Википедия

Буэнос-Айрес

Буэнос-Айрес (Исп. Buenos Aires, һүҙмә-һүҙ «яҡшы һауа» йәки «яҡшы елдәр»; ˈbwenos ˈai̯ɾes) — ҡала, Аргентинаның баш ҡалаһы, илдең административ, мәҙәни һәм иҡтисади үҙәге һәм Көньяҡ Американың иң эре ҡалаларының береһе. Буэнос-Айрес илдең үҙәк-көнсығыш өлөшөндә, Рио-де-ла-Платаның иң ҙур ҡултыҡ-эстуарийының көнбайыш ярында урынлашҡан, ул Көньяҡ Америкала оҙонлоғо буйынса икенсе йылға — Парана тамағының дауамы булып тора. Хәҙерге ҡыҫҡартылған исеме — «Буэнос-Айрес» ҡалаһы — XVIII быуаттан бирле шулай атала. Быға тиклем ҡала рәсми рәүештә тулы исеме менән атала: испанса: judad do la santísima trinidad y pure pure do nuestra cesora do santa maria do los buenos aires, һүҙмә-һүҙ «Изге Троица ҡалаһы һәм Изге Мария ханым порты».

Буэнос-Айрес
исп. Ciudad Autónoma de Buenos Aires
Флаг[d]Герб[d]
Bandera de la Ciudad de Buenos Aires.svgEscudo de la Ciudad de Buenos Aires.svg
Логотип
Рәсем
Нигеҙләү датаһы 11 июнь 1580[1]
Рәсми атамаһы Ciudad Autónoma de Buenos Aires
Ҡушамат La reina del Plata һәм Baires
Хөрмәтенә аталған Our Lady of Bonaria[d]
Этнохороним Buenos Airees[2], porteño, Bonaerano, Portègne[3], Buenos-airienne[3], Buenos-airien[3] һәм Buenos Airesli
Дәүләт Flag of Argentina.svg Аргентина[4][5]
Административ үҙәге Аргентина, Рио-де-ла-Плата[d] һәм Соединённые провинции Южной Америки[d]
Административ-территориаль берәмек Аргентина
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Ла-Плата[d]
Геоданные Data:Argentina/Ciudad de Buenos Aires.map
Хөкүмәт башлығы вазифаһы глава правительства Буэнос-Айреса[d]
Хөкүмәт башлығы Родригес Ларрета, Орасио[d]
Закондар сығарыу органы Законодательное собрание Буэнос-Айреса[d]
Ойошма йәки клуб ағзаһы Creative Cities Network[d]
Халыҡ һаны 3 063 728 кеше (2017)[6]
Административ рәүештә бүленә Comuna 4[d], Comuna 5[d], Комуна 7[d], Comuna 8[d], Comuna 9[d], Comuna 10[d], Comuna 12[d], Comuna 13[d], Comuna 14 (Buenos Aires)[d], Comuna 15[d], Comuna 11[d] һәм Comuna 2 (Buenos Aires)[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 25 метр
Сәғәт бүлкәте UTC−3[d] һәм America/Argentina/Buenos_Aires[d][7]
Туғандаш ҡала Берлин, Сан-Паулу, Афина, Белград, Бильбао, Богота, Бразилиа[d], Кадис[d], Дамаск, Генуя, Гуадис[d], Тель-Авив, Ҡәһир, Киев[8], Лима[d], Мадрид, Майами[d], Монтевидео, Мәскәү ҡалаһы, Неаполь[d], Осака, Овьедо (ҡала), Пекин, Прага, Рио-де-Жанейро, Роттердам, Сантьяго, Санто-Доминго (Доминика Республикаһы), Сеул, Севилья[d], Тулуза ҡалаһы, Виго[d], Варшава, Кальяри[d], Милан, Лукка[d], Бергамо, Агридженто[d], Палермо[d], Альмерия[d], Барселона, Саламанка[d], Санта-Крус-де-Ла-Пальма[d], Сантьяго-де-Компостела[d], Бәйрүт, Медельин[d], Порту-Алегри[d], Мехико, Кейптаун, Истанбул, Лиссабон, Чимботе[d], Лондон, Ньюарк[d], Огайо, Оттава[d], Кито, Загреб, Андалусия[d], Базиликата[d], Калабрия[d], Санкт-Петербург, Ереван, Серра-Рикко[d], Барранкилья[d], Рамаллаһ, Ла-Пас[d] һәм Кошице
Милке Teatro General San Martín[d] һәм Q20506828?
Сиктәш Буэнос-Айрес[d]
Алыштырған Q16609535?
Ҡулланылған тел Испан теле
Телгә алынған хеҙмәттәр Civilization V[d]
Майҙан 203,3 ± 0,1 км²
Почта индексы C1000-14xx
Рәсми сайт buenosaires.gob.ar​ (исп.)
Урынлашыу картаһы
Вид в ночное время
Портал открытых данных Buenos Aires Data[d] һәм Buenos Aires Data Portal[d]
Экономика темы economy of Buenos Aires[d]
Категория для видов элемента Category:Views of Buenos Aires[d]
Беренсе яҙма телгә алыу 1536
Фолловерҙар һаны 1 911 820
Урындағы телефон коды 011
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Буэнос-Айресе[d]
Бында төшөрөлгән фильмдар категорияһы Категория:Фильмы о Буэнос-Айресе[d]
Commons-logo.svg Буэнос-Айрес Викимилектә

