Юнанстан

Юнанстан (үҙатамаһы — Илаҙа, грек. Ελλάδα [eˈlaða] тип атайҙар), рәсми исеме — Юнан Йөмһүриәте (грек. Ελληνική Δημοκρατία [eliniˈci ðimokraˈtia]); тарихи исеме — бор. грек. Ἑλλάς [helːˈas]) — Аурупаның көньяғындағы дәүләт. Халыҡ һаны — 10,8 миллион кеше (2017 йылдың 1 һыуығайына), аланы — 131 957 км. Халыҡ һаны буйынса донъяла 84-се һәм аланы буйынса 95-се урынды биләй. Универсаль, парламент йөмһүриәте. 13 өлкәгә бүленә.

Грек Республикаһы
Ελληνική Δημοκρατία

Ҡалып:Флагификация/Юнанстан Флаг {{{Герб урынына}}}
Девиз: «Ἐλευθερία ἢ Θάνατος (Свобода или смерть)»
Гимн: «Азатлыҡҡа гимн (Ύμνος εις την Ελευθερία)»
Расположение Грецияның (ҡара-йәшел): — в Европала (яҡты-йәшел һәм ҡара-аҡбуҙ) — в Европа берлектә (яҡты-йәшел)
Үҙаллылыҡ датаһы	25 март 1821 ( Ғосман империяһынан)
Рәсми тел	грек
Баш ҡала	Афина
Эре ҡала	Афина, Салоники, Пирей
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Президент Премьер-министр	Каролос Папульяс Алексис Ципрас
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	96 131 957 км² 0,86
Халыҡ • Һаны (2011) • Халыҡ тығыҙлығы	10 787 690 чел. 85,3 чел./км² (88)
ЭТП (ППС)   • Бөтәһе   • На душу населения	294, 339 млрд. долл. 24,543 долл.
ЭТП (номинал)   • Бөтәһе   • Бер кешегә	292,065 долл. 24,073 долл.
КПҮИ (2011)	0,861 (очень высокий) (29 урын)
Этнохороним	грек, гректар
Валюта	Евро (EUR, код 978)
Интернет-домены	.gr, .eu
Телефон коды	+30
Сәғәт бүлкәте	+2 (йәйҙә +3)

Баш ҡала — Аҫина ҡалаһы. Дәүләт теле — юнан теле.

Юнанстан Балҡан ярымутрауында һәм күп һанлы утрауҙарҙа урынлашҡан. Төньяҡ-көнбайышта Албания, Төньяҡ Македония һәм Болғариә менән төньяҡ-көнсығышта, Төркиә менән ҡоро юл сигенә эйә. Әгәй диңгеҙе — көнсығыш, Ион диңгеҙе — көнбайышта, Урта диңгеҙ һәм Крит диңгеҙе диңгеҙендә.

Хәҙерге Юнанстан — Боронғо Юнанстан мәҙәниәтенең мираҫы, Көнбайыш донъяһының бишеге, демократияның һәм һәм көнсығыш философияһының , Физика-Математика фәндәренең нигеҙ принциптары, театр һәм хәҙерге Олимпия уйындарының тыуған ере. Грек теле иң оҙон тарихлы, (34 быуат яҙыу осоро менән). Грек алфавиты нигеҙендә кириллица һәм латиница булдырылған. Юнанстандың бай мәҙәниәт мираҫы һәм уның яҡшы географик урынлашыуы илде ҡунаҡтарға иң бай ил тип таныта.

Илдең бойондороҡһоҙлоғо 1821 йылдың 25 мартында иғлан ителгән. Быға тиклем ул Ғосман империяһы составында булған.

Ныҡ үҫешкән илдәр исемлегенә ингән. Европа берлеге, НАТО, БМО, Европа Советы, ОБСЕ ағзаһы. Юнанстанда демократия һәм дөйөм һайлау хоҡуғы бар.

Юнанстан — индустриаль-аграр ил. 2011 йылда эске тулайым продукт күләме 294,339 миллиард АҠШ доллары тәшкил иткән (йән башына 24 543 АҠШ доллары самаһы). Аҡсалата берәмеге — евро. 2001 йылдан алып башлап евро зонаһының бер өлөшө.

Халыҡтың 97 % самаһы православие динен тота.

2020 йылдың мартында президент вазифаһын Катерина Сакелларопулу башҡара. Хөкүмәт башлығы — премьер-министр Кириакос Мицодовс.

Этимология

«Греция» һүҙе Латин теленән ингән һәм грек телендә ҡулланылмай. Юнандар үҙ илен — Эллаҙа (грек. Ελλάδα) тип атай. Иң тәүҙә Һумырҙың «Илиада»һында Эллада тип Фессалия — Фтиотиданың көньяҡ өлкәһен атағандар, әкренләп кенә был исем бөтә илгә таралған. Барлыҡ гректар өсөн эллин терминын ҡабул иткәс, Юнанстандың барлыҡ архипелагтары, утрауҙары һәм өлкәләре өсөн Эллада һүҙе ҡулланыла.

Әлеге ваҡытта Юнанстанда Эллада һүҙе илдең рәсми исеме булып иҫәпләнә, ә грек (лат. Graecus) йәки Греция (лат. Graecia) халыҡты танылмай һәм сит ил кешеләре менән аралашыуҙа ғына ҡулланыла. Башҡа илдәрҙә Эллада дәүләте Боронғо Юнанстан дәүләте синонимы булараҡ ҡулланыла.

Дәүләт символдары

Дәүләт байрағы — тәре төшөрөлгән 9 аҡлы-зәңгәрле һыҙат — «Ихтыяр йәки үлем» милли девиз ижектәренә тура килә. Беренсе милли флаг 1821 йылда генерал Александр Ипсиланти тарафынан ҡабул ителгән. 1833 йылдан ҡыҙыл төҫ урынына зәңгәр төҫтә алмаштырып ҡуйылған.

Дәүләт гербы — Юнанстанда төп диндең символы — православие символы булараҡ ике зәйтүн ботағы менән уратып алынған зәңгәр ҡалҡан.

1860 йылдан алып Юнанстандың гимны — 1823 йылда яңы грек шиғриәтенә нигеҙ һалыусы Дионисиосом Соломос яҙған һәм музыкаға тәүге билдәле грек композиторы Николай Мандзаросом яҙған «Азатлыҡ гимны».

Тарихы

Боронғо Юнанстан ерҙәре

Юнанстан Көнбайыш цивилизацияһының бишеге тип иҫәпләнә. Беҙҙең эраға тиклем яҡынса 3 мең йыл элек Крит утрауында юғары үҫеш алған миной цивилизацияһы барлыҡҡа килә, уның мәҙәниәте һуңғараҡ бөтә материкка йәйелә. Уның артынан крит-микена йәки эгей цивилизацияһы барлыҡҡа килә. Шунан грек полистары, шулай уҡ Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы, Бөйөк Юнанстан һәм Кесе Азия колониялары булдырыла. Мәҙәни үҫеш кимәле бөтә Урта диңгеҙ төбәгенә тарала, бы, үҙ сиратында, архитектура, театр, фән һәм философия өлкәләрендә сағылыш таба.

Афина һәм Спарта полистары Персияны яулауҙа хәл иткес роль уйнай. Әммә һуңғараҡ уларҙы башта — Фивалар, шунан Македонский батшалығы еңә. Филипп II Македонский һәм уның улы Бөйөк Александр етәкселегендә әлеге батшалыҡ ифрат ҙур көс йыя, был ҡеүәт Эллинизм дәүеренең башы булып тора. Әммә б.э.т. 146 йылда Македония римляндар тарафынан ҡыйратыла, һәм Эллада Рим Республикаһы буйһоноуына эләгә. Артабанғы эллин һәм рим мәҙәниәттәренең үҙ-ара йоғонтоһо Византия империяһы мәҙәниәте сиктәрендә формалаша. Ул меңәр йыл дауамында, 1453 йылда Ғосман империяһы ҡыҫымы аҫтында ҡолатылғанға тиклем, төп мәҙәни үҙәк булып ҡала. Ғосман имерияһы хакимлығы ососронда ғосман милләттәре системаһы була, ул православие динен тотҡан гректарға үҙ традицияларын 4 быуат дауамында һаҡлап ҡалырға ярҙам итә һәм заманса грек үҙ-аңы формалашыуҙа мөһим роль уйнаған дин нигеҙендә уларҙың берҙәмлегенә булышлыҡ итә.

Яңы Юнанстан осоро

Иоанн Каподистрия, Юнанстандың беренсе президенты

Грек революцияһы

Ғосман империяһынан бойондороҡһоҙлоҡто Юнанстан 1830 йылда, 1821—1829 йылдарҙағы милли-азатлыҡ һуғыштан һуң, ала. Бойондороҡһоҙ Юнанстандың беренсе президенты Иоанн Каподистрия була, әммә тиҙҙән Юнанстанда монархия урынлаштырыла һәм тәхеткә Виттельсбах династияһынан бәлиғ булмаған Оттон Баварский саҡырыла. 1843 йылдың 3 сентябрендәге ихтилалда король Оттондан Конституцияны ҡабул итеүҙе һәм Милли йыйылышты булдырыуҙы талап итәләр. 1863 йылда Оттон ҡолатыла, ә грек тәхетенә Дания принцы Вильгельм саҡырыла. 1877 йылда ул осорҙағы грек сәйәсәтенең иң сағыу фигураларҙың береһе Харилаос Трикупис башланғысы буйынса король, ышанмауҙы белдергән вотум аша, Милли йыйылышҡа йоғонто яһау мөмкинлегенән мәхрүм ителә.

Премьер-министр Элефтериос Венизелос

1912—1913 йылдарҙағы Балкан һуғыштарынан һуң Юнанстан үҙ территорияһын байтаҡҡа ҙурайта. Артабанғы йылдарҙа король Константин I һәм премьер-министр Элефтериос Венизелос араһындағы сәйәси көрәшарҡаһында Беренсе донъя һуғышы алдынан грек йәмғиәтен тарҡата. Һуғыш тамамланғас, Юнанстан Төркиә менән һуғышҡа инә, ул ваҡытта Төркиәне Мостафа Кемал Ататөрк етәкләй. Әлеге һуғыш Юнанстан территорияһының бер өлөшөн юғалтыуға алып килә, шулай уҡ 1923 йылдың 24 июлендәге Лозанна килешеүе сиктәрендә ҡаралған ике ил араһында халыҡтар менән алмашыныу үткәрелә.

1940 йылдың 28 октябрендә фашистик Италия Юнанстанға үҙенең хәрби көстәрен урынлаштырыу өсөн плацдарм биреүҙе талап итә. Премьер-министр Иоаннис Метаксас ҡәтғи рәүештә баш тарта. 1944 йылдa ил территорияһынан немец ғәскәрҙәре сығарылыуға ҡарамаҫтан, совет армияһының Югославия йүнәлешендәге һөжүме барышында 1942 йылдың 28 октябрендә Италия һәм Германия күсәре илдәре ултиматумына яуап итеп Юнанстан «Юҡ» байрамы ойоштора (Όχι грек теленән  — «юҡ»).

1946 йылғы Граждандар һуғышы ваҡытында Юнанстан Коммунистик партияһы тулыһынса еңелә. 1949 йылда Юнанстанда монархия тергеҙелә, 1967 йылдың 21 апрелендә «ҡара полковниктар» хәрби түңкәрелеше барышында бөтөрөлә, түңкәрелешкә Америка Ҡушма Штаттары теләктәшлек күрһәтә. 1975 йылда хәрби хунта һөҙөмтәһендә яңы Конституция ҡабул ителә. Илгә Париждан элекке премьер-министр Константинос Караманлис әйләнеп ҡайта, ә бөтә халыҡ референдумы һөҙөмтәһендә монархия бөтөрөлә һәм Юнанстан парламент республикаһы тип иғлан ителә. Караманлистың Яңы демократияһына ҡаршы ҡуйыу өсөн Андреас Папандреу бөтә грек социалистик хәрәкәтен (ПАСОК) ойоштора; был партиялар хәҙерге көндә лә ил сиктәрендә иң абруйлыларҙан һанала.

