Википедия

Молдова

(Молдавия битенән йүнәлтелде)
Молдавия Республикаһы
Republica Moldova
Молдавия гербы Молдавия
Молдавия флагы Молдавия гербы
Гимн: Молдавия гимны
Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы 27 август 1991 (СССР иленән)
Рәсми телдәр Румын теле[1][2]
Баш ҡала Кишинёв
Иң ҙур ҡалалары Кишинёв, Тирасполь, Бельцы, Бендер, Каһул
Идара итеү формаһы Парламент республикаһы

Молдова Республикаһы (рум. Republica Moldova) — Европалағы ил. Ул көнбайышта Румыния менән, көньяҡта, төньяҡта һәм көнсығышта Украина менән сиктәш. Баш ҡалаһы — Кишинёв ҡалаһы. Майҙаны 33 846 км2.

Республика энокультураларҙың күплеге менән айырыла. Халыҡтың күпселеге (2004 йылғы иҫәп алыу буйынса 93 %) православие динендә. ЭТП күләме 2012 йылда 7,559 миллиард доллар тәшкил итте, йән башына 2128 доллар самаһы. Аҡса берәмеге — лей. 2014 йылдың 4 октябренә торошло 1 молдава лейе 2,7 һумға тигеҙ булды[3].

1924—1940 йылдарҙа Молдавия АССР-ы Украина ССР составында була. 1940 йылдан 1991 йылға тиклем Молдавия Совет Социалистик Республикаһы исеме менән союздаш республикалар хоҡуғында СССР составында була. 1990 йылдың 5 июненән — Молдова Совет Социалистик Республикаһы. 1991 йылдың 27 авгусында бойондороҡһоҙлоҡ иғлан ителә. Баш ҡалаһы — Кишинев. 2020 йылдың 24 декабренән президент посын Майя Санду биләй. Премьер-министры 2020 йылдың 31 декабренән Аурелий Чокой.

Этимология үҙгәртергә

Ил атамаһы Moldova Молдова йылғаһы исеменән килеп сыҡҡан, ул хәҙер Румынияның төньяҡ-көнсығышында аға. Легендаға ярашлы, тап Молдова бассейнында Молдавия кенәзлегенең тәүге үҙәге урынлашҡан булған[4].

Географияһы үҙгәртергә

Географик урыны

Молдавия Көнсығыш Европа тигеҙлегенең көньяҡ-көнбайыш сигендә, икенсе сәғәт бүлкәтендә урынлашҡан. Днестр менән Прут йылғалары араһының күп өлөшөн, Днестр йылғаһының урта һәм түбәнге ағымында һул яҡ яр буйының тар һыҙатын (Приднестровье, Молдавия 1990-сы йылдар башында уның өҫтөнән контролен юғалта), шулай уҡ яҡынса 600 м Дунай яр һыҙатын биләй. Диңгеҙгә сығыу юлы юҡ. Дунай яны дәүләте һәм 1998 йылдың 26 мартынан Дунай комиссияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы булып тора, Дунай буйлап судноларҙа ирекле йөрөү хоҡуғына эйә[5][6].

Молдавия төньяҡта, көнсығышта һәм көньяҡта Украина, көнбайыштан — Румыния менән сиктәш. Илдең майҙаны 33,7 мең км2 тәшкил итә. Молдавия территорияһы төньяҡтан көньяҡҡа 350 километрға, көнбайыштан көнсығышҡа 150 километрға һуҙылған. Илдең ситке нөктәләре: төньяҡта — Наславча ауылы (48°29' так как), көньяҡта — Джурджулешты ауылы (45°28' так как), көнбайышта — Крива ауылы (26°30' к. о.), көнсығышта — Паланка ауылы (30°05' к. о.).

Физик-географик характеристика

Молдавия биләмәһе йылға үҙәндәре менән йырғысланған убалы тигеҙлектән ғибәрәт. Диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге 147 м, максималь бейеклеге 429,5 м (Бэлэнешть тауы). Файҙалы ҡаҙылмалары: эзбизташ, гипс, балсыҡ, быяла ҡомо, ҡырсынташ, ҙур булмаған нефть һәм газ ятҡылыҡтары.

Климаты - уртаса континенталь. Ҡышы йомшаҡ, ҡыҫҡа, йәй эҫе, оҙайлы. Ғинуарҙың уртаса температураһы −4 °C, июлдә +21 °C. Абсолют минимум −36 °C[7], максимум +42 °C. Кишиневта ҡояшлы көндәр һаны йылына Римдәгенән 15 процентҡа ғына әҙерәк.

Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм миҡдары 380—550 мм сиктәрендә тирбәлә. 2012 йылдың 7 авгусында Молдавия территорияһында йәйге миҙгелдә барлыҡ күҙәтеү осоронда иң юғары һауа температураһы күҙәтелә — +42,4 ℃ (Фалешты ҡалаһы)[8].

Молдавияның бөтә йылғалары ла Ҡара диңгеҙ бассейнына ҡарай. Иң ҙур йылғалары — Днестр менән Прут. Йылға үҙәндәрендә күп һыубаҫар күлдәр. Тупрағы башлыса ҡара тупраҡлы (75 %). Молдавия территорияһының ҙур өлөшө һөрөлгән. Дала үҫемлектәре ҙур булмаған участкаларҙа ғына һаҡланып ҡалған. Урман территорияһының 6 процентын биләй. Тәбиғи райондары: Төньяҡ-Молдова урманлы далаһы (Толтры), Үҙәк Молдова урманы (Кодры), Көньяҡ-Молдова далаһы.

Тарихы үҙгәртергә

 
Сороки ҡәлғәһе
 
Молдова кенәзлеге территорияһы (XIV—XVIII быуаттар) һәм бүленеше (XVII—XX быуаттар)
 
Бессарабия Румыния составында (1918—1940)
 
Бессарабия губернаторлығы (1941—1944)
 
Молдова кенәзлеге хәҙерге заман дәүләттәре сиктәре фонында
 
Яссы ҡалаһында Четацуя монастырының сиркәү стенаһында соҡоп яһалған Молдова гербы

XIV быуатҡа тиклем хәҙерге Молдавия территорияһы төрлө ваҡытта төрлө ҡәбиләләр союзы (гето-дактар, готтар, анттар, тиверҙар) һәм дәүләттәр (Киев Русе, Галич кенәзлеге, Алтын Урҙа) биләмәләренең бер өлөшө булған.

XIV быуат уртаһында бында Алтын Урҙа күскенселәре хужа булған. 1351 йылда Венгрия короле Бөйөк Лайош I бойороғо буйынса воевода Драгош Алтын Урҙаға ҡаршы ҡурғаулау сиге булдырыу өсөн Марамурештан китә. Уның кампанияһы һөҙөмтәһендә монголдар Днестр йылғаһынан көнсығышҡа сигенә. Азат ителгән территорияла, Венгрияны монголдарҙан һаҡлау маҡсатында, Драгошҡа үҙенең кенәзлеген булдырырға рөхсәт ителә. Кенәзлекте валахтар һәм русиндар төҙөй[9].

Хәҙерге Байя йәки Баня[hu]ҡалаһы кенәзлектең тәүге резиденцияһы була, ул ваҡытта «Молдавия» тип атала. Аҙаҡ бер нисә йылдан һуң резиденция Сирет ҡалаһына, һуңғараҡ унан Сучава ҡалаһына күсә.

1711 йылда Молдова господары Дмитрий Кантемир Яссы ҡалаһында Рәсәйгә тоғролоҡҡа ант итә. Рәсәй армияһы өсөн уңышһыҙ Прут походы һөҙөмтәһендә батша һәм ул үҙенең ғаиләһе һәм батша һарайындағылар менән Рәсәйгә күсә, унда Петр I-нең яҡындарының береһе булып китә, Молдова кенәзлеге Ғосман империяһының вассалы булып ҡала.

 
Молдавия ССР-ы 1940 йыл

XVIII быуат аҙағында рус-төрөк һуғышы һөҙөмтәһендә Днестрҙың һул яҡ яры Рәсәй империяһына күсә. Бухарест килешеүе йомғаҡтары буйынса, 1812 йылда Ғосман империяһы Бессарабияны Рәсәйгә бирә. Ғосман хакимлығынан азат ителгән биләмәлә Бессарабия губернаһы төҙөлә. Ул 100 йылдан ашыу (1812-1917 йылдар) Рәсәй империяһы составына инә. 1858-1861 йылдарҙа Молдавия кенәзлеге ҡалдыҡтары һәм Валахия дәүләт булып берләшә, аҙаҡ ул Рус-төрөк һуғышынан (1877 - 1878 йылдар) һуң төрөктәргә вассаллыҡ буйһоноуҙан азат ителгән Румыния исеме ала. Молдавия кенәзлегенең көнсығыш өлөшө Рәсәй империяһы составына ингәндән һуң, унда молдаван теле кириллицала үҫешен дауам итә, шул уҡ ваҡытта кенәзлектең Румыния составына ингән көнбайыш өлөшөндә телде славянизмдан «таҙартыу» бара һәм 1862 йылда тел латин графикаһына күсерелә|en|Re-latinization of Romanian}}</nowiki>[10].