Аргентинала ҡайһы берҙә баш ҡаланы «төрлө исемдәге ҡала» тип атайҙар. «Баш ҡала Федераль» атамаһы (исп. Capital Федераль) — «Федераль баш ҡала» — ҡаланың иң йыш ҡулланылған исемдәренең береһе булып тора. Шулай уҡ «Буэнос-Айрес ҡалаһы» (исп. Siudad de Buenos Aires), йәки «Buenos Aires» термины ла йыш ҡулланыла. был исем ҡайһы берҙә шул уҡ исемле провинция арҡаһында буталсыҡҡа килтерә. Ҡаланың исеме «Буэнос-Айрес автономиялы ҡалаһы» (исп. Siudad Autónoma de Buenos Aires — CABA) 1996 йылда рәсми рәүештә ҡала уставы ҡабул ителә. Йыш ҡына ҡаланы «Байрес» (Baires) тип атайҙар, был ҡалала киң таралған (бигерәк тә йәштәр араһында) тәүге формаһының ҡыҫҡартылыуы, әммә рәсми документтарҙа исеме ул формала ҡулланылмай[9][10]. Аргентинаның баш ҡалаһы халҡын «портеньос» (исп. porteginos), йәғни «порт халҡы» тип атайҙар.

Буэнос-Айрес ҡалаһына ике тапҡыр нигеҙ һалына. Тәүге тапҡыр 1536 йылда Педро-де-Мендос тарафынан нигеҙ һалына. 1541 йылда индейҙар һөжүме ваҡытында ҡала яндырыла, ә 1580 йылда Хуан де Гарай тарафынан тергеҙелә (юрист Хуан де Матьенсо талабы буйынса)[11]). Нигеҙ һалыныу мәлендә һәм реставрациянан һуң, ҡала Испания империяһы составына ингән Перу вице-короллегене составына инә. 1776 йылда Буэнос-Айрес яңы булдырылған Río de la Plata вице-короллектең баш ҡалаһы була.

1806 йылда беренсе британ баҫып инеүе ваҡытында ҡала бер нисә ай буйы британ ғәскәрҙәренең оккупацияһы аҫтында була. 1810 йылда Май революцияһы була, шул ваҡытта ҡалала испан наместнигы төшөрөлә һәм ваҡытлы хөкүмәт органы — Беренсе Хунта барлыҡҡа килә, ул Аргентинаның беренсе милли хөкүмәте була. XX быуат башында Бөйөк Буэнос-Айрес Көньяҡ Америкаға иммиграцияның төп үҙәктәренең береһе була. 1913 йылда ҡалала метро төҙөлөшө башлана, ул Латин Америкаһында тәүгеләрҙән була.

Буэнос-Айрес шулай уҡ Аргентина хөкүмәте урынлашҡан федераль баш ҡала булып тора. Буэнос-Айрес шул уҡ исемле провинция составына инмәй, әммә айырым административ төбәк булып тора, Аргентинаның 1880 йылда нигеҙ һалынған 24 провинцияһының береһе. Рәсми рәүештә ҡала 48 районға бүленгән, ҡаланың был бүленеше XIX быуатта раҫлана. 1994 йылдағы конституцион реформанан һуң ҡала үҙидара хоҡуғына эйә була, ҡала башлығы туранан-тура тауыш биреү юлы менән һайлана. 2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ҡалала 2 891 082 кеше йәшәй һәм Гран-Буэнос-Айрес мегаполисында 12 801 364 кеше йәшәй. Буэнос-Айрес — Аргентинаның иң ҙур ҡалаһы, Көньяҡ Америкала һигеҙенсе ҡала.

Буэнос-Айрес ҡалаһы — илдең төп белем биреү үҙәге. Уның билдәле институттары араһында — Колегио Насьональ де Буэнос-Айрес (Буэнос-Айрес милли институты) һәм Буэнос-Айрес университеты. Буэнос-Айрес Аргентинаның 1978 йылда футбол буйынса донъя чемпионаты матчтары үткән ҡалаларының береһе була[12].

Глобалләшеү кимәле индексы буйынса (Global Cities Index) Көньяҡ Америкала беренсе урынды биләй (2012 йыл[13].

ГаВК-ның глобаль ҡалалар рейтингында Амстердам, Мәскәү һәм Брюссель менән бер рәттән торған альфа-ҡала тип таныла[14][15].

