawski Uniwersytet)
- Варшава политехник институты (Politechnika Warszawska)
- Социаль һәм гуманитар фәндәр университеты (Uniwersytet SWPS Humanistycznospołeczny)
- Варшава иҡтисад мәктәбе (Handlowa Główna Szkoła)
- Юғары ауыл хужалығы мәктәбе (Gospodarstwa Wiejskiego Szkoła Główna)
- Варшава медицина академияһы (Warszawie Akademia Medyczna w)
- Музыка академияһы. Фредерик Шопен (im Muzyczna Akademia. Fryderyka Chopina)
- Александр Зельверович исемендәге академия театры (im Teatralna Akademia. Aleksandra Zelwerowicza)
- Кардиналуниверситеты (Stefana Uniwersytet Wyszyńskiego Kardynała)
- Техник хәрби академияһы (Techniczna Akademia Wojskowa)
- Хәрби сәнғәт академияһы (Wojennej Sztuki Akademia)
- Физкультура академияһының (Fizycznego Akademia Wychowania Warszawie w)
ИҫкәрмәҮҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r. (билдәһеҙ). Główny Urząd Statystyczny (19 июль 2017). Дата обращения: 22 сентябрь 2017.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2019 r. (билдәһеҙ). Główny Urząd Statystyczny (23 февраль 2020). Дата обращения: 23 февраль 2020.(недоступная ссылка)
- ↑ Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. — М.: Мысль, 1966. — С. 75. — 509 с.
- ↑ Kazimierz Rymut Nazwy miast Polski // Zakład Narodowy im. Ossolińskich. — 1987. — ISBN 83-04-02436-5.
- ↑ Владимир Никитин. «Варш и Сава — добрая слава». Родина (исторический журнал) № 12 — 1994, стр. 139—144
- ↑ Joshua D. Zimmerman, Poles, Jews, and the politics of nationality, Univ of Wisconsin Press, 2004, ISBN 0-299-19464-7, Google Print, p. 16
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Życie codzienne w Warszawie okresu oświecenia (пол.) — Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969. — Б. 55.
- ↑ 8,0 8,1 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-gminach-wedlug-stanu-w-dniu-31-12-2011-r-bilans-opracowany-w-oparciu-o-wyniki-nsp-2011,2,1.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_6c5fcb01741e4a63» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 9,0 9,1 https://web.archive.org/web/20140426005824/http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2012-r-stan-w-dniu-31-xii-2012-r-,6,11.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_712d313740b7bd69» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 10,0 10,1 https://web.archive.org/web/20160714075352/http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-xii-2013-r-,6,16.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_e72ea4d21ff6335f» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 11,0 11,1 https://web.archive.org/web/20160627233816/http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-xii-2014-r-,6,17.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_e0ccc50f7aa996c3» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 12,0 12,1 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-stan-w-dniu-31-grudnia-2015-roku,6,19.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_d7dbd147df4bbd53» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 13,0 13,1 https://web.archive.org/web/20170616104000/https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_1612f50f04e1b6ff» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 https://www.polskawliczbach.pl/Warszawa Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_3c42e3016de11e73» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 15,0 15,1 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2017-r-stan-w-dniu-31-xii,6,23.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_a3d5ae229b9babdb» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 16,0 16,1 https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-r-stan-w-dniu-31-xii,6,25.html Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_ac0f3185edddfe03» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 17,0 17,1 https://bdl.stat.gov.pl/ Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_a0d99cf31fd8e813» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ 18,0 18,1 http://www.um.warszawa.pl/warszawa-w-liczbach Өҙөмтә хатаһы:
<ref>тег дөрөҫ түгел: «_2b399d2d435a337f» исеме бер нисә тапҡыр, икенсе йөкмәткегә билдәләнгән - ↑ https://bdl.stat.gov.pl/api/v1/data/localities/by-unit/071412865011-0918123?var-id=1639616&format=jsonapi
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Życie codzienne w Warszawie okresu oświecenia (польск.) — Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969. — С. 55.
ӘҙәбиәтҮҙгәртергә
- Медерский Л. А. Варшава / Союз архитекторов СССР. Ленингр. отд-ние. — Л.: Стройиздат. Ленингр. отд-ние, 1967. — 72 с. — (Архитектура и строительство городов мира). — 10 000 экз.
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
- Варшавала. Бөтәһе лә бер 2009 йылдың 18 февраль көнөндә архивланған. — Рәсми порталында Хөкүмәт Варшава
- Рәсми Варшава туристик порталы
- Варшавала.ру
- Варшава — туристик белешмәләрҙән
- Warszawa.pl (пол.)
- Карта бите N-34-XXXIII Варшава (зап. часть). Масштаб: 1 : 200 000. Издание 1978 г.
- Карта бите N-34-XXXIV Варшава (вост. часть). Масштаб: 1 : 200 000. Издание 1978 г.