1917 йылда Рәсәй империяһы тарҡалғандан һуң, элекке Бессарабия губернаһы территорияһында Молдавия Демократик Республикаһы иғлан ителә. 1918 йылда Бессарабия Румыния составына инә (был ваҡытта совет хөкүмәте Бессарабияны «совет территорияһының оккупациялаған өлөшө» тип һанай[11]). 1924 йылда Украина ССР-ы территорияһында Молдавия АССР-ы ойошторола.

 
Молдавия АССР-ының, Бессарабияны «румын оккупацияһы» территорияһы булараҡ билдәләгән картаһы

1940 йылдың июнь айында, Молотов-Риббентроп пактына ҡул ҡуйыу һөҙөмтәһендә, Румыния Бессарабияны һәм Төньяҡ Буковинаны СССР-ға бирергә мәжбүр була. Һөҙөмтәлә Молдавия ССР-ы барлыҡҡа килә. Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында Германия һәм Румыния ғәскәрҙәре оккупацияһы аҫтында була; булды Румыния хакимиәте Бессарабия Губернаторлығы ойоштора. Уның территорияһында Молдавияның 120 мең кешеһе, шул иҫәптән 90 мең йәһүд үлтерелә һәм концлагерҙарҙа һәләк була[12].1944 йылдың 24 авгусында, Яссы-Кишинёв операцияһы һөҙөмтәһендә, Молдавия Совет Социалистик Республикаһы территорияһы совет ғәскәрҙәре тарафынан азат ителә[13][14][15][16].

Ошонан һуң оҙаҡламай СССР Министрҙар Советының «элекке алпауыттарҙы, эре сауҙагәрҙәрҙе, немец оккупанттарына әүҙем булышсыларҙы, немец полицияһы органдары менән хеҙмәттәшлек итеүсе кешеләрҙе, профашистик партияларҙа һәм ойошмаларҙа ҡатнашыусыларҙы, аҡ гвардееецтарҙы, шулай уҡ үрҙә һанап кителгән бөтә категорияларҙың ғаиләләрен» Молдавия территорияһынан ҡыуып сығарыу тураһында ҡарары буйынса, Молдавияның 35 мең кешеһе Ҡаҙағстанға һәм Себергә «һөрөлә», репрессиялана һәм депортациялана (уларға Молдоваға 1957 йылдан һуң ғына ҡайтырға рөхсәт ителә). СССР-ҙың башҡа республикалары ярҙамында Молдавия ССР-ының иҡтисады тергеҙелә һәм төҙөлә башлай[12]. (ҡара. Молдавия ССР-ы). Бер үк ваҡытта республиканы әүҙем «советлаштырыу» башлана, шул иҫәптән СССР халыҡтарының милләт-ара аралашыу теле булараҡ рус теле индерелә, ул молдаван теле менән бер рәттән рәсми эшләй. Шулай уҡ етәксе вазифаларға күрше республикаларҙың партия хеҙмәткәрҙәре тәғәйенләнә[17][18]. Шул уҡ ваҡытта, башҡа совет республикаларынан айырмалы рәүештә (Балтика буйы, көнбайыш Белоруссия йәки көнбайыш Украина), Молдавияла был һиҙелерлек протест йәки йәшерен советтарға ҡаршы хәрәкәт ойоштороу тыуҙырмай[18].

1989 йылда молдавандарҙың милли яңырыуы өсөн сығыш яһаусы ойошмалар барлыҡҡа килә: «Клуб А. Матеевича», «Молдавское демократическое движение», «Демократическая лига студентов», «Ассоциация историков» һәм башҡалар. Улар һуңынан Молдова Халыҡ фронтына берләшәләр. Был ойошмалар башта молдаван теленә рәсми тел статусын биреү, латин графикаһына күсеү, дәүләт флагы сифатында румын триколорын ҡабул итеү өсөн сығыш яһай. Әммә тиҙҙән ул Молдавия милли хәрәкәтенән Румыния мәнфәғәтендәге хәрәкәткә әүерелә[19].