ЭтимологияһыҮҙгәртергә

Триана сауҙагәрҙәре гильдияһы (уның ағзаһы була) диңгеҙселәренең ҡурсалаусыһы Изге Мария хөрмәтенә ҡалаға нигеҙ һалыусы Педро-де-Мендос уны «Изге Мария изге елдәр порты» тип атай (исп. Santa Senta Seniora Santa Senta Del Buen Ayre). «Буэн-Эйр» һүҙбәйләнеше Дева Мария исеменең бер өлөшө була, уның хөрмәтенә мерседарийҙар Сардинияның Кальяри ҡалаһында собор төҙөйҙәр[16]. Оҙаҡ йылдар ҡаланың исеме конкистадор Руй Диас де Гусман исеме менән бәйле була. Әммә 1892 йылда Эдуардо Мадеро, испан архивтарында киң тикшеренеүҙәр үткәргәндән һуң, ҡаланың исеме испан диңгеҙселәренең Буэнос-Айрестағы Севилья Богородицаһына бағышланыуы менән тығыҙ бәйле тигән һығымтаға килә[17].

Янғындан һуң ҡаланы тергеҙгәс, Хуан де Гарай яңы тораҡ пунктына Троица исемен бирә — «Изге Троица ҡалаһы һәм Мәрхәмәтле Мария изге елдәр порты» (исп. Ciudad de la Trinidad, Puerto de Nuestra Señora Santa María del Buen Ayre). Уның исемен үҙгәртеүҙең сәбәбе ҡаланы тергеҙеү датаһына яҡын булыуы, йәки, ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Троица байрамы ваҡытында ҡала янында якорь ҡуйған Гарай судноһы булыуы ихтимал. Әммә Гарай нигеҙ һалған портҡа Пуэрто-ду-Санта-Мария-ду-лос-Буэнос-Айрес (Puerto de Santa María de los Buenos Ayres)[18][19] исеме бирелә. Ҡаланың исемен үҙгәртеү тураһында рәсми ҡарар ҡабул ителмәү арҡаһында, Гараяның ҡала исемен үҙгәртеү тураһындағы ҡарары тормошҡа ашмай ҡала[20].

ТарихыҮҙгәртергә

 
Буэнос-Айрес 1536 йылда нигеҙ һалынғандан һуң

Ҡала тарихындағы мөһим даталарҮҙгәртергә

  • 1580—16 декабрь 1617 : Рио-Ла-Плата провинцияһының административ үҙәге, Перу вице-короллегенең бер өлөшө[21].
  • 1617—1776 йылдың 16 декабре: Буэнос-Айрес провинцияһының административ үҙәге, Перу вице-короллеге составына инә 1671 йылдан 1776 йылға тиклем хәҙерге Боливияла Харкас Король Ауденцияһына буйһона[21].
  • 1776 йылдың 1 авгусы — 1810 йылдың 25 майы: Рио-де-ла-Платаның айырым вице-короллегенең баш ҡалаһы[21].
  • 1816 йылдың 9 июне — 1825 йылдың 23 ғинуары: Көньяҡ Американың Берләшкән провинцияларының баш ҡалаһы[21].
  • 1825 йылдың 23 ғинуары — 1831 йылдың 4 ғинуары: Берләшкән Ла-Плата провинцияларының баш ҡалаһы[21].
  • 1831 йылдың 4 ғинуары — 1852 йылдың 11 сентябре: Аргентина конфедерацияһының баш ҡалаһы[21].
  • 1852 йылдың 6 апреле — 1861 йылдың 17 декабре: Буэнос-Айрес айырым танылмаған дәүләт була[21].
  • 1862—1994: Аргентинаның баш ҡалаһы[21].
  • 1994 — хәҙерге ваҡытта: Аргентина Республикаһының баш ҡалаһы[21].

Ҡалаға нигеҙ һалынғандан алып 1810 йылға тиклемҮҙгәртергә

1536 йылдың 2 февралендә[22] испан конкистадоры Педро-де-Мендос ерле керанди халҡы йәшәгән ҡасабаға нигеҙ һала[23][24]. Мендос экспедицияһына аслыҡ янай, чарруа индейҙары менән даими бәрелештәр арҡаһында хәл киҫкенләшә. Ауырыу һәм экспедицияның һәләк булыуынан ҡурҡҡан Мендос, Көньяҡ Американы ташлап, Испанияға ҡайтырға ҡарар итә, әммә өйөнә ҡайтып барғанда вафат була. Тораҡ пунктында ҡалған колонистар биш йыл индейҙарҙың һөжүмдәрен кире ҡаға һәм 1541 йылда Мендос экспедицияһы тарафынан 1537 йылда нигеҙ һалынған Асунсьон ҡалаһына йылға буйлап күтәрелергә мәжбүр булалар. Буэнос-Айрес ташландыҡ хәлдә ҡала һәм яндырыла[25]. 1580 йылдың 11 июнендә Хуан де Гарай ҡаланы элекке хәленә ҡайтара. Был осорҙа ҡалала, гуарани индейҙарын иҫәпләмәйенсә, 65 күскенсе була[26][27][28][29]. Диңгеҙ портының һәм яҡын-тирәләге ҡаласыҡтың ҡушылыуы уларҙың исемдәрен бер оҙон фразаға берләштереүгә килтерә. «Изге Троица ҡалаһы һәм Мәрхәмәтле Мария изге елдәр порты» (исп. Siudad de la Trinidad, Pueot de Nuestra Seniora Senta Senia del Buen Ayre).

