Википедия

Тбилиси

Тбили́си (груз. თბილისი tʰ'biliˌsi Tbilisi.ogg (мәғл.)[8][9] — «йылы сығанаҡ», урыҫ теле|урыҫса «тёплый источник») — Грузияның баш ҡалаһы[10]. Кура йылғаһы буйында урынлашҡан һәм 1,5 миллионға яҡын халҡы менән илдең иң ҙур ҡалаһы һанала. Уға V быуатта нигеҙ һалынған. Европа менән Азия сигендә урынлашыуы арҡаһында Тбилиси күп тапҡыр Кавказдағы төрлө көстәрҙең үҙ-ара бәхәсенә сәбәпсе була. Ҡаланың күп ҡырлы һәм бай тарихы уның архитектураһында сағылыш тапҡан: Руставели һәм Давид Агмашенебели проспекттарынан башлап, Нарикала районындағы иртә урта быуаттар осоронан һаҡланып ҡалған тар урамдарға хәтлем — барыһы ла үҙенсәлекле күренеште тәшкил итә.

Тбилиси
груз. თბილისი
Флаг[d]
Flag of Tbilisi.svgSeal of Tbilisi, Georgia.svg
Рәсем
Нигеҙләү датаһы прибл. 455
Рәсми атамаһы თბილისი
Этнохороним Tbilissienne[1] һәм Tbilissien[1]
Рәсми тел Грузин теле
Донъя ҡитғаһы Европа
Дәүләт Грузия[2]
Административ үҙәге Грузия, Грузино-Имеретинская губерния[d], Картли-Кахетинское царство[d], Рейхскомиссариат Кавказ[d], Тифлис губернаһы[d], Тифлис өйәҙе[d], Грузия ССР-ы[d], Закавказская демократическая федеративная республика[d], Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы[d], Социалистическая Советская Республика Грузия[d], Тбилисский эмират[d], Иберия, Грузия батшалығы һәм Картлийское царство[d]
Административ-территориаль берәмек Грузия[2]
Хөкүмәт башлығы Каладзе, Кахабер Карлович[d]
Халыҡ һаны 1 118 035 кеше (2014)
Административ рәүештә бүленә Gldani District[d], Didube district[d], Vake District[d], Isani District[d], Krtsanisi District[d], Мтацминда[d], Nadzaladevi District[d], Saburtalo District[d], Samgori District[d] һәм Чугурети[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 770 метр һәм 491 метр
Сәғәт бүлкәте UTC+4:00[d]
Туғандаш ҡала Саарбрюккен[d], Нант[d], Любляна, Инсбрук[3], Палермо[d][4], Бристоль[d], Бильбао, Киев[5], Нур-солтан, Истанбул, Ереван, Атланта, Вильнюс, Кишинёв, Ҡәһир, Доһа, Тегеран, Минск ҡалаһы, София, Бухарест, Краков, Анкара, Афина, Львов[6], Одесса[7], Люблин, Мәскәү ҡалаһы һәм Лагос
Майҙан 720 км²
Почта индексы 0100–0199
Рәсми сайт tbilisi.gov.ge
tbilisi.gov.ge/?lang=en​ (инг.)
tbilisi.gov.ge/?lang=ge​ (груз.)
Урынлашыу картаһы
Изображение печати/эмблемы
Коллаж
Беренсе яҙма телгә алыу IV быуат
Урындағы телефон коды +995 (32)
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Тбилиси[d]
Commons-logo.svg Тбилиси Викимилектә

Тбилиси — дәүләт әһәмиәтендәге ҡала, Грузияның административ-территориаль бүленешенә ярашлы, илдәге крайҙарға тиңләштерелгән Тбилиси муниципалитетын тәшкил итә. Майҙаны 726 км²[11], халҡы &&&&&&&&01113000.&&&&&01 113 000 кеше (2016 йыл)[12].