1980 йылда Юнанстан ҡабаттан НАТО хәрби союзына ҡушыла (1974 йылда ул төньяҡ Кипр оккупацияһына ҡаршы протест йөҙөнән унан сыға. 1981 йылдың 1 ғинуарында Юнанстан Евросоюз ағзаһы булып китә. 2008 йылдың декабрендә Афинала массауи тәртипһеҙлектәр тоҡана, улар тиҙ арала бөтә Европаға тарала. Тәртипһеҙлектәргә ошо уҡ йылда башланған Бөтә донъя иҡтисад көрсөгө менән ҡатмарлашҡан иҡтисади хәл менән ҡәнәғәтһеҙлек алып килә. Күмәк протест акциялары йәйелеүенә Афина полицияһы патрульныйы тарафынан 15-йәшлек үҫмерҙең үлтерелеүе сәбәп була, акциялар йыш ҡына погромдарға һәм тәртипһеҙлектәргә әүерелә. 2010 йылдың яҙынан туҡтауһыҙ тиерлек дөйөм милли забастовкалар, тәртипһеҙлектәр һәм терактар хөкүмәт өсөн ҙур һынау булып тора. 2015 йылдың 25 ғинуарында сиратттан тыш парламент һайлауҙары үткәрелә. Радикаль һулдар коалицияһы (СИРИЗА) еңеү яулай, уның өсөн һайлаусыларҙың 36,34 % тауыш бирә. Парламенттағы 300 урындан Радикаль һулдар коалицияһы (СИРИЗА) 149 урынды ала.

2020 йылда Юнанстан президенты итеп Катерина Сакелларопулу һайлана. Ул ҡатын-ҡыҙҙарҙан тәүге президент була.

Сәйәсәт

Юнанстан 52 административ берәмектән — өлкәләрҙән (ном) торған унитар дәүләт. 1983 йылда, халыҡтың туранан-тура һайлау юлы менән һайланған советтар урындағы әһәмиәткәле мәсьәләләр менән идара итә, тип билдәләнә. Ғәмәлдәге Конституция 1975 йылдың 11 июнендә көсөнә ингән. Юнанстанда дәүләт менән идараһы формаһы буйынса — парламент республикаһы. Сәйәси режим — демократия.

Юнанстан парламенты Афина үҙәгендә.

Закондар сығарыу власы 4 йылға дөйөм туранан-тура һайлауҙар юлы менән һайланған парламентҡа, бер палаталы вәкиллекле органға ҡарай. Уның составына 200-ҙән кәм булмаған һәм 300-ҙән күберәк булмаған кеше инергә тейеш. Палата йылына бер тапҡыр 5 айҙан да кәм булмаған сираттағы сессияға йыйына. Һәр сессия башында ул закон проекттарын һәм закондар сығарыу тәҡдимдәрен әҙерләү һәм өйрәнеү маҡсатында парламент комиссиялары ағзаларын йыя. Закондар сығарыу эшмәкәрлеге, ҡағиҙә булараҡ, пленар ултырыштар барышында тормошҡа ашырыла. Әммә закон проекттарының бер өлөшө ҡарала һәм 2-нән артыҡ булмаған секцияларҙа ҡабул ителә. Конституция закон проекттарының ниндәй мәсьәләләр буйынса пленар ултырышта ҡабул ителеүе мөмкин булыуын, ә секцияларға ниндәй үҙгәрештәр индерелеүен билдәләй. Парламенттың ҡабул ителгән закон проекттары президент тарафынан хупланырға тейеш, ә президент ветоһы депутаттарҙың абсолют дөйөм һанынан күпселек тауыш менән кире ҡағыла ала, йәғни яраҡһыҙ тип табыла.

Дәүләт башлығы — парламент тарафынан 5 йылға һайланып ҡуйылған Президент. Конституция президентҡа киң вәкәләттәр бирә, уға башҡарма власты тормошҡа ашырыу йөкмәтелә. Президент премьер-министрҙы тәғәйенләй һәм уның тәҡдиме буйынса хөкүмәттең башҡа ағзаларын тәғәйенләй һәм саҡыра.

Прокопис Павлопулос, Республика Президенты (2015—2020)

Конституцияла ҡаралған осраҡтар буйынса Президент янында консультатив орган — Республика Советы булдырыла, уның һығымтаһы буйынса президент парламент ышанысын юғалтҡан хөкүмәтте урынынан төшөрә ала. Айырым осраҡтарҙа ул Министрҙар Советында рәйеслек итә ала. Президент парламентты йылына 4 тапҡыр — сираттағы сессияларға һәм, кәрәк тип тапһа, ғәҙәттән тыш сессияларға саҡыра. Ул парламент сессияһын 30 көнгә тиклем кисектереп тора ала. Президент вәкәләттәренә шулай уҡ парламент ҡабул иткән закондарҙы раҫлау һәм промульгация һәм закон проектын ҡабаттан ҡарау өсөн парламентҡа ҡайтарыу мөмкинлеге инә. Президент референдумды тәғәйенләй һәм милләткә мөрәжәғәт итә ала. Ниһайәт, ул ҡораллы көстәрҙең башлығы булып тора. Бынан тыш, президенттың министр контрсигнацияһы менән бер нисә хоҡуҡ башҡара. Улар араһында илде тышҡы сәйәсәттә ил исеменән сығыш яһау, һуғыш иғлан итеү һәм тыныслыҡ килешеүен төҙөү, шулай уҡ, әгәр өс тапҡыр тауыш биреүҙән һуң Президентты һайлай алмаһа йәки йәмәғәт фекере менән ҡапма-ҡаршылыҡҡа килһә, йәки хөкүмәттең тотороҡлоғон тәьмин итә алмаһа, парламентты тарҡатыу хоҡуғына эйә.

В марте 1986 йылдың мартында Президентты бер нисә мөһим вәкәләттәренән, шул иҫәптән премьер-министрҙы вазифаһынан бушатыу хоҡуғынан, мәхрүм итеү буйынса төҙәтмәләр индерелә. Хөкүмәттең бер-бер артлы ике отставкаһы сәйәси тотороҡлоҡҡа килтермәгән осраҡта ғына президент парламентты тарҡата ала. Референдум иғлан итеүҙә уның хоҡуғы сикәлән, ә ғәҙәттән тыш хәлде иғлан итеү хоҡуғы парламентҡа тапшырыла.

Башҡарма власть Юнанстан хөкүмәте тарафынан башҡарыла, ул премьер-министрҙан һәм министрҙарҙан тора (улар араһынан бер йәки бер нисә министр вице-премьер тарафынан тәғәйенләнә ала). Хөкүмәтте парламентта күпселек тауыш алған партия булдыра. Әлеге партияның лидеры премьер-министр итеп тәғәйенләнә. Ант килтергәндән һуң 15 көн үтеүгә хөкүмәт парламент алдында ышаныс тураһында мәсьәлә күтәрергә тейеш.

Депутаттар палатаһы хөкүмәткә йәки уның берәй ағзаһына ҡарата «ышанысын кире алырға» хоҡуҡлы. Шелтә биреү (порицание) резолюцияһы Палата тарафынан алдағы резолюцияны кире ҡаҡҡандан һуң 6 ай үткәс кенә индерелә. Шелтә биреү резолюцияһына депутаттарҙың кәмендә 1/6 өлөшө ҡул ҡуйырға тейеш.

Хөкүмәт Конституция һәм закондар менән ярашлы рәүештә дәүләттең дөйөм сәйәсәтен билдәләй һәм үткәрә. Минстрҙар Советы ағзалары һәм яуаплы секретарҙар үҙ функцияларын үтәгән саҡта ебәрелгән иғтибарһыҙлыҡтары өсөн минстрҙар яуаплылығы тураһындағы закондар положениеларына ярашлы яуалыылҡҡа тарттырыла.

Өлкәләрҙә урындағы үҙидараны халыҡ тарафынан һайланған губернаторҙар (грек. Περιφερειάρχης), вице-губернаторҙар (грек. αντιπεριφερειάρχες) һәм өлкә советтары (грек. περιφερειακό συμβούλιο) башҡара. Номдарҙа урындағы үҙидараны префекттар (грек. Νομάρχης) һәм номдар советтары (грек. Νομαρχιακό συμβούλιο) тормошҡа ашыра. Һәр бер муниципалитетта урындағы үҙидараны мэр (грек. Δήμαρχος), 15-20 муниципаль советниктан (грек. Δημοτικοί Σύμβουλοιι) торған муниципаль совет (грек. Δημοτικό Συμβούλιο) башҡара.

Ареопаг (Άρειος Πάγος) — юғары суд инстанцияһы, эфетийҙар (Εφετείο) — аппелляция инстанцияһы судтары, беренсе судтар (Πρωτοδικείο) — беренсе судтар инстанциялары, мировой судтар (Ειρηνοδικείο) — суд системаһының иң түбәнге быуыны, Дәүләт советы — (Συμβούλιο της Επικρατείας) — административ юстицияның аппеляция суд инстацияһы, административ эфетийҙар (Διοικητικό Εφετείο) — административ юстицияның юғары суд инстацияһы, — административ тәүге судтар (Διοικητικό Πρωτοδικείο) — административ юстицияның тәүге судтар инстацияһы.

Сәйәси партиялар

Профсоюздар

Иң эре профсоюз үҙәге — Юнанстан дөйөм хеҙмәт конфедерацияһы (Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας). Әммә иҡтисади көрсөк осоронда Юнанстан коммунистар партияһы менән бәйле профсоздар берләшмәһе — Юнанстандың Бөтә эшселәр хәрби фронты (ПАМЕ; Πανεργατικό Αγωνιστικό Μέτωπο) һаны буйынса бер миллионға яҡынланы. Иң эре дәүләт хеҙмәткәрҙәре профсоюздары конфдерацияһы — АДЕДИ (Ανώτατη Διοίκηση Ενώσεων Δημόσιων Υπαλλήλων).

Шулай уҡ йыйыштырыусылар һәм урам һепереүселәр союзы (секретары — Константина Кунева) һәм анархо-синдикал профсоюздары бар.

Географияһы

Map of Greece Албания Төньяҡ Македония Болгария Төркиә ГРЕЦИЯ АФИНА Салоники Кавала ---Тасос Александруполис --Самофракия Корфу Игуменица Лариса Волос Янина Халкис Патрас Коринф . Нафплион . Спарта . Ареополис . Пирей Лаврион Ираклион М а к е д о н и я Фракия Эпир Фессалия Эвбея Пелопоннес г. Олимп Лефкас Кефалиния Закинф- Лемнос Лесбос Хиос Самос Андрос Тинос Миконос Икария --Патмос Наксос Милос Санторини--- Кос Родос Карпатос Касос Китира Гавдос Эгей диңгеҙе Крит диңгеҙе Миртой диңгеҙе Ион диңгеҙе Урта диңгеҙ Крит СВ Эгей утрауҙары Киклады Додеканес

Юнанстан Балкан ярымутрауының көньяҡ өлөшөндә һәм уның яҡын-тирәһендәге һәм Кесе Азия яр буйындағы утаруҙарҙа урынлашҡан һәм 132 тыс. км² майҙанды биләй, шул иҫәптән, утрауҙар майҙаны — 25,1 тыс. км². Албания, Төньяҡ Македония, Болгария һәм Төркиә менән сиктәш. Урта диңгеҙ һыуҙары менән ҡойона, шул иҫәптән: Ион, Эгей диңгеҙҙәре, ә көньяҡ Крит яр буйы — Ливия диңгеҙе менән. Юнанстан составына яҡынса 2 мең утрау инә, улар илдең 20 % тирәһе тәшкил итәләр.