Нигеҙ һалыныу мәлендә, һуңыраҡ тергеҙелгәндән һуң, ҡала Испания империяһы составына ингән Перу вице-короллеге составына инә. Буэнос-Айрес Лима аша үткән сауҙа юлдарынан алыҫ тора һәм ҡалала европаса йәшәү рәүеше өсөн әйберҙәр етмәй[29][30]. 1610 йылда ҡала халҡы 500 кешегә[31] етә, уларҙың күбеһе Бразилиянан контрабанда ташыу менән шөғөлләнә[29][30]. 1680 йылда Ла-Плата ҡултығының һул ярында португалдар Колония-дель-Сакраменто ҡәлғәһен төҙөй. Уның аша португалдар Буэнос-Айресҡа законһыҙ рәүештә тауарҙар килтерә. Контрабандасыларҙан һаҡланыу өсөн, испандар Монтевидео ҡалаһына нигеҙ һала. XVIII быуат уртаһына Буэнос-Айрес күн сәнәғәте үҙәгенә әйләнә[29].

 
Ҡала советы 1817 йыл
 
1810 йыл, 22 май. Май революцияһының сағыу ваҡиғаларынан һуң үткәрелгән ҡала советы ултырышында. Педро Суберкасо картинаһы, 1910 йылда төшөрөлгән

1776 йылда ҡала яңы булдырылған Río de La Plata вице-короллегенең баш ҡалаһы була. Вице-короллек төҙөүҙең төп сәбәптәре булып испан колониялары менән португалдар араһында сик булдырыу һәм контрабанданы туҡтатыу теләге тора[32]. 1785 йылда Испания властары Рио-де-ла-Плата вице-президентына бойондороҡһоҙ сауҙа алып барырға рөхсәт бирә[33]. Ошо мәлдән Буэнос-Айрестың сәскә атыу осоро башлана, ул асыҡ сауҙа алып бара. Хәҙер ҡалаға сит ил тауарҙары килә, ә суднолар ҡаланан башҡа порттарға ебәрелә. Лиманан коммерция һәм сәйәси бойондороҡлолоҡ юҡҡа сыға. Ҡаланың сәскә атыуы һөҙөмтәһендә, башлыса испандар иҫәбенә, иммиграция көсәйә, француздар һәм итальяндар әҙерәк килә[29][30]. Ул ваҡытта Буэнос-Айрестың төп халҡын сауҙагәрҙәр һәм фермерҙар тәшкил итә.

Нигеҙ һалынғандан алып 1807 йылға тиклем Буэнос-Айрес бер нисә һөжүмгә дусар ителә. 1582 йылда Мартин-Гарсия утрауына инглиз каперҙары төшә, әммә уларҙы утрауҙан ҡыуып сығаралар. 1587 йылда инглиз Томас Кавендиштың ҡаланы баҫып алырға маташыуы бушҡа була. 1658 йылда француздар, Франция короле Людовик XIV указы менән, өс тапҡыр һөжүм итә, Әммә Дон Педро де Байгорри Руис, ул ваҡытта Буэнос-Айрестың губернаторы, портты обороналауҙы уңышлы ойоштора. Дүртенсе ынтылыуҙы авантюрасы де Пинтис яһай, ул да еңелә. 1699 йылда бишенсе баҫып инеү була, һөҙөмтәлә дат пираттары флотилияһы тар-мар ителә. Бруно Маурицио-де-Забала губернаторлығында Этьен Моро етәкселегендәге француздар Рио-де-ла-Платаның көнсығыш яр буйына төшә, испан ғәскәрҙәре уларҙы тар-мар итә.

Буэнос-Айрес Британия империяһы өсөн майлы ҡалъя булып тора, бигерәк тә Испания Британия империяһының элекке дошманы Франция менән союздаш булғаны өсөн, ул төбәкте үҙ мәнфәғәттәре өлкәһенә индерергә тырыша. 1806 йылдың 27 июне Рио-де-Ла-Плата вице-короллегенә беренсе баҫып инеү ойошторола. Генерал-майор Уильям Карр Бересфорд отряды Буэнос-Айресты баҫып ала. Үҙен губернатор тип иғлан итә, әммә 1806 йылдың 12 авгусында баш һалырға мәжбүр була һәм, алты ай әсирлектә булғандан һуң, Англияға ҡасып китеп өлгөрә[29][34][35]. 1807 йылда Джон Уитлок етәкселегендәге икенсе инглиз экспедицияһы Монтевидео ҡәлғәһен ала һәм бер нисә ай буйына үҙ ҡулында тота. 1807 йылдың 5 июлендә Уитлок Буэнос-Айресты баҫып алырға маташа, әммә ҡала халҡы һәм Сантьяго Линье отряды уға ҡаршы тора һәм инглиздәрҙе тар-мар итә ала[29][34][35][36]. Ҡала халҡының ҡаршылығы (байтаҡ өлөшөн тәшкил иткән креолдар оборонала әүҙем ҡатнаша) Буэнос-Айрестың бойондороҡһоҙлоғон яҡларға ярҙам итә. Наполеон I ғәскәрҙәренең Испанияны оккупациялауы һөҙөмтәһендә Көньяҡ Америкала бойондороҡһоҙлоҡ хәрәкәте барлыҡҡа килә, улар 1810 йылда Май революцияһына һәм беренсе милли хөкүмәт төҙөүгә килтерә[37]. XIX быуат башында ҡала халҡы яҡынса 40 000 кеше тәшкил итә[38], Атлантик океандың мөһим порты булып китә һәм Рио-де-ла-Плата вице-короллеге составынан сыға[29].