АтамаһыҮҙгәртергә

«Тбилиси» атамаһы тәүге тапҡыр IV быуатта телгә алына; уның килеп сығыуын ҡалала булған йылы көкөртлө сығанҡтар менән бәйләйҙәр (грузинса ტფილისი, [Тпилиси]; тбили — «йылы»); урыҫ телендә 1936 йылға тиклем грек әҙәбиәте аша үҙләштерелгән Тифли́с һүҙе ҡулланыла[13]. 1936 йылдың 20 авгусынан рәсми нигеҙҙә атама милли яңғырашҡа яҡыныраҡ булған Тбилиси формаһында алына[13].

СимволикаҮҙгәртергә

Ҡаланың символдары: асҡыс, флаг, герб һәм мисәт.

ФлагҮҙгәртергә

Тбилиси флагы тура мөйөшлө формала, дүрт төҫтән тора: аҡ фонда асыҡ күк, алтын һәм ҡара-ҡыҙыл төҫтәге элементтар урынлашҡан: киң асыҡ күк һәм сағыштырмаса нәҙек алтынса һыҙаттар бер-береһенә перпендикуляр булып киҫешә. Нәҡ ошо киҫешеү нөктәһендә ҡара-ҡыҙыл фонда ҡала гербының график һүрәтләнеше, ә уны түңәрәкләп алтын төҫтәге ете мөйөшлө ете йондоҙ урынлаштырылған. Һыҙаттарҙың ошолай киҫелеше символик әһәмиәткә эйә.

ГербҮҙгәртергә

Ҡала гербы яҙыулы түңәрәк формалағы композициянан ғибәрәт: баш «тан» хәрефенең ҡарсыға менән фазан формаһында график һүрәтләнеше һәм хәрефтәрҙең бер-бер артлы урынлашыуы баш ҡала тураһындағы легенданың асылын сағылдыра. Гербтың өҫкө ярым түңәрәге буйлап ете мөйөшлө ете йондаҙ урынлашҡан. Төп һүрәт мәңгелек һәм көс символы булған имән ботағы менән уратып алынған, уның нигеҙен «Тбилиси» тигән яҙыулы әүернә рәүешле һүрәт (крестообразное изображение) тәшкил итә. Гербтың үҙәк булмышы һыу темаһына бағышланған[14].

МисәтҮҙгәртергә

Тбилиси ҡалаһының мисәте уҙған быуаттың 80-се йылдары аҙағында эшләнә, ә 2005 йылдың 5 июнендә рәсми раҫла-на[15]. Ҡала гербының һәм мисәтенең авторы — Эмир Бурджанадзе.

Билдәле шәхестәреҮҙгәртергә

Физик-географик характеристикаҮҙгәртергә

 
Тбилиси ботаника баҡсаһындағы шарлауыҡ

Ҡаланың географик урыныҮҙгәртергә

Тбилиси, Ҡура йылғаһы үҙәнендә һәм уны өс яҡтан уратҡан тауҙар биттәрендә 30 саҡрымға тиерлек тар һыҙат булып һуҙылып, Тбилиси соҡоронда урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге — 380—770 метр. Ҡаланың тирә-яғында 6-, 7- һәм 8-баллы ер тетрәүҙәр булырлыҡ участкалар бар. Көнсығыштан, көньяҡтан һәм өлөшләтә көнбайыштан Тбилиси Гардабан районы, төньяҡтан һәм ҡалған көнбайыш яҡтан — с Мцхет районы менән сиктәш[16].

КлиматҮҙгәртергә

Ҡала климаты уртаса континенталь: оҙайлы эҫе йәй, ҡыҫҡа йылы яҙ һәм йомшаҡ, бер үк ваҡытта ҡоро ҡыш.

