Португалия

Португа́лия (порт. Portugal), рәсми исеме Португа́лия Респу́бликаһы (порт. República Portuguesa)— Европа ҡитғаһының иң көнбайышында урынлашҡан дәүләт, Пиреней ярымутрауының көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан.

Португалия Республикаһы
порт. República Portuguesa

Флаг {{{Герб урынына}}}
Гимн: «A Portuguesa»
Португалии (ҡуйы йәшел): — Европала (асыҡ йәшел һәм һоро) — Европа союзында (асыҡ йәшел)
Рәсми тел	Португал
Баш ҡала	Лиссабон
Эре ҡалалар	Лиссабон, Порту
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	109 92 391 км² 0,5
Халыҡ • Һаны (2009) • Халыҡ тығыҙлығы	10 707 924 чел. (77) 114 чел./км²
ЭТП   • Бөтәһе   • Бер кешегә	236,049 млрд долл. (46) 22 232 долл.
Этнохороним	португал, португалдар
Валюта	Евро (EUR, €) 2002 й. тиклем — эскудо.
Интернет-домен	.pt
Код ISO	PT
МОК коды	POR
Телефон коды	+351
Сәғәт бүлкәте	+0, йәйге ваҡыт +1

Төньяғынан һәм көнсығыштан Испания менән сиктәш, көньяҡ һәм көнбайыш яры Атлантик океан менән йыуыла. Илдең атамаһы Порту (лат. Portus Cale) һүҙенән килеп сыҡҡан — «йылы порт» тигәнде аңлата.

Тарихы

Лиссабон

Рибейра — Порту ҡалаһының боронғо үҙәге

1910 йылда революцион һөҙөмтәлә Португалия республикаһы булдырылды. Португалия республикаһы Антанта яғында беренсе донъя һуғышында ҡатнаша.

1926 йылда дәүләт түңкәрелеше ойоштора, хәрби диктатура урынлаштыра. 1932 йылда күсеп ғәмәлдә хөкүмәт премьер-министры Антониу Салазар, илдә авторитар режимы урынлаштырыла. Бөйөк британия менән тығыҙ хеҙмәттәшлек итә, нейтраль булған дәүләт булып ҡала. Вольфрам ҙур булған осор хәрби продукция етештерелә, һәм был уҡ күп аҡса эшләй.

1949 йылдан НАТО ағзаһы, 1955 йылдан БМО ағзаһы, 1955 йылдан Халыҡ-ара иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы ағзаһы.

Фашист ғәскәрҙәре баш күтәреүселәрҙең ҡораллы көстәрен хәрәкәтенең 25 апрель 1974 етәкселегендәге хөкүмәт ҡолатыла ("ҡәнәфер революцияһы"), сәйәси партияһы эшмәкәрлеге рөхсәт ителә. Португалияның элекке колониялары африкала азатлык яулай.

1976 йылдың апрелендә яңы конституция ҡабул итә. 1976 йылдың июль — август 1978 ҡушылдығы хөкүмәте власы, партия ойошторолған социалистик португалия (ПСП, 1973 йылда нигеҙ һалынған), 1980 йылдың ғинуарында — альянс коалицион хөкүмәт Демократик көнәркәше булып, коалиция социалистик 1983-1985 власы һәм Социал-демократик партияһы, 1987 — хөкүмәтен, социал-демократик партия, абсолют күпселек парламентына һайлауҙар тәүге тапҡыр ала.

1986 йылдың 1 ғинуарынан Европа союзы ағзаһы. Шенген зонаһы һәм евро зонаһына керә. 1991 йылдан Ибороамерикан Саммитында ҡатнаша.

Иҡтисад

Португалия — индустриаль-аграр ил. Традицион сәнәғәтенең иң мөһим тармағы — туҡыу (йөн, кизе-мамыҡ), тегеү, шарап (айырыуса билдәле портвейн етештереү), зәйтүн майы етештереү, балыҡ консервалары, ҡабығын эшкәртеу (донъяла алдынғы урын), төҫлө һәм ҡара металлургия, машиналар эшләү (судотөҙөлөш, судотөҙөкләндереү автосборка, электротехник); химия, нефть эшкәртеү һәм нефть химияһы, цемент сәнәғәте. Ауыл хужалығының игенселек өҫтөнлөк итә. Яҡынса яртыһын биләгән һөрөнтө ерҙәрҙе эшкәртеү; үҫтереү, емешселек, зәйтүн ултыртты. Эре мөгөҙлө мал үрсетә. Малсылыҡ, һарыҡсылыҡ, сусҡасылыҡ, балыҡсылыҡ.