Буэнос-Айрес XIX быуат аҙағына тиклем.Үҙгәртергә

Испанияның Буэнос-Айрес губернаторы Балтасар де Сиснерос вазифаһынан бушатылғандан һуң, власҡа килгән беренсе хунта ла ошоға оҡшаш сәйәси йүнәлеш тота. Бер-бер артлы Хунта Гранде, Беренсе һәм Икенсе Триумвират һәм директориялар алмашына. Беренсе хунта шулай уҡ губернаторҙар һәм мэрҙар тәғәйенләй, армияны тота һәм таможня пошлиналарын йыя. Был башҡа вице-короллектәрҙең башлыҡтарына, революция испан бюрократияһының власын, ҡала халҡына өҫтөнлөк бирмәйенсә, урындағы үҙидараға ғына үҙгәртеүгә этәрә[29].

1815 йылда провинция халҡы Берләшкән Ла-Плата провинцияларының юғары хакимы Карлос Мария де Альвеараның эшмәкәрлеген тәнҡитләй. Ул, 1815 йылдың 20 апрелендә раҫланғандан һуң дүрт ай үткәс, вазифаһынан мәхрүм ителә. 1816 йылдың 9 июнендә ҡала Берләшкән Көньяҡ Америка провинцияларының баш ҡалаһы була, 1819 йылғы Конституция төҙөлә. Киләһе йылда Граждандар һуғышы барышында федералистарҙың ғәскәрҙәр Сепеда янындағы алышта губернатор Мануэль де Сарратеа етәкләгән Буэнос-Айрес провинцияһы ғәскәрҙәрен тар-мар итә. Буэнос-Айрес провинцияһын тар-мар итеү Пилар килешеүенә ҡул ҡуйыу менән тамамлана[25]. Тотороҡһоҙлоҡ осоронан һуң Мартин Родригес ҡала губернаторы була, ә уның министры Ривадавия 1826 йылда Аргентина конфедерацияһының беренсе президенты итеп һайлана[39][40]. Ривадавия президентлыҡ иткән осорҙа ҡала фән һәм мәҙәниәт үҙәгенә әүерелә. Тәртип һәм реформа осоро башлана: Буэнос-Айрестың Генераль архивы булдырыла, тауар биржаһы асыла[40][41]. Буэнос-Айрес университеты эшмәкәрлеген башлай[40][41] һәм физика-математика йәмғиәте ойошторола.

 
1854 йылда Буэнос-Айрес штатының Конституция көнө
 
1870 йылда Буэнос-Айрес планы

Ривадавия Конгресҡа Буэнос-Айресты реконструкциялау планын тәҡдим итә, ҡала дәүләттең баш ҡалаһы тип иғлан ителә. Яңы законға ярашлы, порт Буэнос-Айрес провинцияһының төп килем сығанағы була.

1825 йылда Аргентина-Бразилия һуғышы башлана, был һуғыш һөҙөмтәһендә Аргентина Бразилияның Сисплатина провинцияһын (хәҙерге Уругвай) үҙ контроле аҫтына алырға ниәтләй. Сисплатина элек испан «Рио-де-Ла-Плата» вице-короллегенә ҡарай, Аргентина үҙен уның вариҫы тип һанай. Бразилия тар-мар ителгәндән һәм Уругвайҙың бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителгәндән һуң, ҡораллы ихтилал башланыу һөҙөмтәһендә Ривадавия 1827 йылдың 29 июнендә отставкаға китә. 1831 йылдан 1852 йылға тиклем ҡала Аргентина конфедерацияһының баш ҡалаһы була. 1836 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ҡалала 62 000 кеше йәшәй. Росас, таможня пошлиналарын камиллаштырып, Буэнос-Айрестың килемен һиҙелерлек арттыра[42]. 1852 йылда ҡала конфедерациянан айырыла һәм бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. Артабанғы 2 йыл эсендә Буэнос-Айрес провинцияһын федерацияға ҡайтарырға тырышыу уңышһыҙ тамамлана. 1859 йылда Буэнос-Айрес провинцияһы ғәскәрҙәре Венадала Хусто Уркиса тарафынан тар-мар ителә. 1859 йылдың 10 ноябрендә Сан-Жозе-де-Флорес килешеүе төҙөлә, уның менән Буэнос-Айрес конфедерацияға ҡушыла, ә 1860 йылдың 6 июнендә ҡала тулыһынса Аргентина составына инә.