  • Уртаса йыллыҡ температура: +13,3 °C
  • Елдең уртаса йыллыҡ тиҙлеге: 1,5 м/с
  • Һауаның уртаса йыллыҡ дымлығы: 67 %
  • Температураның экстремаль (һуңғы сиктәге — иң түбән һәм иң юғары) күрһәткестәре: минимум −24,4° (21 ғинуар 1883 йыл); максимум +42,0° (17 июль 1882 йыл)
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 19,5 22,4 28,7 34,4 35,1 40,2 42,0 40,6 37,9 33,3 27,2 22,8 42,0
Уртаса максимум, °C 6,6 7,7 12,6 18,9 23,1 28,1 31,2 30,9 26,4 19,8 12,8 8,4 18,9
Уртаса температура, °C 2,3 3,1 7,2 12,7 17,2 21,7 24,9 24,7 20,2 14,2 7,9 3,7 13,3
Уртаса минимум, °C −0,8 0,0 3,2 8,4 12,4 16,5 19,8 19,5 15,4 10,4 4,9 1,3 9,3
Абсолют минимум, °C −24,4 −14,8 −12,8 −3,8 1,0 6,3 9,3 8,9 0,8 −6,4 −7,1 −20,5 −24,4
Яуым-төшөм нормаһы, мм 18,9 25,8 30,3 50,5 77,6 76 44,9 47,5 35,6 37,5 29,9 21 495,5
Сығанаҡ: Погода и климат (температура), Всемирная метеорологическая организация (ВМО), Гонконг обсерваторияһы (яуым-төшөм нормаһы)

Туғанлашҡан ҡалаларҮҙгәртергә

 
Ҡалалар дуҫлығын иҫкә төшөрөп торған юл күрһәткесе (Саарбрюккен, Германия)

Тбилиси менән туғанлашҡан ҡалалар:

ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  2. ↑ 2,0 2,1 GEOnet Names Server — 2018.
  3. ↑ https://www.innsbruck.gv.at/page.cfm?vpath=buergerinnen--politik/innsbruck-international/innsbrucks-partnerstaedte#tbilisi
  4. ↑ https://www.comune.palermo.it/js/server/uploads/_20032019122906.pdf
  5. ↑ https://old.kyivcity.gov.ua/files/2018/2/15/Mista-pobratymy.pdf
  6. ↑ https://www.lvivrada.gov.ua/informacia/mista-partnery
  7. ↑ https://omr.gov.ua/ua/international/goroda-partneri/tbilisi-gruziya/
  8. ↑ Pronúncia de Tbilisi: Como pronunciar Tbilisi em Georgiano, Tcheco, Italiano, Polonês, Inglês
  9. ↑ Tbilisi — Capital City of Georgia (Part One) — YouTube
  10. ↑ Столица Грузии
  11. ↑ თბილისი > გეოგრაფია და ბუნება (груз.)
  12. ↑ йәки &&&&&&&&01108717.&&&&&01 108 717 кеше (2014 йылғы иҫәп алыу), шул иҫәптән ҡаланың үҙендә йәшәүселәр &&&&&&&&01062282.&&&&&01 062 282 кеше (2014 йыл), ҡала тибындағы дүрт ҡасабала — &&&&&&&&&&016015.&&&&&016 015 кеше (2014 йыл), 22 ауыл тораҡ пунктында — &&&&&&&&&&030420.&&&&&030 420 кеше (2014 йыл) теркәлгән
  13. ↑ 13,0 13,1 Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь, М., «Русские словари», 1998, с. 412 — ISBN 5-89216-029-7
  14. ↑ Герб столицы — отображение легенды о столице // Муниципальный портал Тбилиси
  15. ↑ Tbilisi City Seal
  16. ↑ Месторасположение Муниципальный портал Тбилиси
  17. ↑ 17,00 17,01 17,02 17,03 17,04 17,05 17,06 17,07 17,08 17,09 17,10 17,11 Города-побратимы
  18. ↑ Oraşe înfrăţite // Официальный сайт Кишинёва
  19. ↑ Города-побратимы Томск и Тбилиси против войны. Российско-Грузинский аналитический сайт. Тәүге сығанаҡтан архивланған 3 февраль 2012. 29 ноябрь 2011 тикшерелгән.
  20. ↑ Тбилиси и Доха стали городами-побратимами

Топографик карталарҮҙгәртергә

  • Лист карты K-38-78 Тбилиси. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1982 год. Издание 1983 г.
  • Лист карты K-38-90 Марнеули. Масштаб: 1 : 100 000. Состояние местности на 1982 год. Издание 1983 г.

ҺылтанмаларҮҙгәртергә

  Тбилиси Викиһүҙлектә
  Тбилиси Викимилектә
  Тбилиси Викияңылыҡтарҙа
  Тбилиси Викигид
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Тбилиси&oldid=842993 ҡабул ителгән