1991 йылдың 27 августында Молдавияның бойондороҡһоҙлоғо иғлан ителә[20].

1989 йылда башланған Днестр буйы һәм Молдова властары араһындағы конфликт 1992 йылда ҡораллы ҡаршы тороуға һәм ике яҡтан да күп ҡорбандарға килтерә. Рәсәйҙең ҡыҫылыуы арҡаһында хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатыуға өлгәшелә. Хәҙерге ваҡытта конфликт зонаһында Рәсәй Федерацияһының, Молдова Республикаһының һәм Днестр алды Молдова Республикаһының Уртаҡ тыныслыҡ булдырыу көстәре һәм Украина хәрби күҙәтеүселәре хәүефһеҙлек тәьмин итә. Рәсәй, Украина һәм ОБСЕ ҡатнашлығында күп һанлы һөйләшеүҙәр барышында әлегә Приднестровье статусы буйынса килешеүгә өлгәшеп булмай; низағ яҡтары араһындағы мөнәсәбәттәр көсөргәнешле булып ҡала.

1994 йылда Конституция ҡабул ителә, ул әлегә тиклем эшләй.

2009 йылдың апрелендә, Парламент һайлауҙарынан һуң, Молдавияның баш ҡалаһында күпләп тәртипһеҙлектәр тоҡана; һөҙөмтәһе булып яңы һайлауҙар тәғәйенләнә, һөҙөмтәлә коммунистар партияһы парламенттағы күпселекте юғалта һәм оппозицияға күсә, яңы хөкүмәт ойошторола.

Халҡы үҙгәртергә

1991 йылда Молдавия бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткән ваҡытта, уның халҡы 4,3 миллиондан ашыу кеше тәшкил итә[21]. Ағымдағы статистика мәғлүмәттәре буйынса 2017 йылдың 1 ғинуарына Молдавияла даими йәшәүсе халыҡ һаны 3 550 900 кеше тәшкил итә (Приднестровьены (ПМР) иҫәпкә алмайынса)[22].

2014 йылдағы халыҡ һанын иҫәпкә алыу һөҙөмтәләре буйынса, халыҡ һаны 2913281 кеше тәшкил иткән, шул иҫәптән, халыҡ иҫәбен алыу мәлендә сит илдә булған, тик уларҙың ғаилә ағзалары тарафынан иҫәпкә алынған 329108 кеше[23][24][к 1].

Республика халҡы, 2004 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 3 383 332 кеше тәшкил итә (Днестр алды Молдова Республикаһын иҫәпкә алмайынса). Шуларҙан халҡының 3158 меңе, йәки 93,3%-ы , православие динендә булып теркәлгән[25]. Халыҡ тығыҙлығы бер квадрат километрға 111,4 кеше тәшкил итә. Халыҡтың төп өлөшө, йәки 75,8%-ы, (2004 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте буйынса) — молдавандар. Шулай уҡ[25]: украиндар — 8,4 %[26], урыҫтар — 5,9 %, гагауздар — 4,4 %, румындар — 2,2 %, болғарҙар — 1,9 %, башҡа милләттәр — 1,4 % йәшәй.

2004 йыл халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, илдә халыҡтың 78,8 % -ы туған теле тип (беренсе, бала саҡтан уҡ үҙләштергән телдәре) үҙ милләтенең телен күрһәткән, ә 20,8%-ы уларҙың милләте менән тап килмәгән башҡа телдәрҙе күрһәткән. Молдавандар араһында 78,4%-ы туған теле тип молдаван телен, 18,8%-ы — румын телен, 2,5%-ы — рус телен һәм 0,3%-ы башҡа телдәрҙе күрһәтә. Украиндар араһында 64,1%-ы туған теле тип украин телен, ә 31,8%-ы — урыҫ телен күрһәтә. Урыҫтар араһында 97,2%-ы үҙ милләтенең телен туған теле тип күрһәтә. Гагауздар урыҫтар кеүек үк күпселеге — 92,3%-ы туған теле тип үҙ милләтенең телен күрһәткәндәр, ә 5,8%-ы — рус телен. Туған теле болғар теле булған болғарҙар 81,0 % тәшкил итәләр, һәм 13,9%-ы урыҫ телен туған теле тип күрһәтә[27].