Буэнос-Айрес иммиграция өсөн асыҡ була. Меңәрләгән европалылар, башлыса Италия һәм Испаниянан, ҡаланың һәм уның иҫтәлекле урындарының тышҡы ҡиәфәтен үҙгәртә. Ҡала әүҙем төҙөлә, ул ваҡыттағы өҫтөнлөклө «колониаль стиль» урынына итальян стилендә яңы йорттар һәм һарайҙар төҙөлә. Шулай уҡ Аргентинала беренсе тимер юлы була, ул ҡаланы Флорес биҫтәһе менән тоташтыра[43]. 1871 йылда ҡала халҡының байтаҡ өлөшө һары биҙгәк эпидемияһы арҡаһында юҡҡа сыға[44]. 1875 йылда Трес-де-Фебреро паркына — 3 февраль исемендәге паркҡа нигеҙ һалына[45].

Буэнос-Айрес провинцияһына ингән ҡала өҫтөнән административ вәкәләттәре булмаһа ла, Аргентина дәүләтен урынлаштырыуға алып барған оҙайлы процесс барышында Аргентина милли хөкүмәте урыны итеп Буэнос-Айрес һайлана. 1880 йылда губернатор Карлос Тежедор етәкселегендәге федераль ғәскәрҙәр менән губерна ғәскәрҙәре араһындағы бәрелештәр һөҙөмтәһендә ҡалаға федераль баш ҡала статусы бирелә. 1880 йылда Буэнос-Айрес ҡалаһы Буэнос-Айрес провинцияһынан административ рәүештә айырыла һәм махсус Федераль округҡа бүленә. Артабан районға Флорес һәм Белграно биҫтәләре ҡушыла[25]. 1882 йылда Конгресс Буэнос-Айрес ҡалаһы мэры һәм ҡала советы вазифаһын индерә. Мэр бөтә халыҡтың тауыш биреү юлы менән һайланмаған, ә Президент хакимиәте тарафынан Сенат ҡарарына ярашлы тәғәйенләнгән. Беренсе мэр кандидатураһы 1883 йылда президент Хулио Рока тарафынан раҫлана.

Ҡала, илдең башҡа төбәктәренән айырмалы рәүештә, әүҙем үҫешә, уға финанс һәм мәҙәни потенциал ярҙам итә. 1880 йылда Буэнос-Айрес халҡы 337 617 кеше тәшкил итә, ә 1895 йылда 649 000 кешегә етә, шуларҙың 320 меңе генә ҡаланың төп халҡы була[46].

Xix быуат аҙағынан хәҙерге ваҡытта тиклемҮҙгәртергә

 
1937 йылдың 12 октябрендә 9 июль Авенидаһы асыла.

XIX быуат аҙағы — XX быуат башында әүҙем төҙөлөш арҡаһында ҡала ныҡ үҙгәрә. 1913 йылда Латин Америкаһындағы беренсе метро Буэнос-Айреста төҙөлә, ул Буэнос-Айреста «Субтеэ» (Subte) тип атала. Ҡалала төрлө архитектура стилендәге биналар барлыҡҡа килә. Архитекторҙар, баш ҡала прогресс символы булһын өсөн, яңы проекттар эшләй[29].

1880 һәм 1950 йылдар араһында илгә Европа һәм Азия илдәренән 5 миллиондан ашыу иммигранттар килә. 1914 йылда Буэнос-Айрес донъяла ҙурлығы буйынса 1575 000 кеше йәшәгән ун икенсе ҡала була. Торлаҡ етмәү сәбәпле, уларҙың күбеһе емерек (ярлы) өйҙәрҙә йәшәргә мәжбүр булған[47][48].

Коммерция рейстары һанының артыуы заманса яңы порттың булыуын талап итә. Эдуардо Мадеро 1861 һәм 1869 йылдарҙа порт төҙөү проекттарын ҡарай, тик 1882 йылда ғына проектты Аргентинаның вице-президенты Франсиско Мадеро ҡабул итә. Яңы порт 1884 йылда башлана, әммә эштәр тулыһынса 1897 йылда тамамлана. Был порттың етешһеҙлектәре күп була, шуға күрә 1908 йылда Милли конгресс Пуэрто-Нуэво портын төҙөүҙе башларға ҡарар итә, ул 1919 йылда эшләй башлай, ә 1928 йылда төҙөлөш тамамлана. Яңы порттан Кордоба Авенида урамы башлана[49][50].