Ҡоро ер сиктәренең оҙонлоғо — 1110 км.

Юнанстан территорияһы өс өлөшкә бүленә:

Материк Юнанстан, уның составына Македония (Салоники, Флорина, Пелла, Кавала, Кастория, Халкидики һәм башҡалар), Фракия (Родопи, Ксанти һәм Эврос), Эпир (Теспротия, Превеза, Янина һәм башҡалар), Фессалия (Лариса, Магнисия һәм башҡалар) һәм Үҙәк Юнанстан (Фтиотида, Фокида, Аттика һәм башҡалар). Шулай уҡ географик йәһәттән ошо төбәккә Ион утраҙарын да индерергә була;

Пелопоннес — Юнанстандың иң эре ярымутрауы һәм Европаның боронғо цивилизацияһы үҙәге, үҙ эсенә Аркадия, Лакония, Мессиния һәм башҡа номдарҙы индерә. Бында бөтә донъяға билдәле Коринф каналы инә, уны XIX быуатта бер француз фирмаһы Юнанстан дәүләте өсөн ҡаҙый; Эгей диңгеҙе утрауҙары, улар араһында иң эреләре: — Крит — территорияһы буйынса европала 8 урын биләй (8259 км²);

— Эвбея (3654 км²) Эврип боғаҙы аша һалынған күпер аша континент менән тоташа;

— Лесбос (1630 км²) Төркиә яр буйҙарында урынлашҡан.

Шулай уҡ бында бик күп ваҡ утрауҙар — Төньяҡ Спорад, Киклад, Додеканес урынлашҡан.

Рельефы

Олимп тауы

Метеора монастырҙары. Үҙәк Юнанстан

Грек ppландшафт[[ы — ғәҙәттә урманһыҙ ҡаялы тауҙар, халыҡ тығыҙ ултырған үҙәндәр, күп һанлы утрауҙар, боғаҙҙар һәм диңгеҙ ҡултыҡтары сиратлап алмашынf. Йәмле ҡаялар, пляждар, экзотик гроттар диңгеҙҙә ял итеү һәм тау туризмы өсөн ҙур мөмкинлектәр аса. Эзбизташтың күплеге, бигерәк тә илдең көнбайыш өлөшөндә, спелеологияла үҙҙәрен һынап ҡарарға йөрьәт итеүселәр өсөн карст соҡорҙарҙың, мәмерйәләрҙең барлыҡҡҡа килеүенә алып килә. Тау массивтары ил территорияһының бер сиреген тиерлек биләй. Башлыса был тауҙар уртаса бейеклектә (1200—1800 метрға тиклем). Юнанстандың иң юғары нөктәһе — Олимп тауы (2917 м). Шулай уҡ Пинд, Парнас, Үҙәк Юнанстандың тау сылбыры һәм Тайгет 2 мең метрҙан бейегерәк. Тигеҙлектәр бик аҙ, улар башлыса илдең көнсығыш өлөшөндә ята, тик Пелоплинестың көнбайыш ярында тигеҙлектәр өҫтөнлөк ала.

Климаты

Юнанстан климатын өс төргә бүлеп була: урта диңгеҙ, альп һәм уртаса, уларҙың һәр береһе билдәле бер территорияға йоғонто яһай. Пинд тау һырты илдең материк өлөшөнә бик ныҡ тәьҫир итә: Пинд (Эпир) битләүҙәренән көнбайыштараҡ урынлашҡан төбәктәрҙә һырттың көнсығыш яғында урынлашҡан төбәктәргә (Фессалия) ҡарағанда күберәк яуым-төшөм була.

Утрауҙар

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Греция утрауҙарының исемлеге

Закинф утрауы, Навайо пляжы

Юнанстан составына 2000-дән ашыу утрау инә: эреләрҙән (Крит, Эвбея) бик бәләкәйҙәргә тиклем (Патмос, Хриси, Мейисти). Уларҙың өлөшөнә бөтә грек территорияһының 20 % тура килә.

Утрауҙар бер нисә төркөмгә бүленәләр:

— Ион утрауҙары — Юнанстандың көнбайыш ярҙарында. Иң эре утрау — Кефалиния. — Төньяҡ Эгей утрауҙары — расположены на севере Эгей диңгеҙеңе төньяғында, төркиә ярҙарында урынлашҡан. Иң эре утрау — Лесбос. — Төньяҡ Спорад һәм Эвбея утрауы — Юнанстандың көнсығыш ярҙарында урынлашҡан. — Киклад — Эгей диңгеҙнең үҙәгендә ята. Боронғо Киклад мәҙәниәте үҙәге. Бында башлыса ҙур булмаған утрауҙар урынлашҡан: Андрос, Наксос, Миконос, Санторини. — Додеканес — Эгей диңгеҙең көньяғында, төркиә ярҙарында, ятҡан утрауҙар төркөмө. Ҡайһы берҙә уларҙы Көньяҡ Спорад тип атайҙар. Юнанстандағы мөһим туризм үҙәге. Иң эре утрау — Родос. — Крит — Юнанстандың иң эре утрауы. Боронғо Крит цивилизацияһының үҙәге. Утаруға яҡын ғына бик күп ваҡ юлдаш-утрауҙар урынлашҡан (Хриси һәм башҡалар). Көньяҡтан Ливия диңгеҙе менән ҡойона.

Флора һәм фауна

Юнанстан территорияһында ҡыр хайуандары бик күп һаҡланмаған, уларҙың популяциялары ҙур түгел. Был илдең күп меңлек тарихы менән бәйле — 8000 йылдан ашыу кешеләр Юнанстан территорияһһында хайуандарҙы һәм үҫемлектәрҙе күпләп ҡырған. Ғәҙәттә бында кәүҙәһе ҙур булмаған хайуандар көн күрә: ҡуяндар, бурһыҡтар, дикобраздар һәм сысҡандарҙың күп төрө.

Эре һөтимәрҙәр араһынан айыуҙар, шакалдар, төлкөләр, һеләүһендәр һәм ҡыр ҡабандары айырыуса йыш осрайҙар. Хайуандарҙың күпселеге Ҡыҙыл китапҡа индерелгән, шул иҫәптән диңгеҙ гөбөргәйеле (каретта) һәм тюлень-монах.

Юнанстанда бик күп йыландар һәм кеҫәрткеләр.

Ҡоштар араһында йышыраҡ ҡыр өйрәктәрен, боҙ тишкестәрҙе һәм ағуналарҙы осратып була, ә шулай уҡ йыртҡыс йәнлектәрҙе — өкөләр, бөркөттәр һәм төйлөгәндәр.

Һыуға яҡын территорияларҙа бик күп аҡсарлаҡтарҙы, ә Юнанстан һыуҙарында, аҙаҡҡы ваҡытта байтаҡ кәмегән булһа ла, моллюскаларҙың һәм балыҡтарҙың бик күп төрҙәрен күреп була.

Юнанстан территорияһында 5000-дән ашыу үҫемлектәр төрҙәре таралған. Юнанстанда киң таралған ҙур булмаған ҡыуаҡлыҡтар һәм үҫемлектәр: маквис һәм фригана. Халкидики ярымутрауында ҡарағай урмандары йыш осрай, шулай уҡ кипаристар һәм платандар. Уларҙың ҡайһы берҙәренең йәше бер нисә меңгә еткән. Бик ныҡ олива ағасы таралған — Юнанстандың һәм бөтә Урта диңгеҙ яғының иң ҡиммәтле ағастарының береһе.

Административ бүленеше

Төп мәҡәлә: Юнанстандың административ бүленеше Элегерәк Юнанстан 13 административ округка бүленә ине, улар 54 номға (йәки префектураға) бүленә. шулай Юнанстан составында бер автономиялы төбәк була — Афон тауы тирәһендә Афон (Изге тау) монах дәүләте, уның менән 20 Афон монастырҙары вәкилдәренә торған совет идаралыҡ итә. Ысынбарлыҡтағы үҙидара номдар һәм ваҡ берекмәләр — муниципалитеттар кимәлендә була. Муниципалитет менән — мэр, ном менән губернатор етәкселек итә.

Әммә 2011 йылдың 1 ғинуарынан алып, Калликратис (Закон 3852/2010) Программаһына ярашлы[20], Юнанстандың административ системһы ҡәтғи рәүештә үҙгәртелә. 13 төбәктән , 54 префектуранан һәм 1033 муниципалитеттан һәм общиналарҙан торған элекке система 7 үҙәкләштерелмәгән администрациялар менән алмашына. Төбәктәр һәм муниципалитеттар, 2010 йылдың 7 — 14 ноябренә тәғәйенләнгән тәүге һайлауҙарҙан алып, тулыһынса үҙаллылыҡ алалар. Үҙәкләштерелмәгән администрациялар генераль секретарь тарафынан идара ителә, уны Юнанстан Хөкүмәте тәғәйенләй. Изге Тау автономиялы монах дәүләте был реформаларҙан азат ителә.

№		Үҙәкләштерелмәгән администрация	Адм. үҙәк	Ингән перифериялар	Майҙаны, км²	Халҡы, чел. (2011)	Тығыҙлығы, чел./км²	Картаһы
1		Аттика	Афины	Аттика	3808	3 827 624	1005,15
2		Македония и Фракия	Салоник	Үҙәк Македония, Көнсығыш Македония һәм Фракия	32 968	2 490 051	75,53
3		Эпир һәм Көнбайыш Македония	Янина	Эпир, Көнбайыш Македония	18 654	620 545	33,27
4		Фессалия һәм Үҙәк Юнанстан	Лариса	Фессалия, Үҙәк Юнанстан	29 586	1 280 152	43,27
5		Пелопоннес, көнбайыш Юнанстан һәм Ион утрауҙары	Патр	Пелопоннес, Көнбайыш Юнанстан, Ион утрауҙары	29 147	1 465 554	50,28
6		Эгей утрауҙары	Пирей	Төньяҡ Эгей утрауҙары, Көньяҡ Эгей утрауҙары	9122	508 206	55,71
7		Крит	Ираклион	Крит	8336	623 065	74,74
		Изге Тау Автономиялы монах дәүләте	Карьес	махсус статус һәм үҙаллы виза режимы	336	2416	7,20
		барыһы			131 957	10 815 197	81,96

Юнанстан баш ҡалаһы — Афина ҡалаһы (грек. Αθήνα (Афина), боронғолоҡта исеме күпселек һанда ҡулланған — грек. Ἀθῆναι (Афины)), боронғо донъя ҡалаларының береһе һәм Европалағы иң йәш баш ҡалаларының береһе — 1834 йылдан алып, XIX быуаттағы Грек революцияһынан һуң (быға тиклем Юнанстандың баш ҡалаһы 1828—1833 йылдарҙа Нафплион була) әлеге статусҡа эйә. Хәҙерге ваҡытта баш ҡалала ил халҡының 35 % тирәһе йәшәй, Пирей менән бергә яҡынса 4 млн кеше тәшкил итә.

Салоник (грек. Θεσσαλονίκη) — Македония грек өлкәһе баш ҡалаһы, әһәмиәте һәм ҙурлығы буйынса Юнанстандың икенсе ҡалаһы, Термаикос ҡултығы буйында урынлашҡан. Күп кенә быуаттар дауамында Салоник Юнанстандың мөһим мәҙәни һәм төп дини үҙәге булып тора. бөгөнгө көндә ҡала шулай уҡ илдең иҡтисади һәм мәғариф үҙәге булып һанала. Йыл һайын Салонкта Донъялағы иң ҙур халыҡ-ара күргәҙмә үткәрелә, ә урындағы Аристотель Университеты Юнанстандың иң эре юғары уҡыу йорто булып тора.