Күпселек украиндар, гагауздар, болғарҙар үҙ милләтенең телен туған теле тип күрһәтеүенә ҡарамаҫтан, һәр икенсе украин, өсөнсө болгар һәм дүртенсе гагауз, ғәҙәттә, урыҫ телендә һөйләшә. Ғәҙәттә, урыҫ телендә һөйләшкән молдавандар уларҙың дөйөм һанының 5 процентын тәшкил итә[27].

Милли әҙселектәр араһында 6,2 % украиндар, 4,4 % урыҫтар, 1,9 % гагауздар, 2,2 % һәм румындар һәм 7,1 % болғарҙар молдаван телендә һөйләшәләр[27].

Молдавия граждандары араһында 12 705 кеше ике гражданлыҡ күрһәткән. 390 кеше гражданлығын күрһәтмәгән[27].

Халыҡтың территориаль бүленеше күрһәтеүенсә, халыҡтың 21%-ы (һәр бишенсе) Кишиневта йәшәй, 4,6%-ы — Гагаузия автономиялы территориаль берәмектә, 3,8%-ы — был Бельцы ҡалаһында. Халҡы 100 меңдән ашыу булған эре райондар — Кагуль, Хынчештский, Орхей, Унгенский. Аҙ һанлы райондар — Бессарабия (29 мең), Дубоссары (34 мең), Шолданешты (42 мең) һәм Тараклий (43 мең)[27].

Ике һуңғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре күрһәтеүенсә, 1989—2004 йылдар осоронда ил халҡы 274 мең кешегә кәмегән, уртаса кәмеү темпы 0,5 %. Был осорҙа халыҡ һанының кәмеүе тыуым һаны кәмеүе һәм тышҡы миграцияның тиҫкәре сальдоһы менән бәйле[27].

2004 йылда халыҡ иҫәбен алыу халыҡтың дөйөм иҫәбендә ауыл халҡы өлөшөнөң өҫтөнлөк алыуын раҫланған, улар 1989 йылдағы 57,9 %-ҡа ҡаршы 61,4 % тәшкил иткәнref name="CensusPressRelease2006"/>.

Халыҡ иҫәбен алыуҙар араһындағы осорҙа ҡала халҡы уртаса йылына 1 %-ҡа, ә ауыл халҡы — 0,13 %-ҡа кәмегән, шулай итеп, халыҡтың был категориялары араһындағы проценттарҙа айырма артҡан[27].

Халыҡ тығыҙлығы халыҡ иҫәбен алыуҙар араһындағы осорҙа бер квадрат километрға 120,4 кешенән 111,4 кешегә тиклем кәмегән[27].

2008 йылда яҡынса 25 мең никах теркәлгән, был 2007 йыл күрһәткестәренән 2 меңгә кәм[25]. 2016 йылда тыуымдың дөйөм коэффициенты (ҡатын-ҡыҙ үҙ ғүмерендә тыуҙырған балаларҙың уртаса һаны) — 1,56 (2016 йыл өсөн ЦРУ баһалау мәғлүмәттәре)[28].

Эшкә яраҡлы халыҡтың байтаҡ өлөшө Рәсәй хеҙмәт миграцияһында. 561 мең, 2015 йылдың ғинуарында 561 мең мигрант — Молдавия граждандары Рәсәй биләмәләрендә бер ваҡытлы булғандар[29] .

Дин үҙгәртергә

Иң киң таралған конфессия — православие, уның яҡлылар, 2004 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ил халҡының 93,3%-ын тәшкил итә[25].

Молдавия территорияһында ике параллель (ғәҙәттә был ҡануни аномалия тип һанала) православие юрисдикцияһы эшләй: ҡануни Румын Сиркәүенең Бессарабия митрополияһы һәм күп һанлы (Молдова Православие сиркәүе) Мәскәү патриархаты юрисдикцияһында булған Молдавия-Кишинев митрополияһы.

Молдавия территорияһында ике параллель (ғәҙәттә был ҡануни аномалия тип һанала) православие юрисдикцияһы эшләй: ҡануни Румын Сиркәүенең Бессарабия митрополияһы һәм күп һанлы (Молдова Православие сиркәүе) Мәскәү патриархаты юрисдикцияһында булған Молдавия-Кишинев митрополияһы.

Молдавия протестанттары (яҡынса 100 мең динле) баптистарҙан, пятидесятниктарҙан, адвентистарҙан, харизматтарҙан ғибәрәт.

Шулай уҡ, илдә башҡа конфессиялар һәм дини ағымдар диндарҙары бар: католиктар, йәһүҙиҙәр, мосолмандар, йәһәвә шаһиттары, мормондар, вайшнавтар һәм башҡалар.