XX быуатта Буэнос-Айрес бер нисә тапҡыр Аргентина Республикаһы синыфтарының һуғыштары аренаһына әйләнә. 1909 йылда эшселәрҙең дөйөм забастовкаһы барышында Конгресс майҙанында үткән демонстрациянан һуң 8 кеше һәләк була, 100 кеше яралана. Аргентина тарихында был ваҡиғалар «Ҡанлы аҙна» исеме аҫтында була[51][52][53]. Забастовка баҫтырылғандан һуң, 1919 йылдың ғинуарында бөтә Аргентинала халыҡ сыуалыштары була, был «Фажиғәле аҙна» тип аталған ихтилалға килтерә[54]. Ваҡиғалар ваҡытында Буэнос-Айрес, Росарио, Санта-Фе һәм башҡа ҡалаларҙа 700 кеше һәләк була, 4000-гә яҡын кеше яралана[55].

 
2010 йылда Аргентинаның бойондороҡһоҙлоғона 200 йыл тулыу айҡанлы ҡалаға миллионға яҡын турист килә.
 
1912 йылда метро станцияларының береһе (Саэнс Пенья) төҙөлә

Туғандаш[56]Үҙгәртергә

ИҫкәрмәҮҙгәртергә

Комментарийҙар
Сығанаҡтар
  1. ↑ RESOL-2020-409-APN-MSG
  2. ↑ https://onzetaal.nl/taaladvies/advies/new-yorker-new-yorker-newyorker
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  4. ↑ archINFORM (нем.) — 1994.
  5. ↑ (unspecified title) — 2003.
  6. ↑ https://www.estadisticaciudad.gob.ar/eyc/?p=85558
  7. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica
  8. ↑ https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
  9. ↑ Ciudad Autónoma De Buenos Aires  (исп.). http://www.buenastareas.com.+Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  10. ↑ Buenos Aires - Capital Federal - Argentina  (исп.). http://www.felizviaje.com.+Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  11. ↑ Juan de Matienzo. Gobierno del Peru. — Buenos Aires, 1910, p.VIII
  12. ↑ 1978 FIFA World Cup  (инг.). www.fifa.com. Тәүге сығанаҡтан архивланған 10 май 2013. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  13. ↑ Страница 3: 2012 Global Cities Index and Emerging Cities Outlook. // atkearney.com. Тәүге сығанаҡтан архивланған 20 октябрь 2013. 8 сентябрь 2013 тикшерелгән.
  14. ↑ The World According to GaWC 2012 (2014-01-13). Тәүге сығанаҡтан архивланған 5 март 2016. 13 апрель 2014 тикшерелгән.
  15. ↑ Bart van Poll Alpha, Beta and Gamma cities (updated 2013). Spotted by Locals (2013-03-08). Тәүге сығанаҡтан архивланған 10 апрель 2015. 13 апрель 2014 тикшерелгән.
  16. ↑ Ciudad Autónoma De Buenos Aires  (исп.). http://www.buenastareas.com.+Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  17. ↑ Buenos Aires - Capital Federal - Argentina  (исп.). http://www.felizviaje.com.+Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  18. ↑ Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires  (исп.). Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  19. ↑ Ricardo Levene y Ricardo Levene  (исп.). Editorial: Ministerio de Cultura de Buenos Aires ISBN 950-00-8400-7. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  20. ↑ [publicación dirigida por Elisa Casella de Calderón y el libro Buenos Aires, sencilla historia: La trinidad (1994). de Julio A. Luqui Lagleyze, ed. Librerías Turísticas Para la sección de Etimología se consultaron las revistas Buenos Aires nos cuenta]  (исп.). publicación dirigida por Elisa Casella de Calderón y el libro Buenos Aires, sencilla historia: La trinidad (1994). de Julio A. Luqui Lagleyze, ed. Librerías Turísticas. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 21,7 21,8 Энциклопедия Вокруг света.. Энциклопедия Вокруг света. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 26 май 2011 тикшерелгән.
  22. ↑ 1536 год в истории(недоступная ссылка) // Stankobiznes.RU
  23. ↑ Aborígenes de la Argentina  (исп.). John D. Torres Barreto.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 1 февраль 2013. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  24. ↑ Pedro de Mendoza  (исп.). www.mendoza.edu.ar. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Reseña Histórica de la Provincia  (исп.). Gobierno de la Provincia de Buenos Aires.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 31 ғинуар 2011 тикшерелгән.
  26. ↑ Calendario Histórico — Segunda fundación de Buenos Aires  (исп.). Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  27. ↑ Historia argentina  (исп.). Luis L. Domínguez. Historia argentina Тәүге сығанаҡтан архивланған 11 ғинуар 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  28. ↑ Colección de obras y documentos relativos a la historia antigua y moderna del Río de La Plata, Volumen 3  (исп.). Pedro de Angelis. Тәүге сығанаҡтан архивланған 11 ғинуар 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 29,8 29,9 Buenos Aires y el país, págs 12-61, 80-82.  (исп.). Félix Luna. Тәүге сығанаҡтан архивланған 28 июнь 2014. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Breve Historia de los argentinos, de véase la bibliografía  (исп.). Félix Luna. Historia argentina Тәүге сығанаҡтан архивланған 11 ғинуар 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  31. ↑ Primaria Presidecial  (исп.). www.heterogenesis.com. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 24 сентябрь 2011 тикшерелгән.