Афон монах республикаһы автономиялы төбәк статусына эйә. Был төбәк 20 православие монастырының үҙаллы идара иткән общинаһы, 1313 йылдан туранан-тура Патриарх Константинопольский сиркәү юрисдикцияһы аҫтында тора. Юнанстан суверенитеты 1923 йылғы Лозанна тыныслыҡ килешеүе менән нығытылған. Константинополь Патриархатының башҡа епархияларынан айырмалы рәүештә Афонда юлиан календары ҡулланыла, шул иҫәптән административ документтарҙа. Бөтә донъяла православие динен тотҡандар өсөн Афон — төп изге урындарҙың береһе, ә шулай уҡ ЮНЕСКО бөтә донъя мираҫы.

Иҡтисады

Греция иҡтисады

Салоник ҡалаһы порты — Европала иң эре порт

Греция төбәктәренең ВВП буйынса йән башына картаһы. Евростат мәғлүмәттәре, 2008 йыл.

1961-2010 йылдар осоронда Грецияның иҡтисад үҫеше динамикаһы, 1996 йылдан Еврозона илдәре буйынса сағыштырмаса. Греция иҡтисады көрсөгө 2009 йылда башлана.

Икенсе донъя һуғышынан һуң Юнанстан Грек иҡтисади мөғжизә осорон кисерә. 1950 һәм 1973 йылдар араһында ВВП темптары 7 % тәшкил итә. Шул осорҙан, Европа берлегенән ҙур финанс ярҙамын алып, Юнанстан бер нисә структура һәм финанс реформаларын башлай. 2001 йылда Юнанстан Еврозонаға ҡушыла. ВВП-ның йыл ғы кимәле Европа берлегендәге уның партнерҙары менән сағыштарғанда күпкә өҫтөнлөклө була. Хәҙерге көндә Юнанстан иҡтисадында хеҙмәтләндереү услугалары иң ҙур өлөштө биләй һәм иҡтисадтың иң тиҙ үҫешкән һәм мөһим секторы булып тора, уларҙан һуң — сәнәғәт һәм ауыл хужалығы. Туризм — валюта килеменең төп сығанаҡтарының береһе, ул дәүләткә ВВП-ға 15%-тан ашыу килем эш менән тәьмин ителгән дөйөм һандан 16,5 % эш урындары алып килә.

Юнанстан дәүләт секторына ВВп-ның яҡынса 40 % тура килә, әммә хөкүмәт уның артабанғы өлөшөн төшөрөү буйынса бөтә сараларҙы ҡуллана. Сәнәғәт секторында юғары етештереү технологиялары өҫтөнлөк ала. Башҡа мөһим тармаҡтар араһында — туҡыма, химик, төҙөлөш маткериалдары, машина эшләү, транспорт королмалары һәм электр приборҙары сәнәғәте 10 % ВВП Юнанстанға төҙөлөш алып килә, сөнки яңыраҡ әлеге сектор 2004 йылғы Афин Олимпиадаһына бәйлекүтәрелеш кисерә. Ауыл хужалығы хәҙерге ваҡытта ВВП-ның 7 % ғына тәшкил итә.

2000-се йылдар башында бөтә балкан күршеләре иҡтисадтарына төп инвестор булып тора. Юнанстандың Милли банкы 2006 йылда төрөк финанс банкының — 46 % һәм серб Vojvođanska Bank-тың 99,44 % акцияһын һатып ала 1995—2005 йылдар осоронда Юнанстан башҡа Европа илдәре араһында иң күп ваҡытты эштә үткәргән ил булып һанала: гректар уртаса йылына 1900 сәғәт эшләй, икенсе урынды испандар биләй — йылына 1800 сәғәт. 2007 йылда Юнанстанда уртаса эш хаҡы — сәғәтенә яҡынса 20 доллар. Иммигранттар эш көсөнөң 1/5 өлөшөн тәшкил итәләр, улар башлыса ауыл хужалығында һәм төҙөлөштә эшләйҙәр.

2009 йылға Юнанстандың хеҙмәт ресурстары 4,577 миллион кеше, йәки дөйөм халыҡ һанынан 46 % тәшкил итә, был ОЭСР илдәре араһынан, Көньяҡ Кореянан һуң (48 %), икенсе күрһәткес. Йён башына уртаса килем 2008 йылда 30 661 АҠШ долларынан 2009 йылда 31 704,028 долларға тиклем арта. Халыҡтың һатып алыу һәләтлеге буйынса Юнанстан 2009 йылда донъяла 25-се урынды биләй. Бер үк ваҡытта эшһеҙҙәрҙең һаны 2009 йылдың октябрендә , 2010 йылдың 12,6 % һәм 2010 йылдың октябрендә 13,5 % тәшкил итә. Кеше потенциалы үҫеше индексы мәғлүмәттәренә ярашлы 2007 йылға ҡарата Юнанстан донъяла 25-се урынды биләй (2009 йылдың 5 октябрендә иғлан ителә. 2001йылда Юнанстан үҫешеән ил тип таныла. 2013 йылда Юнанстан донъяла үҫешкәг ил статусын юғалтҡан тәүге ил булып теркәлә.

Донъя финанс көрсөгө арҡаһында Юнанстан иҡтисады 2009 йылдың аҙағында бик ҡыйын хәлгә тарый: бюджет дефициты ВВП-ның 12,7 % тәшкил итә (Нврозонала ВВП-ның 3 % рөхсәт ителә. Хөкүмәт приватиациялау программаһын башлай, йылына ике тапҡыр глобаль облигациялар сығара, әммә 2010 йылдың яҙында иҡтисад дефолт сигенә барып етә, был, үҙ сиратыда, евровалютаны йыл минимумына тиклем кәметә, Европа берлегенең 16 иле һәм МВФ Юнанстанға, ҡаты иҡтисад программаһы шарты менән финанс ярҙамын (110 млрд евро (80 млрд — ЕС-тан һәм 30 млрд — МВФ-тан) бүлеү тураһында һүҙ ҡуйышалар — бында эштән ҡыҫҡартыу, эш хаҡын күтәрмәү, пенсия йәшен күтәреү, һалымдарҙы күтәреү, әммә былар бөтәһе лә бергә илдә забастовкалар, күмәк протнстакциялары һәм тәртипһеҙлектәргә алып килә. «Һалым кәрзинен» тултырыу өсөн хөкүмәт һалым амнистияһын иғлан итә, шулайуҡ дәләт вазифалы кешеләре араһында коррупция менән көрәш башлана. Афондағы Ватопед монастыры эше һәм «Siemens» компанияһы менән халыҡ-ара скандал ҙур билдәлелек ала.

Илдә табыш кимәле бик юғары. Юнанстан — Евросоюз илдәре араһында эш хаҡының минималь күләме 2008 йылдан 2009 йылға тиклем кәмегән берҙән-бер ил. 2017 йылдан иҡтисад үҫеш юлына баҫа, 2017 һәм 2018 йылдарҙа ВВП йылына 2 % тирәһе үҫә. 2019 йылдың 1 февралендәЮнанстанда эш хаҡының минималь күләме айына 650 евроға тиклем күтәрелә. Илдәге көрсөк башынан 7 йыл үтеүгә эш хаҡының тәүге тапҡыр күтәрелеүе. 2012 йылға тиклем эш хаҡының минималь күләме (МРОТ) йылына 751 евро булһа, һуңынан 25 йәштән олораҡ граждандар өсөн 586,08 евроға һәм йәштәр өсөн 510 евроға тиклем кәметелә. Шулай итеп, күпселек халыҡ өсөн эш хаҡының минималь күләме — яҡынса 11 %, ә йәштәр өсөн ул 27 % тиклем арта. Кейтц индексы Юнанстанда 2019 йылдың 1 ғинуарына ҡарата (уртаса — €1060,45 һәм минималь — €683,76) яҡынса 64 % тәшкил итә.

Туризм

Парфенон Грек революцияһынан һуң (1820-се йылдар). Х. В. Вильямс эшенән (1822) В. Миллер (1829) гравюраһы.

Юнанстан табышының байтаҡ өлөшө туризм өлкәһенән тулыландырыла; 2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, тап туризмға ВВВ-ның 15 % тура килә. Шул уҡ ваҡытта Иҡтисад һәм конкурнтлыыҡ һәләтлек министрлығы мәғлүмәттәренә ярашлы, йәшерен табыштарҙы иҫәпкә алғанда (2007 йылға ҡарата 36 %), туризмдың өоөшө ВВП-ның 18—20 % тәшкил итә. Бынан тыш, туризм өлкәһендә 900 мең тирәһе кеше эшләй, шул иҫәптән, HoReCa өлкәһендә — дөйөм халыҡ иҫәбенән 6,9 %, был Евросоюзда, Мальта һәм Испаниянан һуң, 3-сө урын. 2008 йылда Юнанстан 17,5 млн турист ҡабул итә 2014 йылда был һан 22 млн кешегә тиклем арта. Юнанстанда ял итергә бигерәк тә Германиянан һәм Бөйөк Британиянан яраталар— 2014 йылда был илдәрҙән 2,46 млн һәм 2,09 млн кеше килгән.

Ҡытайҙа 2005 йылда үткәрелгән һораулама буйынса, ҡытайҙар Юнанстанны туристик ил булараҡ беренсе урынға ҡуялар. 2007 йылда Юнанстанға 19 миллион турист килә, һәм ул донъя туристик йүнәлештәрҙең беренсе ун ил исемлегенә индерелә. Европа туристары Родос утрауын иң яҡшы курорт тип таный. 2008—2009 йылдарҙа туристарҙың һаны бер аҙ кәмей. Грек отельдәре хужалары «All-inclusive» урынлаштырыу системаһын индереү һәм урыҫ телле персоналды яллау аша БДБ илдәре туристары иҫәбенә артырырға өмөт итәләр.

Юнанстандың иң билдәле һәм популяр туристик үҙәктәре: тарихи-мәҙәни — Афина, Дельфа, Корфу утрауы, Крит; пляж ялы үҙәктәре — Халкидики утрауы, Миконос, Санторини, Парос һәм Крит курорт- утрауҙары; христиандарҙың хаж үҙәктәре — Афон Изге Тауы, Метеор монастырҙары, Салоник (Изге Димитрий базиликаһы, Изге София базиликаһы һәм башҡалар) византия һәйкәлдәре ЮНЕСКО донъя мираҫы объекттары исемлегенә индерелгән.