Административ бүленеше үҙгәртергә

Молдавия 32 районға, 13 муниципияға (Кишинев, Бельцы, Бендеры[30], Комрат, Тирасполь[30], Кагул, Чадыр-Лунга, Единец, Хынчешты, Оргеев, Сороки, Страшены һәм Унгены[31]), 1 автономиялы территориаль берәмеккә (Гагаузия) һәм һул яҡ Днестр административ-территориаль берәмеккә бүленгән[32].

Молдавияла 65 ҡала һәм 917 ауыл бар.

Молдавия биләмәһендә танылмаған дәүләт — Днестр буйы Молдова Республикаһы бар. Днестрҙың һул яҡ ярының төп өлөшө, шулай уҡ Бендеры ҡалаһы һәм уң яҡ ярындағы байтаҡ ауылдар уның контроле аҫтында.

Дәүләт ҡоролошо үҙгәртергә

 
Молдавия картаһы

Президенты үҙгәртергә

Президент — Молдавия дәүләтенең башлығы.

Молдавия Президенты граждандарының туранан-тура ирекле йәшерен тауыш биреү юлы менән һайлана. 2000—2016 йылдар осоронда президент парламент депутаттарының йәшерен тауыш биреү юлы менән һайланған. Күп һанлы протестарҙан һәм депутаттар төркөмө Конституцион судҡа һорауҙар менән мөрәжәғәт иткәндән һуң, 2016 йылдың 4 мартында, парламентҡа президент һайлау хоҡуғын биргән Конституцияны үҙгәртеү тураһында закон конституцион түгел тип таныла[33].

Молдавия Президенттары:

  • Мирча Снегур — 3 сентябрь, 1990 — 15 ғинуар, 1997;
  • Петр Лучинский — 15 ғинуар 1997 — 7 апрель 2001 йыл;
  • Владимир Воронин — 7 апрель 2001 — 11 сентябрь 2009;
  • Михай Гимпу (и. о.) — 11 сентябрь 2009—2010 йыл 28 декабрь;
  • Владимир Филат (и. о.) — 2010 йылдың 28 декабренән 30 декабренә тиклем;
  • Мариан Лупу (и. о.) — 2010 йылдың 30 декабренән 2012 йылдың 23 марты буйынса;
  • Николай Тимофти — 2012 йылдың 23 мартынан 2016 йылдың 23 декабре буйынса;
  • Игорь Додон — 2016 йылдың 23 декабренән 2020 йылдың 24 декабре буйынса;
  • Майя Санда — ғәмәлдәге президент (2020 йылдың 24 декабренән).

1990 йылдан альтернативаһыҙ һайлауҙарҙан һуңМирча Снегур Молдова Совет Социалистик Республикаһы президенты була. Ул вазифаһына Молдова ССР-ы Юғары Советының 1990 йылдың 3 сентябрендәге 251-XII номерлы ҡарары менән тәғәйенләнә.

1991 йылдың аҙағында бөтә халыҡ президент һайлауынан һуң Мирча Снегур Молдавияның президенты була.

1996 йылдағы президент һайлауҙары ваҡытында Петр Лучинский 27,7 % тауыш йыйып, Мирча Снегурҙан һуң икенсе урынды биләй. Әммә икенсе турҙа Лучинский, һул һәм центристский көстәр ярҙамында Снегурға ҡарағанда күберәк тауыш йыя. Һөҙөмтәлә президент һайлауҙарында Пётр Лучинский еңә һәм 1997 йылдың 15 ғинуарында вазифаһына инә.

2000 йылда ПКРМ инициативаһы буйынса парламент төҙәтмәләр ҡабул итә, уның буйынса Молдавия президенты парламент тарафынан парламенттың дөйөм депутаттар һанының 3/5 тауышы буйынса һайлана. Президент һайлауҙарының ике уңышһыҙ маташыуынан һуң, парламент таратыла һәм ҡабаттан һайлауҙар тәғәйенләнә. Раҫлаған төҙәтмәләрҙән һуң парламент таратыла, сөнки парламентта президент һайлана алмай.

Парламентҡа ваҡытынан алда һайлауҙарҙан һуң Владимир Воронин Молдавияның президенты була. Коммунистар партияһынан 71 депутат уның өсөн тауыш бирә.