Төп тышҡы сауҙа партнерҙары — Европа берләшмәһе илдәре.

Сит ил туризмы — 10 млн. кеше тирәһе.

2016 йылдан тәрән һәм оҙайлы көрсөктән һуң был илдең иҡтисады структур реформалар үткәреүе һөҙөмтәһендә ҡырҡа яҡшыра төштө, эшһеҙҙәр һаны байтаҡҡа кәмене, экспорт күләме артты. Халыҡ-ара иҡтисади хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы ошо ил буйынса әҙер­ләгән һуңғы күҙәтеү раҫлауынса, үҫеште артабан дауам итеү өсөн был илгә дәүләттең һәм хосуси даирәнең бөгөн юғары кимәлдә булған бурысын кәметеү, кредиттарҙың йоғонтололоғон арттырыу мотлаҡ. Финанс өлкәһендә табыш килтерә алмаған кредиттың дөйөм күләмдәге өлөшө 12 процентҡа етә, һәм был Европа илдәре араһында иң юғары күрһәткес булып тора. Табыш килтерә алмаған кредит – тимәк, банкта “тик ятҡан” һәм бер генә ойошма йәки кеше лә бурысҡа алмаған аҡса. Португалия өсөн иҡтисади үҫеште тиҙләтеү юлындағы тағы бер кәртә – илдәге эш көсөнөң оҫталығы (ква­лификацияһы) ҡитғаның башҡа илдәре менән сағыштырғанда түбәнерәк булыуы.

Дәүләт ҡоролошо

Португалия Конституцияһына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Административ бүленеш

Баш ҡалаһы

• Лиссабон

Тежу буйҙарында урынлашҡан. 84 км² майҙанды тәшкил итә. Халыҡ һаны — 797 кеше 556. Оло Лиссабон халыҡ һаны (биҫтәһе менән ҡала) — 2,1 млн.

Ҡала мэры — Сантуш Антониу Луиш д Кошт.

Башҡа ҡалалары

• Визеу
• Авейру
• Бежа
• Бал
• Браганса
• Виан-ду-Каштел
• Вила-Нова-Гайа
• Гимарайнш
• Каштел-Бранка
• Ковильянин
• Коимбра
• Лейрия
• Оливейра-Аземейша
• Порталегр
• Портиман (Портимау)
• Порттар
• Сантарень
• Сейшал
• Сетубал
• Фару
• Фатима
• Фигейр-эйе-Фоша
• Шавеш
• Эвора
• Элваш

Байрамдар

• 1 ғинуар - Яңы йыл.
• Шишәмбе карнавалы — февралдә/март, Төҫөлө Шаршамбы көнө алдынан, бөйөк посында беренсе көндә;
• Бөйөк Йома — март/апрель, Мөкиббән Аҙнала;
• Азатлыҡ көнө — 25 апрель, (1974 йылда революция);
• Хеҙмәт көнө — 1 майында;
• Христос кәүҙәһе байрам — май/июнендә, туғыҙынсы кесаҙналағы пасханан һуң;
• Португалия көнө — 10 июндә;
• Успения богородица байрамы — 15 август;
• Республика көнө — 5 октябрҙә, республиканың иғлан итеу 1910 йылда;
• Бөтә Изге көнө — 1 ноябрҙән;
• Бойондороҡһоҙлоҡ көнөндә — 1 декабрҙә, 1640 йылдан испаниянан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан йыллығына;
• Непорочного Зачатия байрамы — 8 декабрендә;
• Раштыуа — 25 декабрь.

Рус телле киң мәғлүмәт саралары

• "Слово" — туристар һәм рус телле кешеләр өсөн урыҫ телле гәзит.
• "Португалия Маяк" — рус телле гәзит