Халҡы

2020 йылға ҡарата Юнанстан халҡының йәш-енес пирамидаһы

Евростат баһалауы буйынса 2010 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Юнанстан халҡының һаны 11 309 885 кеше тәшил итә[49], ир-егет — 49,49 %, ҡатын-ҡыҙ — 50,51 %. Ураса йәш, 2010 йылғы иҫәпләүҙәр буйынса — 41,2 йәш, ир-егеттәр өсөн — 41,1 йәш (2008 — 40 йәш), ҡатны-ҡыҙҙар өсөн — 43,2 йәш (2008 — 42,3)[22]. Енес һәм йәштең нисбәте: тыуған саҡта — 1,064 ир-егет./ҡатын-ҡыҙ; 15 йәшкә тиклем — 1,06 ир-егет./ҡатын-ҡыҙ; 15 йәштән 64 йәшкә тиклем: 1,0 ир-егет./ҡатын-ҡыҙ; 65 йәш һәи өлкәнерәк: 0,78 ир-егет./ҡатын-ҡыҙ; бөтә халыҡ: 0,96 ир-егет./ҡатын-ҡыҙ; (2010). 2010 йылда тыуым 1000 кешегә 9,34 бала тәшкилә итә (2007 — 9,62 бала), йыл һайын халыҡ тыуым артыуы 0,106 % тәшкил итә (2007 — 0,163 %). Үлем күләме 1000кешегә 10,6 кеше тәшкил итә (2007 — 10,33), балалар үлеме күләме — 1000 кешегә 5 кеше [22] (2007 — 5,34). Өлкәндәр араһында ВИЧ/СПИД-тың таралыуы 2001 йылдан үҙгәрешһеҙ ҡала һәм 0,2 % тәшкил итә. ВИЧ/СПИД-тың ыңғай статусы менән кешеләрҙең һаны Юнанстанда — яҡынса 11 мең кеше, ВИЧ/СПИД-тан үлем осраҡтары — йылына 100 кешенән кәмерәк. Гректар — бик тиҙ ҡартайған халыҡ: по данным Евростат мәғлүмәттәренә ярашлы 2050 йылға 75 йәштән олораҡ йәштәге кешеләрҙең һаны 19%-тан 31 %-ҡа имклем артасаҡ[50]. Бөгөнгө көндә илдә эшләп йөрөүсе кешеләрҙең һаны 1 пенсионерға 4 кеше тәшкил итә, уларҙың һаны 2 кешегә тиклем кәмейәсәк, тип фаразлана. 2010 йылғы иҫәпләүҙәр буйынса уртаса йәшәү дауамлылығы 79,8 йыл тәшкил итә[22], ир-егеттәр араһында — 77,24 лет (2007 — 74,6), ҡатын-ҡыҙҙар араһында — 82,52 лет (2007 — 79,4).

Юнанстан мигранттары менән тәүге 50 ил картаһы

Ҡалаларҙа бөтә халыҡтың 61 % (2007 — 58,8 %) йәшәй, йыл һайын фаразланған тыуым артыу 0,6 % етәсәк. Халыҡ тығыҙлығы —бер км2 -ға 85,3 кеше (2007 — 82,9). Иң күп халыҡлы Юнанстан ҡалалары: Афина, Салоник, Пирей, Патр, Ираклион, Лариса һәм Волос.

Грек туйы, Наксос

Юнанстандың күпселек халҡы — гректар (93 %[22]), аҙсылыҡтар, айырыуса тел буйынса, мәғлүмәттәр төрлөсә иҫәпләнеүгә күрә йыш бәхәстәр тыуҙыра. Грек статистикаһы халыҡтың милләте буйынса иҫәп-хисап алып бармай, тигән фекер бар, әммә был ялған һығымта.

Хәҙерге Юнанстандың рәсми рәүештә танылған төп дини аҙсылығы — Фракия һәм Додеканес утрауҙары мосолмандары, улар иҫәбенә төрөктәр (Юнанстан халҡының 1 %), помак (болгар телле мосолмандары, 0,3 %) һәм мосолман — сиғандар (0,1 %) тәшкил итә. Әммә был юҫыҡта Юнанстан 1924 йылғы Лозанна килешеүен таный һәм шуны уҡ Төркиәнән дә талап итә, сөнки халыҡтың был өлөшө Юнанстан сиктәрендә Константинополь һәм Имврос һәм Тенедос утрауҙарының грек мосолмандарын яҡлау шарттары менән ҡалдырыла. Истанбулда хәҙергә ваҡытта грек аҙсылығы ысынында юҡ тиерлек.

Башлыса ғалим-этнографтар тарафынан тел нигеҙендә айырымланған аҙсылыҡтар бар, әммә бында үҙ спецификаһы бар: албандар (4 %; шул иҫәптән арнауттар) — төрөктәр һәм мосолман арнауттар менән һуғыштарҙа илгә тиҫтәләгән милли геройҙар биргән грек үҙаңлы халыҡ; «славянтелле гректар» йәки Македония славяндары (1,2 %), улар XX башында үҙҙәрен болгарҙар тип исемләйҙәр һәм шулай тип танылылар; аромундар (1,1 %, шул иҫәптән меглениттар) — илгә тиҫтәләгән милли геройҙар һәм бик күп меценаттар биргән грек үҙаңлы халыҡ, православие динен тотҡан сиғандар (тағы 0,8 %).

Ррсми рәүештә әрмәндәр, сербтар (0,3 %), ғәрәптәр (0,3 %), йәһүдтәр (0,05 %) һәм башҡалар таныла. БМО баһалауҙары буйынса 2019 йыл башына ҡарата Юнанстанда 1,2 миллион иммигрант һәм уларҙың вариҫтары йәшәй, йәки ил халҡының 11,6 %.

Сит илдәрҙә 4 миллиндан ашыу грек йәшәй, уларҙың 2 меңдән ашыуы АҠШ-та, Канадала һәм австралияла.

Дин

1975 йылдың 11 июлендә ҡабул ителгән Юнанстан Конституцияһы грек. Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος (рус.  Во имя Святой, Единосущной и Нераздельной Троицы) һүҙҙәренән башлана һәм Конституцияның 3-сө статьяһында (II киҫәк «Сиркәү һәм Дәүләт мөнәсәбәттәре») шулай тип әйтелә:

1. Грецияла хакимлыҡ иткән дин үҙенең Башлығы итеп беҙҙең Иисус Христосты таныған, Көнсығыш Православие Христос Сиркәүе дине булып тора, ул Константинополь Бөйөк Сиркәүенең һәм башҡа диндәш Христос Сиркәүҙәре һымаҡ изге апостол һәм собор канондарын һәм изге традицияларын кисекмәҫтән тота. Ул автокефаль булып тора һәм сиркәү хеҙмәтендә торған архиерейҙарҙың Изге Синоды һәм улар уҡ һайлаған, 1928 йылдың 4 сентябрендәге Патриарх томосы положениеларына ярашлы, Сиркәү уставы билдәләгән тәртиптә булдырылған Даими Изге Синод тарафынан идара ителә.

2. Дәүләттең ҡайһы бер райондаында сиркәү режимы алдағы пункт положениеларына ҡаршы килмәй.

3. Изге Китаптың тексы үҙгәрешһеҙ ҡала. Уның ниндәй булһа ла башҡа тел формаһына тәржемәһе Грецияның Автокефаль Сиркәүенең һәм Константинополдәге Бөйөк Христос Сиркәүенең рөхсәтенән тыш тыйыла.

— Греция Конституцияһы

Мегала Метеор монастыры

Юнанстан Конституцияһы илдә төп дин итеп православие динен таный, бер үк ваҡытта бөтә граждандар өсөн дин тотоу иреклеген гарантиялай. Юнанстан хөкүмәте үҙенең граждандарының дингә ҡарағанлығын тураһында рәсми статистика алып бармай. 2010 йылға ҡарата Евростаттың социлогик тикшеренеү мәғлүмәттәре буйынса, гректарҙың 79 % Аллаһы тәғәләгә ышанабыҙ, тип яуап бирҙеләр, Европа берлеге азалары араһында был, Мальта һәм Кипрҙан һуң, өсөнсө күрһәткес. 2006 йылғы АҠШ хөкүмәте мәғлүмәттәренә ярашлы, Юнанстан граждандарының 97 % үҙҙәрен «православие динен тотҡан гректар» тип таный.

Родос ҡалаһындағы Богородица сиркәүе емерклектәре. Төнгө күренеш. Родос утрауы, Юнанстан. XIV быуат

Грек правослакие сиркәүе өҫтөнлөк ала, уның башлығы — архиепископ Иероним II, уның резиденцияһы Афинала урынлашҡан. Шуның менән бергә илдең төньяғы тулыһынса һәм Додеканес утрауҙары Шулай уҡ, Константинополь сиркәүенә Афон Изге тауындағы дәүләт буйһона, Крит православие сиркәүе яртылаш автономиялы биләмә.

Эгей диңгеҙендәге бер нисә, үҙ ваҡытында Венеция республикаһы ҡарамағында булған, утрау халҡы католиктар динен тота. Фракияла һәм Родос утрауында, гректарҙан тыш, төрөк мосолмандары йәшәй (1,3 %). Иудаизм Юнанстанда 2000 йылдан ашыу йәшәп килә. Сефардар ҡасандыр Салоник ҡалаһында күп һанлы общинаһын тәшкил итәләр, әммә Холокостан һуң уларҙың һаны 5500 -ҙән артыҡ ҡалмай. Протестанттар общинаһы илдә яҡынса 3000 кеше тәшкил итә — Аллаһ ассамблеялары, евангелистар һәм баптистар. Иегова шаһиттарының (Свидетели Иеговы) һаны яҡынса 30 000 кеше. 2017 йылда эллинизм юридик яҡтан Юнанстанда әүҙем үҫешкән дин тип таныла. Был динде тотоусылар һаны — 2 мең кеше. Эллинизм төшөнсәһе аҫтында боронғо грек йолаларын дауам иткән һәм тергеҙгән төрлө дини хәрәкәттәр күҙаллана.

• Боронғо грек дине

Фән һәм технологиялар

Бойондороҡһоҙлоҡ алғанға тиклем Юнанстанда медицина өлкәһендә, мәҫәлән, айырым ғилми хеҙмәттәр баҫтырылыуға ҡармаҫтан («О диете» (греч. Διαιτητική) Константиноса Михаила (греч.)русск., 1794, «История врачебного искусства» (греч. Ιστορίας Ιατρικής) Сергио Иоанну, 1818; «Справочник по гигиене» (греч. Υγιεινατάριον) Спиридона Вландиса, 1820[58]))), бойодороҡһоҙлоҡ алғандан һуң тәбиғи һәм техник фәндәр үҫеш ала.

1837 йылда нигеҙ һалынған Афина университеты бик тиҙ арала илдең фәнни үҙәгенә әүерелә. 1887 йылда уны тәбиға фәндәр кафедраларын башта — бүлек, ә һуңынан тәбиғи фәндәр факультетына берләштерәләр. Фәндәрҙең үҫешенә шулай уҡ индустриялләштереү булышлыҡ итә, әлеге юлға Юнанстан 19 быуаттың икенсе яртыһында баҫа. Быуат аҙағында махсуслаштырылған лабораторияһына нигеҙ һалыусы, химик Анастасиос Христоманос бер нисә файҙалы ҡаҙылмаларын грек мәғдәненә тикшереп ҡарай. Лаврион рудниктарының генераль инстпекторы, киләсәктә Афина академияһының беренсе президенты, Фокион Негрис Юнанстандың геологик төҙөлөшө тураһында ифрат күп мәғлүмәттәр баҫтыра, ә физик һәм математик Константинос Мицопулос илдең сейсмик торошон тикшерә.

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы өлкәһендә тикшеренеүҙәр менән биологтар Теодорос Орфанидис, Теодор Генрих Герман фон Гелдрейх, Спиридон Милиаракис, Иоаннис Х. Политис шөғөлләнәләр. Юнанстанда медицинаға нигеҙҙе «Кеше анатомияһы» авторы (1906) Георгиос Склавунос һала. XX быуат башында иҡтисади үҫеш темптары техник фәндәрҙең үҫешенә булышлыҡ итә, Афина политехник институты уларҙың үҙәге булып китә.

1837 йылда археология фәнен терелтеү, боронғолоҡтарҙы тейешле һаҡлау өсөн шарттар тыуыҙырыу маҡсатында Грек археология йәмғиәте ойошторола. Ярты быуат дауамында был ҙур эшкә шулай уҡ Афиналағы сит ил археология мәкәтәптәре үҙ ролекн уйнай, улар бөгөнгө көнгә тиклем Юнанстанда археологик эштәр башҡаралар: Француз (1846), Немец (1874), Америка (1881), Британ (1886), Австрия (1898). Грек археологтары араһында Константинос Куруньотис, Николаос Платон, Кириакос Питтакис, Валериос Стаис, Арис Пулианос һәм Афина некрополенең реставрация эштәре етәксеһе Манолис Коррес билдәлелек ала.