2001 йылда парламент һайлауҙарында коммунистар партияһы социаль сәйәсәтте көсәйтеү, иҡтисадты тергеҙеү, ауылда коллектив хужалыҡ формаларына ярҙам итеү, Рәсәй, Белоруссия һәм дөйөм алғанда БДБ менән мөнәсәбәттәрҙе нығытыу лозунгыһы аҫтында бара. Әммә 2003 йылдың ноябрендә Рәсәй тарафынан әҙерләнгән, Молдавияны федераллаштырыуҙы күҙ уңында тотҡан, Днестр буйы һәм Молдова араһындағы конфликтты көйләү планына ҡул ҡуя алмағандан һуң, Рәсәй һәм Молдавияның мөнәсәбәттәре боҙола.

2005 йылдың 4 апрелендә коммунистар партияһы депутаттары, шулай уҡ Христиан-демократик халыҡ партияһы, Демократик партия һәм Социал-либераль партия депутаттары президент вазифаһына Владимир Воронинды яңынан һайлайҙар.

Һайлауҙар алдынан Владимир Воронин Киевта Виктор Ющенко менән осраша, ә һуңынан үҙендә Кишиневта грузин лидеры Михаил Саакашвилиҙы ҡабул итә. Был күҙәтеүселәргә элекке совет дәүләттәренең Рәсәйгә ҡаршы йүнәлтелгән яңы «өс дәүләт союзы» булдырылыуы тураһында һөйләргә сәбәп бирә. Әммә Владимир Воронин матбуғатта күп тапҡыр Рәсәй Молдавияның стратегик партнер булды һәм булып ҡала тип билдәләй.

Илдең яңы хөкүмәтенә оппозицияла булып ҡалғас, Владимир Воронин 2009 йылдың 11 сентябрендә үҙенең президент вәкәләттәрен һала[34].

2010 йылдың 5 сентябрендә Молдавия президентын һайлау формаһын билдәләү буйынса бөтә халыҡ референдумы үтә, ул булманы тип таныла. Республиканың Үҙәк һайлау комиссияһы сайтында урынлаштырылған мәғлүмәттәргә ярашлы, унда һайлаусыларҙың 30,98%-ы ҡатнашҡан, ә ҡатнашыу сиге 33,33 %билдәләнгән.

2012 йылдың 16 мартында Либераль-демократик партия, Демократик партия, Либераль партия, Социалистар партияһы депутаттары һәм бойондороҡһоҙ депутат Михай Годя үҙҙәренең тауышы менән Николай Тимофтиҙы республика президенты итеп һайлайҙар.

2016 йылдың 13 ноябрендә туранан-тура президент һайлауҙарының икенсе турында Социалистар партияһынан кандидат Игорь Додон президент булып һайлана[35].

2020 йылдың 15 ноябрендә президент һәм бойондороҡһоҙ кандидат Игорь Додон һайлауҙың икенсе турында 57,27 % тауыш йыйған «Действие и солидарность» партияһы лидеры Майя Санданан еңелә[36].

Парламент үҙгәртергә

 
Молдавия Парламенты Бинаһы

Илдең юғары закондар сығарыу органы — бер палаталы парламент (101 урын).

Депутаттар дүрт процентлы барьер менән пропорциональ система буйынса 4 йылға һайланалар (2010 йылдан). 2009 йылда барьер 5 % була, 2008—2009 йылдарҙа — 6 процент, ә 2008 йылға тиклем 4 % булған.

1991 йылда Молдавия СССР-ҙан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткәндән һуң тәүге парламент һайлауы 1994 йылда ойошторола. Уларҙың һөҙөмтәләре буйынса Аграр-демократик партия 56 мандат, Социалистик партия блогы— «Берҙәмлек» 28 мандат, Демократик көстәр партияһы — 11 мандат, Христиан-демократик халыҡ фронты альянсы — 9 мандат ала. Парламент рәйесе итеп Петр Лучинский һайлана.

2001 йылдағы һайлауҙарҙа Молдова Республикаһы Коммунистар партияһы (ПКРМ) (71 урын) күпселек ала. Шулай уҡ парламентҡа үткән «Брагиш альянсы» (19 мандат) һәм ХДНП (11 мандат) үтә. Евгения Остапчук парламент рәйесе була.

2005 йылдың 6 мартында сираттағы һайлауҙар үтә. Икенсе тапҡыр рәттән коммунистар күпселек тауыш (46,1 %) һәм парламентта урындар (101-ҙән 56) ала. Был юлы ПКРМ лидерыЕвропа берлегенә ориентир аласаҡтары, ә партияны «Яңы типтағы Европа партияһы».на үҙгәртергә ниәтләүе тураһында белдерә.