  32. ↑ Buenos Aires 1536—2006, Historia urbana del Área Metropolitana. de M. Gutman y J. E. Hardoy (véase la bibliografía). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 24 сентябрь 2011 тикшерелгән.
  33. ↑ Государство: Вице-королевство Рио-де-ла-Плата с 1776 г. по 1810 г.. http://states-world.ru.+Тәүге сығанаҡтан архивланған 31 октябрь 2013. 24 сентябрь 2011 тикшерелгән.
  34. ↑ 34,0 34,1 Cronista Mayor de Buenos Aires Nº 54 (Julio de 2006)  (исп.). Instituto Histórico de la Ciudad de Buenos Aires.. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  35. ↑ 35,0 35,1 Bicentenario de la Reconquista de Buenos Aires  (исп.). Instituto Histórico de la Ciudad de Buenos Aires.. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  36. ↑ Буэнос-Айрес // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.
  37. ↑ Buenos Aires y las provincias del Río de la Plata: desde su descubrimiento y conquista por los Españoles, Volumen 1 pág 96-102.  (исп.). Sir Woodbine Parish. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  38. ↑ Registro estadístico de la provincia de Buenos Aires, Partes 1-2 pág. 46.  (исп.). Oficina de estadística general de la Provincia de Buenos Aires. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  39. ↑ Historia general de España y América: Emancipación y nacionalidades americanas pág 555—560  (исп.). Luis Suárez Fernández. Тәүге сығанаҡтан архивланған 12 ғинуар 2012. 2 июнь 2012 тикшерелгән.
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Biografía de Bernardino Rivadavia — El Historiador  (исп.). Felipe Pigna. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  41. ↑ 41,0 41,1 Biografía de Bernardino Rivadavia, Compendio de Literatura Argentina. Emilio Alonso Criado.  (исп.). www.elhistoriador.com.ar. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  42. ↑ Biografía de Juan Manuel de Rosas  (исп.). Felipe Pigna. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  43. ↑ Servicios y trámites  (исп.). Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 29 ғинуар 2011 тикшерелгән.
  44. ↑ «Vómito Negro, Historia de la fiebre amarilla, en Buenos Aires de 1871» por  (исп.). Diego Howlin, Revista Persona.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  45. ↑ Parque 3 de Febrero: Reseña Histórica  (исп.). Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 17 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  46. ↑ [Villeco, Miguel Héctor. Cronologías para una historia de la ciudad de Buenos Aires. (1580—1996) Villeco, Miguel Héctor. Cronologías para una historia de la ciudad de Buenos Aires. (1580—1996)]  (исп.). Buenos Aires, Gobierno de la Ciudad de Buenos Aires, 2000, p. 23. 15 июнь 2010 тикшерелгән.
  47. ↑ Romero, José Luis Breve Historia de la Argentina (исп.) // 8. — Abril, 1987. — Т. X. La República Liberal (1880-1916). — С. 139. — ISBN 950-10-0072-9.
  48. ↑ Efemerides 1 junio  (исп.). Portal la Tdf. Тәүге сығанаҡтан архивланған 16 октябрь 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  49. ↑ Luqui Lagleyze, J. M. Breve Historia Arqueológica del Puerto de la Ciudad de Buenos Aires. 1536-1827. — Departamento de Estudios Históricos Navales de la Armada Argentina, 2005.
  50. ↑ Ruiz Moreno, H.; Cedrone, G. Titularidad y competencia sobre el puerto de la Ciudad de Buenos Aires. El conflicto entre la Nación y la Ciudad de Buenos Aires // La Ley. — 2005. — Т. 15.
  51. ↑ El Cronista Comercial  (исп.). Buenos Aires. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  52. ↑ Comienza el Año del Bicentenario  (исп.). Buenos Aires. Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 6 ноябрь 2010 тикшерелгән.
  53. ↑ MEDIOS GRÁFICOS E HISTORIA. LA SEMANA ROJA DE 1909  (исп.). Martín Alejandro. Facultad de Periodismo y Comunicación Social (UNLP). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 6 ноябрь 2010 тикшерелгән.
  54. ↑ La Semana Trágica — El Historiador, tomado de Los mitos de la historia argentina III, de Felipe Pigna,  (исп.). Editorial Planeta, 2006.. Тәүге сығанаҡтан архивланған 18 август 2012. 3 февраль 2011 тикшерелгән.
  55. ↑ MEDIOS GRÁFICOS E HISTORIA. LA SEMANA ROJA DE 1909  (исп.). Martín Alejandro. Facultad de Periodismo y Comunicación Social (UNLP). Тәүге сығанаҡтан архивланған 23 июнь 2012. 6 ноябрь 2010 тикшерелгән.
  56. ↑ convenios_hermanamientos  (исп.). www.buenosaires.gob.ar. Тәүге сығанаҡтан архивланған 1 февраль 2013. 26 ғинуар 2013 тикшерелгән.

ҺылтанмаларҮҙгәртергә

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Буэнос-Айрес&oldid=1101247 ҡабул ителгән