Хөҙерге ваҡытта физика фәндәре өлкәһендә алдынғы ғилми учреждение — «Демокрит» йәҙрә тикшеренеүҙәр үҙәге[59], ул 1961 йылда Ая-Параскевиҙа булдырыла. Унда атом реакторы, субкритик реактор һәм Ван де Грааф генераторы бар. Астрономия, физик атмосфера, сейсмология һәм метеорлогия буйынса тикшеренеүҙәрҙе Афина милли обсерваторияһы үткәрә.Ғәмәли математика буйынса ғилми тикшеренеүҙәр менән Афина фәндәр академияһының профилле бюроһы һәм иҫәпләү эштәре үҙәге алып бара. Электроника, яһалма интеллект, электрохимия, аэродинамика өлкәләрендә мөһим эштәр Аристотель университетында һәм Афина техник университетында алып барыла.

OTE телекоммуникация компанияһының штаб-фатиры

Иоаннис Аргирис — грек математигы һәм инженеры, һуңғы элементтар методы һәм тура ҡатылыҡ ысулы авторҙарының береһе. Математик Константин Каратеодори XX быуат башында ғәмәли анализ өлкәһендә эшләй, уның тәғлимәте Альберт Эйнштейнға теорияһының математика өлөшөндә асыш эшләргә ярҙам итә. Биолог Фотис Кафатос — молекуляр клонлау һәм геномика өлкәһендә тәүге белгес. Димитрис Нанопулос — билдәле физик-теоретик, элементар өлөшсәдәр физикаһы һәм физик космология тармаҡтарында ифрат ҙур өлөш индерә. Георгиос Папаниколау — цитология һәм рак ауырыуын иртә диагностикалау буйынса беренселәрҙән, пап-тестты уйлап табыусы. Автомобилдәр буйынса дизайнер Алек Иссигонис «Mini» автомобиленең конструкцияһын төҙөй, ошо уҡ ваҡытта Михалис Дертузос Интернет донъяһында беренселәрҙән һанала. Донъяла киң билдәлелек грек информатиктар Христос Пападимитриу, Диомидис Спинеллис, Иосиф Сифакис, Михалис Яннакакис яулайҙар. Николас Негропонте Массачусет технология институтының медиа-лабораторияһын һәм One Laptop Per Child программаһын булдыра.

Мәҙәниәте

Илдәге телдәр таралыуы картаһы (грек теленән башҡа)

.

Юнанстан мәҙәниәте Миной цивилизацияһы дәүеренән алып күп мең йылдар дауамында формалаша, формалашыу Классик Юнанстан һәм Рим хакимлығы осорондағы Юнанстан ваҡытында бара. Ғосман империяһы хакимлығы шулай уҡ грек мәҙәниәтенә йоғонто яһай. Әммә хатта Грек революцияһы ваҡытында бөйөк әҙәбиәт, музыка, һынлы сәнғәт әҫәрҙәре ижад ителә. Хәҙерге Юнанстандың бөтә мәҙәниәтенә православие христианлығы йоғонто яһай. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, мәҫәлән, Роберт Каган, Юнанстандың хәҙерге мәҙәниәте боронғо Эллада мәҙәниәтенә ҡарағанда, Византия һәм Ғосман империяларының мәҙәни мираҫы менән нығыраҡ бәйле, тип һанай. Бер үк ваҡытта, Хавефорд колледжы тарихсыһы А. Китрофф билдәләүенсә: «Хәҙерге гректар туранан-тура боронғо гректарҙан барлыҡҡа килгән тигән уй хәҙерге грек милләте үҙаңының нигеҙ булып тороусы».

Юнанстанда Юнеско-ның бөтә донъя мираҫы һәйкәлдәренең һаны — 18.

Грек теле — хәҙерге донъя телдәре араһында иң боронғо телдәрҙең береһе. Уның менән — 4000 йылдан ашыу, ә грек яҙма теле 3000 йыл ҡулланалар. Бөгөн грек теле — ниндәй булһа ла һинд-европа теле һүҙлегенең нигеҙе булып тора, фәнни лексика төшөнсәләре нигеҙенең күпселеге шулай уҡ өлөшләтә грек сығышлы. Хәҙерге грек теле — димотика — стандарт тел варианты булараҡ ҡулайлаштырылған көньяҡ грек диалекты. Ул ныҡ ҡына кафаревусанан айырыла, сөнки, ысынында, кафаревуса боронғо грек койне нигеҙендә яһалма рәүештә булдырылған, уны грек яҙыусыһы, мәғрифәтсе һәм XIX быуаттағы милли-азатлыҡ осороноң әүҙем йәмәғәт эшмәкәре Адамантиос Кораис тәҡдим итә.

Лингвистик яҡтан Юнанстан һәр саҡ ярайһы уҡ бер төрҙәге ил була. XX быуат башында гректар һәм төрөктәр араһында халыҡтар менән алмашыныу була, ул этник аҙсылыҡтарҙың ассимиляция процесын тағы ла нығыраҡ көсәйтә. Хәҙер грек телен беренсе һәм хатта берҙән-бер тел булараҡ ил халҡының яҡынса 99 % ҡуллана.Грек теленең төп диалекттары: понтий диалекты, каппадокий диалекты, цакон диалекты, йәһүд-грек диалекты. Аҙаҡҡы унъйыллыҡта интернет хеҙмәте һәм мобиль бәйләнеше грек яҙма теленең латинлашыуына килтерҙе. Был күренеш «греклиш» (ингл. Greeklish) тип йөрөтөлә — ул бөтә грек диаспораһы буйынса һәм хатта грек халҡы күпләп йәшәгән Юнанстанда һәм Кипрҙа таралған.

Философия

Платон Академияһы, Рафаэль

Көнбайыш философия традицияһы Боронғо Юнанстанда б.э.т. VI быуатҡа тиклем үк тыуа. Тәүге боронғо грек философтарын «досократик» тип йөрөтәләр, уларҙың хеҙмәттәренең ҡайһы бер өлөштәре лә һаҡланып ҡалмаған. Досократиктар араһында айырым урынды ете антик аҡыл эйәһе биләй. Уларҙың береһе — Фалес Милетский, ул Аристотель заманынан Юнанстандың милет мәктәбенә ҡараған беренсе философы тип иҫәпләнә. Уның артынан — элей мәктәбе, ул бытие философияһы менән шөғөлләнә.. Грек Философияһының классик осоро ғәҙәттә Сократ, Платон һәм Аристотель менән бәйләнә. Ул осорҙа Боронғо Афина грек философияһының үҙәгенә әйләнә. Сократ беренсе булып кеше шәхесе тураһында уйлана башлай, Платон Академияға нигеҙ һала һәм философияны логик-этик система булараҡ булдыра, ә Аристотель — философия фәнен ысынбарлыҡтағы донъя тураһында тәғлимәт тыуҙыра. Юнанстанда барлыҡҡа килгән башҡа философик мәктәптәр араһында стоицизм, эпикурейлыҡ, скептицизм һәм неоплатонизм кеүек мәктәптәрҙе телгә алып була.

Грек Яңырыуының (XV—XVIII быуаттар) күренекле вәкилдәре — клирик Теофилос Коридаллеус, Николай Маврокордат, Викентиос Дамодос, Мефодиос Антракитис. Яңы грек Мәғрифәте өсөн боронғо грек мираҫына иғтибарҙы йүнәлтеү хас, уның вәкилдәре — Евгений Булгарис, Иосипос Мисиодакас, Вениамин Лесбосский, революционер Ригас Фереос. Ғосман империяһынан тәүге бойондороҡһоҙлоҡ йылдарында дини философия таралыу таба (Филиппос Иоанну, Петрос Браилас-Арменис) һәм гегельянлыҡ.

XX быуат башында философия хеҙмәттәренең төп мотивы Бөйөк идея мәсьәләһен аныҡлау булып тора (Яннис Камбисис, Иоаннис Зервос, Ион Драгумис), уның сәйәси яҡтан Элефтериос Венизелос үткәрә, ә философияла позитивизм идәялары тарала (Теофилос Вореас һәм Панайотис Айософитис). Һуғыштан һуңғы ваҡытта билдәле философия йүнәлештәре булып неокантианлыҡ (Иоаннис Теодоракопулос, Панайотис Канеллопулос, Константинос Цацос), феноменология (Константинос Георгулис һәм Леандрос Вранусис), шулай уҡ иррационализм, интуитивизм. Экзистенциализм йүнәлешен Йоргос Сарандарис, Димитриос Капетанакис, Христос Яннарас кәүҙәләндерәләр.

Әҙәбиәт

Адамантиос Кораис

Грек әҙәбиәте өс осорға бүленә: боронғо грек, византия һәм яңы грек. Боронғо Юнанстанда әҙәбиәт классик фән, мәғариф һә сәнғәт барлыҡҡа килгәнгә тиклем сәскә ата. Яҡынса б.э.т. VIII быуатҡа тиклем Гомер Троян һуғышына арналған, героик эпос менән бәйле «Илиада» һәм «Одиссея» поэмаларын ижад итә. Гесиод Гомерҙың традицияһын "Теогония"ла дауам итә. Беҙгә тиклем өлөшләтә Сапфо һәм Анакреонт шиғырҙары килеп етә, уларҙың исемдәре е сапфик строфаға һәм анакреонтикаға бирелә. Үҙаллы жанр булараҡ боронғо грек драма үҫеш ала, улар араһында Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофан айырыуса билдәлелек алалар.

Византия осоро үҙ эсенә IV—XV быуаттарҙы ала, ул урта грек телендә яҙылған. Хәҙерге ваҡытҡа тиклем башлыса Византияла мөһим иҡтисади һәм сәйәси роль уйнаған сиркәү тарафынан ижад ителгән әҙәбиәт һаҡланып ҡалған. Шуның менән бергә был әҙәбиәт эллинистик прозаның традицияларын үҙ эсенә алған. XI—XII быуаттарҙағы билдәле «Александрия» повесы Александр Македонский тормошонан әкиәттәгесә эпизодтар менән тулы, улар төрлө редакцияларҙа христианлаштырылған. Бигерәк тә Роман Сладкопевецтың шиғриәте айырылып тора, меңдән ашыу яҙылған гимндан 80 тирәһе һаҡланып ҡалған. Тарих өсөн Георгий Амартолдың хроникалары бик әһәмиәтле.

Дионисиос Соломос, Юнанстандың милли гимны авторы

«Эротокритос» крит ренессанс поэмаһы яңы грек осороноң башында тора, уны Вицендзос Корнарос халыҡ теле менән яҙған. Поэма ун мең шиғырҙан тора һәм Эротокриттың ҡаһарманлығына, түҙемлегенә һәм мөхәббәтенә дан йырлай. Әммә ысынында яңы грек әҙәбиәте үҫешенә Грек революцияһы этәргес көс бирә. Афина пуристар мәктәбе барлыҡҡа килә, уның лидеры — кафаверуса ижадсыһы Адамантиос Кораис һәм Иона мәктәбе (етәксеһе — Дионисиос Соломос, «Иреклеккә гимн» авторы (Юнанстан гимны), улар тере халыҡ телен — димотиканы — алға һөрәләр.

XX быуат әҙәбиәтен күп кенә яҙыусылар һәм шағирҙар таланттары сағылдыра, улар араһындаАндреас Калвос, Яннис Психарис, Александрос Паллис, Ангелос Сикелианос, Костис Паламас, әкиәтсе Пенелопа Дельта, Яннис Рицос, Александрос Пападиамандис, Костас Кариотакис, Костас Варналис, Константинос Кавафис, Деметриус Викелас, Никос Казандзакис, шулай уҡ Нобель премияһы лауреаттары Йоргос Сеферис һәм Одисеас Элитис.

Архитектура

Афина Фәндәр академиһы бинаһы

Юнанстан өсөн ғәҙәти балконлы һәм террасалы йорттар, Неос Космос Афина районы

Парфенон, Афина акрополе

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Грецияла иң бейек биналар һәм ҡоролмалар исемлеге һәм Рио-Антирио күпере

Боронғо Юнанстан демократияһы шарттарында тәүге тапҡыр ҡала-дәүләттәр (полистар) мөхите булдырыла. Тура мөйөшлө урамдар селтәре һәм төп майҙан (агора — сауҙа һәм йәмәғәт тормошо үҙәге) менән ҡала планлаштырыу системаһы үҫешә. Йәшәү торлағының перистиль төрө барлыҡҡа килә [67]. Храм менән акрополь боронғо грек ҡалаһының культ һәм архитектура-композицион үҙәге булып тора. Храм ҡала бағыусыһы — аллаға арнала. Периптер уның иң сағыу миҫалы Тулыһынса төҙөлгән храм төрө булып перипетр һанала. Уның итң сағыу миҫалы — Афина акрополенең төп храмы — Парфенон. Боронғо Юнанстанда архитектура композицияһының ордер системаһы булдырыла, был системала архитектура формаларының юғары нәфислеге конструкцияның һәм материалдың камиллығы менән гармониялы берләшә. Боронғо грек полистарындағы йәмәғәт тормошоноң йылдам үҫеше театр, стадион, палестра кеүек ҡоролмалар төрҙәрен тыуҙыра. Шулай итеп, Боронғо Афинала Дионис Театры, һуңғараҡ Герод Аттик Одеоны, мраморҙан эшләнгән Панатинаикос стадионы барлыҡҡа килә.

Урта быуат дәүерендә Юнанстанда башлыса монастырь архитектураһы үҫешә, грек ҡалалары бөлгөнлөккә төшәләр. Халыҡ торлағы, рельеф формаһына ҡарап, төрлө төрҙә төҙөлә. Архитектура, Афина баш ҡала булғандан һуң, 1830-сы йылдарҙан башлап яҡшылап үҫешә башлай. Уларҙың төҙөлөш планын грек архитекторҙары Стаматиос Клеантис һәм Лисандрос Кавтанзоглу башҡаралар. Бер үк ваҡытта архитекторҙар Теофил фон Хансен һәм Эрнст Зиллер саҡырылалар, улар йәмәғәт биналарын төҙөйҙәр һәм шунынң менән неогрек архитектура стиленең сәскә атыуына булышлыҡ итәләр. 19 быуат сиркәү архитектураһы византия архитектураһы стиленә тартыла.

1920-се йылдарҙан башлап порт ҡалалары — Афина, Пирей, Салоник — бик йылдам үҫешә башлайҙар, хәҙерге ваҡытта Юнанстан өсөн хас күп балконлы һәм террассалы күп фатирлы йорт төрө формалаша, уны Костас Кицикис тәҡдим иткән. Артабан грек архитектураһы функционаллыҡ һәм неоклассицизм йоғонтоһо аҫтында үҫеш ала. 1950—1960-сы йылдарҙа Афина тирәләй парк биҫтәләре үҫеп сыға, унда халыҡ архитектураһы элементтары менән бай гректарҙың виллалар һәм особняктар райондары урынлаша (архитектор Димитрис Пикионис). Арзан күп фатирлы йорттар күпкә әҙерәк төҙөлә (архитектор Арис Константинидис), әммә яңы отелдәр һәм музей биналарының ихтыяжы арта (архитекторҙар Хараламбос Сфаеллос, Прокопиос Василиадис). Сәнәғәт һәм офис архитектураһы менән Такис Зенетос шөғөлләнә.

Музыка

Ребетика — грек ҡала йыры. XX быуат башында, Юнанстанға Кесе Азия катастрофаһынан һуң бик күп мәхрүм ителгән ҡасаҡтар ябырылғас һәм Иония музыкаһы, йәғни Кесе Азияның, порттар тирәһендә көн күргән грек люмпен-пролетариатының трактир музыкаһы менән ҡушылғас, формалаша. Ребетика стиле грек властары яғынан эҙәрлекләүҙәргә дусар ителә, шуға күрә музыка тик 1950-се йылдарҙа ғына композиторҙар Манос Хадзидакис һәм Теодоракистың ярҙамы менән генә «подпольенан» сыға. Был композиторҙар ребетикаға боронғо византия музыкаһы элементтарын үҙ эсенә алған музыкаль ағымтеләктәшлек белдерәләр.

Традицион музыка аҫтында бейеүҙәр

Донъяла иң билдәле грек йырсылары араһынан 1971 йылда карьераһын башлаған Демис Руссос айырым урын биләй. Заманса популяр музыка Көнбайыштың ҙур йоғонотоһо аҫтында үҫешә. Әммә унда йыш ҡына Юнанстан өсөн ғәҙәти көйҙәр һәм бузуки кеүек милли ҡоралдар ҡулланыу күҙәтелә.

2005 йылда грек йырсыһы Елена Папаризу с песней «Number One» исемле йыры менән Евровидение конкурсын еңә — Юнанстан өсөн тәүге тапҡыр. Хәҙерге замандағы Юнанстан донъяға бик күп New Age йүнәлешенә яҡын торған композиторҙар бүләк итте. Улар араһында бөтә донъяға билдәле Вангелис һәм Янни һәм шулай уҡ киң билдәле Крис Сфирис һәм Стаматис Спанудакис.

Йәштәр араһында рок бик популяр, Юнанстандың блэк-метал сәхнәһе скандинав илдәре менән бер рәттән донъяла иң көслөләрҙән һанала. 1987 йылда Афинала барлыҡҡа килгән Rotting Christ — грек дарк/блэк/готик-метал-төркөм башҡа илдәрҙә лә билдәдедек яулай. Икенсе культ-рок төркөмө —Necromantia оккульт блэк метал төркөм. Өсөнсө урында Septic Flesh дум/дэт-командаһы тора.

Опера йырсыһы Мария Каллас, Аристотель Онассистың замандашы һәм оҙайлы ваҡыт уның һөйөклө кешеһе, музыкаль донъяла ысын мәғәнәһендә феномен тип һанала. Хәҙерге замана грек опера йырсылары араһында Мариос Франгулис айырым урынды биләй.

Донъяла иң яҡшы замана гитарасыһы — Антигони Гони.

Киң билдәле һәм уңышлы башҡарыусы тип Сакис Рувасты әйтеп була. Истанбулда 2004 йылғы ЕвроВидениела «Shake It» композицияһы менән сығышы уңышлы була һәм Юнанстанға өсөнсө урын алып килә.

Сағыштырмаса йәш бейеү «Сиртаки» хәҙерге ваҡытта бөтә донъяла Юнанстандың бер символы тип иҫәпләнә.

Спорт

Юнанстан олимпия ярыштары башында торған ил булараҡ донъяла иң боронғо спорт традицияларына эйә. Яңы тарих заманында ул өс тапҡыр Олимпия уйындарын ҡабул итә: беренсе Олимпиада, 1906 йылғы беренсе Сираттан тыш Олимпия уйындары һәм 2004 йылғы Афинала сираттағы Йәйге Олимпия уйындары. Юнанстанда милли олимпия комитеты 1894 йылда булдырыла һәм 1895 йылда Халыҡ-ара олимпия комитеты (МОК) тарафынан ҡабул ителә. МОК-тың беренсе президенты — грек эшҡыуары, шағир Деметриос Викелас.

Юнанстанда иң популяр спорт төрҙәре булып футбол һәм баскетбол тора Баскетбол Юнанстанда АЕК клубы 1968 йылғы Кубоктар хужалары Кубогын алғандан һуң популярлыҡ яулай. 1987 йылғы һәм бигерәк тә 2005 йылғы Европа Чемпионатында баскетбол буйынса еңеүҙәре икенсе күтәрелеш тулҡынын тыуҙыра. Грек Чемпионатының иң көслө баскетбол клубтары — Панатинаикос (31 еңеү), Арис (10 еңеү), Олимпиакос (9 еңеү), АЕК (8 еңеү) һәм Панэллиниос (6 еңеү).

Ошо уҡ рәүештә Юнанстан йыйылма командаһы 2004 йылда Европа чемпионатында еңгендән һуң футбол күтәрелеше күҙәтелә. Хәҙерге спорт тарихында был ваҡиға иң көтөлмәгәндәрҙең береһе тип исемләнә. Грек суперлигаһының иң уңышлы футбол клубтары: Олимпиакос (43 еңеү), Панатинаикос (19 еңеү) һәм АЕК (13 еңеү).

Һуңғы тиҫтәләгән йылдарҙа Юнанстанда шулай уҡ волейбол, һыу полоһы, еңел атлетика кеүек спорт төрҙәре популярлыҡ яулай. Милли йыйылма командалары Юнанстанны ауыр атлетика, гимнастика, елкән спорты, байдаркаларҙа ишеү һәм каноэ, һыуға һикереүҙәр, академик ишеү, көрәш, велоспорт, бокс, атыу спорты, теннис, яндан атыу, триатлон буйынса халыҡ-ара ярыштарҙа үҙҙәрен лайыҡлы күрһәтә. Шулай уҡ регби, крикет, гольф, хоккей, ат спорты төрҙәре билдәлелек ала. 1952 йылда Юнанстан Раллиһы башлана, 1973 йылда ул ралли буйынса Донъя Чемпионатының бер этабы булып китә һәм хәҙергә көндә донъяла ралли буйынса иң ҡатмарлы, иң боронғо һәм иң престижлы ярыштар ттип һанала. 1972 йылдан алып йыл һайын Афина классик марафон үткәрелә.

1991 йылда Юнанстан баш ҡалаһы Афина XI Урта диңгеҙ уйындарында ҡатнаша — Урта диңгеҙлек илдәре араһында төп спорт ваҡиғаһы. 2077 йылдың 28 октябрендә итальян Пескарында тауыш биреү барышында Юнанстан XVII Урта диңгеҙ уйындарын ҡабул итеү хоҡуғына эйә була. Волос һәм Лариса ҡалаларында 2013 йылда үтергә тейеш булалар. Әммә ойоштороусылар ваҡытында спорт объекттарын әҙерләмәгәнгә күрә, 2011 йылдың 28 ғинуарында Халыҡ-ара Уйындар комитеты Юнанстанны Уйындарҙы үҙегдә ҡабул итеү хоҡуғынан мәхрүм итә. Шул уҡ ваҡытта 2011 йылдың 27 ғинуарында Халыҡ-ара марафондар ассоциацияһы Юнанстан мәҙәниәт һәм туризм министрлығы менән килешеүгә ҡул ҡуя, уға ярашлы ассоциация үҙенең штаб-фатирын Афинаға күсерә.

Киң мәғлүмәт саралары

BBC британ йәмәғәт телерадиомпанияһының 2009 йылғы тикшеренеүҙәренә ярашлы, гректарҙың 78 % яңылыҡтар артынан — телевидениеға, 41 % — баҫтырылған мәғлүмәт баҫмаларына, 35 % — электрон баҫмаларға һәм 32 % — радиоға мөрәжәғәт итәләр. Репортеры без границ халыҡ-ара ойошмаһы 2009 йылда нәшер иткән Пресса азатлығы индексы буйынса Юнанстан 175 донъя илдәре араһында 35урынды биләй. Ҡайһы бер халыҡ-ара аналитиктары грек Киң мәғлүмәт сараларын юғары сәйәсләштергән булараҡ билдәләй, әммә шулай ҙа 1980-се йылдар аҙағы менән сағыштырғанда сәйәсләштереү кимәле кәмегән, шулай уҡ властың һәм прессаның бер-береһенә йоғонтоло булыуы таныла.

Пресса

Афина-Македония яңылыҡтар агентлығы Юнанстандың иң эре, боронғо һәм иң абруйлы мәғлүмәт агентлығы булып һанала. Төп көн һайын сыға торған гәзиттәр «Катемерини» һәм «Акрополь» (тираждары 35 500 һәм 50 800 экз.) сәйәсәткә бәйлеләр: ггәзиттәр— уң үҙәк баҫмалар; «Элефтерос Типос» (тиражы 135 500 экз.) — консерватив уң ҡанатына ылығҡҡан баҫма; «Авги» гәзите (тиражы 55 000 экз.) һул ҡанат баҫмаһы булараҡ ҡылыҡһырлана, һул-үҙәк йүнәлештәге баҫмаларға «Авриани», «Та Неа» һәм «Элефтеротипия» (тираждары 51 000, 133 000 һәм 108 000 экз.) ҡарай; ниһайәт, «Ризоспастис» гәзите (тиражы 40 000 экз.) — Юнанстан коммунистар партияһының рәсми баҫма органы. Афинала шулай уҡ бик күп журналадар баҫтырыла, улар араһында «Экономикос», «Эпендитис», «Прин», «Статус», ә шулай уҡ «То Вима» журналдары популяр булып һанала. Грек гәзиттәренең һәм журналдарының 2 % Кипрға, АҠШ-ҡа, Германияға һәм бөйөк Британияға экспортлана. Юнанстанда, үҙ сиратында, немец һәм инглиз баҫмалары һорау менән файҙалана.

Телерадиотапшырыуҙар

Юнанстанда беренсе тапшырыу (YRE) 1938 йылда барлыҡҡа килә, шул уҡ йылда Юнанстанда беренсе радиостанция асыла, 1952 йылда радиотапшырыу Юнанстанда ике программалыға әүерелә,в 1954 йылда — өс программалы, 1966 йылда — тәүге ике телеканал һәм дүртенсе радиостанция эшләй башлай, . 1987 йылда Юнанстанда телевидение өс программалы була. 1989 йылда телерадиотапшырыуға йәмәғәт тапшырыуҙары монополияһы бөтөрөлә, Юнанстанда тәүге коммерция тапшырыуҙары булдырыла һәм тәүге коммерция радиостанциялары һәм телеканалдары эшләй башлай. 1999 йылда Юнанстанда тәүге NOVA спутник платформаһы асыла, 2006 йылда тәүге ΕΡΤ Ψηφιακή һанлы платформаһы, 2008 йылда — IPTV-платформа Conn-x TV, 2009 йылда— икенсе Digea һанлы платформа, 2011 йылда — икенсе ОТЕ спутник платформаһы. 2012 йылдың 17 авгусында эфирлы телетапшырыу аналогы туҡтатыла. 2016 йылдың 12 февралендә коммерция тапшырыуҙарының лицензиялауы индерелә. Финанслау формаһына ҡарап телерадио тапшырыуҙар Юнанстанда йәмәғәт һәм коммерция каналдарына бүленә, ә шулай уҡ Βουλή — Τηλεόραση спутник телеканалы һәм муниципалитеттар радиостанциялары (Athena 98,4 FM, Канали 1 һәм башҡалар) рәүешендә дәүләт телерадиотапшырыуҙары бар, ә шулай уҡ уҡыу йорттары радиостанциялары (Ράδιο Χώρος 94,2, Yellow Radio һәм башҡалар) һәм (ΑΡΤ FM 90,6 (Халыҡ православие призывы), Στο Κόκκινο 105,5 (СИРИЗА), 904 Αριστερά (КПГ)) партия рәүешендәге йәмәғәт ойошмаларының телерадиотапшырыуҙары һәм сиркәү радиостанциялары (Εκκλησία της Ελλάδος, Πειραϊκή Εκκλησία һәм башҡалар)

Телевидение

Юнанстан телевидениеһы сигнал таратыу формаһынан бәйле рәүештә эфирлы, спутник һәм IPTV-ға бүленә. Грек йәмәғәт телевидениеһы 1-се (ERT1), 2-се (ERT2) һәм 3-сө (ERT3) телеканалдарҙа сыҡҡан ERT тапшырыуҙары кәүҙәләндерә. Коммерция телерадиотапшырыуҙары Mega TV (4-се телеканал һәм радиостанция), ANT1 (4-се телеканал, Easy 97,2 һәм Ρυθμός 94,9) радиостанциялары, Alpha TV (6-сы телеканал, Alpha 98,9 и Alpha 96,5) радиостанциялары һәм Skai TV (8-се телеканал, Skai 100,3, Μelodia 99,2, Red FM 96,3) радиостанциялары, Star Channel (7-се телеканал, Star FM 107,7 радиостанцияһы), Epsilon TV (9-сы телеканал), ә шулай уҡ өлкә коммерция тапшырыуҙары (бер өлкәгә 15 тиклем) эшләйҙәр. Юнанстанда һанлы телевидениеның ике операторы бар — Digea һәм ΕΡΤnet. Төп оператор IPTV — OTE .

Радиотапшырыуҙар

Радиотапшырыуҙар Юнанстанда таратыу формаһынан тора һәм тик эфирлы радиотапшырыу рәүешендә бар, йәмәғәт радиостанциялары шулай уҡ эфирлы, спутник һәм йәмәғәт телеканалдарының IPTV-версиялары менән дөйөм мультиплекстарға инә, бынан тыш Интернет-радиостанциялары бар. Эфирлы радиотапшырыу Юнанстанда версии УКВ CCIR версия диапазонының аналог форматында ультраҡыҫҡа тулҡындарҙа алып барыла, ҡайһы бер йәмәғәт радиостанциялары шулай уҡ урта тулҡындар диапазонында эшләй. Йәмәғәт радиотапшырыуҙары Πρώτο Πρόγραμμα, Δεύτερο Πρόγραμμα, Τρίτο Πρόγραμμα, ΕΡΑ Σπορ, ERT Περιφέρεια һәм Kosmos 93,6 радиостанциялары ярҙамында алып барыла, коммерция радиотапшырыуҙары дөйөм милли 261 Athens, Εν Λευκώ, Παραπολιτικά 90,1 FM, Best Radio, Kiss FM 92,9, ΣΠΟΡ FM 94,6, Ρυθμός 94,9, Athens DeeJay, Flash 96, Easy 97,2, Love Radio 97,5, REAL FM 97,8, Αθήνα 9,84 (Афина муниципаль радиостанцияһы), Μελωδία 99,2, Βήμα FM 99,5, ΣΚΑΪ 100,3, Sfera 102,2, Nitro Radio, MAD Radio 106,2 радиостанциялары аша эшләй, бынан тыш төбәктәрҙә бер нисә тиҫтә төбәк коммерция радиостанцияһы эшләй ала.

Ҡораллы көстәр

Ҡораллы көстәр

Leopard 2A6 HEL танкы

MEKO-200 HN карабы

Mirage 2000 истребителе

Юнанстан Ҡораллы көстәре — дәүләт стркутуралары, берләшкән ҡораллы хәрби формированиелар һәм структура ойошмалары, улар Юнанстан Конституцияһына ярашлы азатлыҡты яҡлау, дәүләттең бойондороҡһоҙлоғон һәи территориаль бөтөнлөгө өсөн тәғәйенләнгәндәр һәм уның составына Юнанстан Республикаһының ҡоро ерғәскәрҙәре, хәрби-диңгеҙ көстәр һәм хәрби-һауа көстәр инә. Юнанстан Ҡораллы көстәре дөйөм хәрби бурысы законы нигеҙендә комплектлана, уларҙың һаны 177 600 кеше тәшкил итә.

Юнанстан Президент гвардияһы (эвзондар) 2007 йылдың 2 июнендәге парадта

Ҡораллы Көстәрҙең юғары идара итеү органы — Юнанстан Оброна министрлығы, хәрби идаралығы органы — Юнанстан Милли оборона Генераль штабы (грек. Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας - ΓΕΕΘΑ). Юнанстан — НАТО ағзаһы һәм Афғанстанда, Боснияла, Чадта һәмКосово һәм Метохияла хәрби операцияларҙа ҡатнаша.

Урталыҡ контингенты составынан грек армияһы һалдаттары Боснияла һәм Герцеговинала

1821 йылда Ғосман империяһына ҡаршы бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш барышында грек ҡоро ер ғәскәрҙәре һәм һәм флот булдырыла. 1912 йылдың сентябрендә ҡораллы көстәрҙең өсөнсө төрө булараҡ хәрби-һауа көстәре булдырыла. Беренсе балкан һуғышында грек армияһы союздаштары Болгария, Сербия, Черногория менән бергә Төркиәгә ҡаршы һуғыша. Икенсе Балкан һуғышы барышында грек армияһы башҡа балкан илдәре менән бергә Болгарияға ҡаршы һуғыша. Беренсе донъя һуғышы осоронда Юнанстан ҡораллы көстәре союздаштар яғында ҡатнашалар. Икенсе грек-төрөк һуғышы территорияларҙы юғалтыу һәм һәм «Кесе Азия катастрофаһы» менән тамамлана.

Икенсе донъя һуғышында Юнанстан диктаторы Иоаннис Метаксас етәкселегендә 1940 йылдың 28 октябрендә итальян ультиматумынан баш тарта һәм итальян ғәскәрҙәренә яуап бирә ала һәм хәрби ғәмәлдәрҙе албан территорияһына күсерә. Юнанстан Ҡораллы көстәре тик немец вермахты һәм болгар ҡораллы көстәренең хәрби ҡыҫылыуы ярҙамында 1941 йылдың апрель-майында ғына еңелеүгә дусар ителәләр.

Грек ҡораллы көстәре 1950-се йылдарҙағы Корея һуғышында ҡатнашалар. 1967 йылдың апрелендә фетнә һөҙөмтәһендә Георгиос Пападопулос етәкселегендәге ҡара полковниктар Юнанстанда власҡа киләләр. Кипр конфликты һәм артабанғы 1974 йылда Кипрға төрөктәрҙең бәреп инеүе хәрби диктататурының ҡолатыуына һәм премьер-министр Константинос Караманлистың тырышлығы менән демократияға ҡайтыуға булышлыҡ итә.

Юнанстан тулайым эске продукттың иң ҙур процентын (4,3 % ВВП) НАТО ағзалары — дәүләттәр араһындағы оборонаға тотона. Сығымдарҙың төп сәбәбе — грек-төрөк мөнәсәбәттәре.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Юнанстан энергетикаһы
• Рус партияһы (Юнанстан)

Әҙәбиәт

• Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3000 экз. — ISBN 5-17-001389-2.
• Греция // Гоголь — Дебит. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 7).
• Современная Греция в мировой экономике и политике / Институт мировой экономики и международных отношений РАН. — Москва: Изд-во ИМЭМО РАН, 2013. — 184 с.

Һылтанмалар

• Официальный сайт греческого парламента (грек)
• Greece  (билдәһеҙ). UCB Libraries GovPubs. Дата обращения: 23 март 2016. Архивировано 4 март 2016 года. 2016 йыл 4 март архивланған.
• Юнанстан Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Greece profile  (билдәһеҙ). BBC News (25 декабрь 2013). Дата обращения: 23 март 2016.
• Официальный сайт о туризме в Греции (инг.) (грек)
•  Викисклад: Атлас: Юнанстан