2009 йылдың 5 апрелендә һайлауҙарҙа тағы ла ПКРМ еңеү яулай (49,48 % тауыш, парламентта 60 урын). Парламентта урын алған өс оппозицион партия бергә ҡалған яҡынса 35 % тауыш йыя. ОБСЕ-ның халыҡ-ара күҙәтеүселәре һайлауҙы «дөйөм алғанда ирекле» тип атай. Оппозиция һайлау һөҙөмтәләрен инҡар итә, улар фальсификация тураһында белдерә. 6 апрелдә Кишинев үҙәгендә протест акцияһы ойошторола. 7 апрелендә демонстрация контролдән сыға һәм сыуалыштарға әүерелә, һөҙөмтәлә Молдавия президентураһы һәм парламенты бинаһы зыян күрә. 8 апрель таңына сыуалыштар туҡтатыла. 200-гә яҡын кеше ҡулға алына[37]. Тыныс протест акцияһы аҙна буйына дауам итә, уларҙың төп талабы быға тиклем хоҡуҡ һаҡлау органдары ҡулға алған манифестанттарҙы азат итеү була[38].

Оппозицион партиялар президент һайлауҙарына бойкот яһайҙар, һөҙөмтәлә, Молдавия конституцияһына ярашлы, парламент таратыла, һәм 2009 йылдың 29 июлендә ҡабаттан парламент һайлауҙары үткәрелә. Коммунистар партияһы 44,69 % тауыш йыйып һәм 48 мандат биләп сағыштырмаса еңеү яулай.

Әммә парламентҡа үткән ҡалған 4 партия: Либераль партия (15 мандат), Молдова Демократик партияһы (13 мандат), Молдова Либераль-демократик партия (18 мандат) һәм уң центристик Альянс «Наша Молдова» (7 мандат), Европа Интеграцияһы өсөн Альянс I -гә берләшә һәм парламентта күпселекте төҙөй (101-ҙән 53 тауыш).

Молдавия коммунистар партияһы Владимир Воронин етәкселегендә оппозицияға күсә, сөнки күпселек булдырыу өсөн союздаштар таба алмай.

Ил президенты һайланмау менән бәйле, 2010 йылдың 28 сентябрендә Молдавия президенты бурыстарын башҡарыусы Михай Гимп парламентты таратыу тураһындағы указға ҡул ҡуя һәм ваҡытынан алда парламент һайлауҙарын 2010 йылдың 28 ноябренә билдәләй. Был һайлау һөҙөмтәләре буйынса парламентҡа 4 партия үтә: Коммунистар партияһы (42 мандат), Либераль-демократик партия (32 мандат), Демократик партия (15 мандат) һәм Либерал партия (12 мандат). Либерал-демократтар, демократтар һәм либералдар «Европа Интеграцияһы өсөн Альянс II» төҙөп парламентта күпселекте булдыралар (59 мандат). Мариан Лупу парламент рәйесе була.

2012 йылдың мартында Европа интеграцияһы өсөн альянстан кандидат Николай Тимофти Молдавия президенты итеп һайлана[39].

 
Сәйәси төркөмдәр:
Санду Хөкүмәте (59)      ПСРМ (35)      ACUM (24) Оппозиция (38)      ДПМ (29)      Шор (7)      бойондороҡһоҙҙар (3)

2014 йылдың 30 ноябрендәге парламент һайлауында 24 кандидат ҡатнаша. Ҡатнашлыҡ 57,28 % тәшкил итә. Парламентта депутат урындары түбәндәгесә бүленә: ПСРМ — 25 мандат, ЛДПМ — 23, ПКРМ — 21, ДПМ — 19 һәм ПЛ — 13[40].

Конституцион судтың 2016 йылдың 4 мартындағы, Президент граждандарҙың тура тауыш биреү юлы менән һайлана тигән ҡарарына ярашлы, 2016 йылдың 30 октябрендә һәм 13 ноябрендә Молдавияла президент һайлауҙары үтә. 2016 йылдың 30 октябрендә 50,95 % ҡатнашлыҡ коэффициенты менән тауыш биреүҙең беренсе раунды раҫлана. Молдавия президенты вазифаһына 9 кандидаттың береһе лә 50 % тауыш йыймағанлыҡтан, законға ярашлы 2016 йылдың 13 ноябрендә икенсе тауыш биреү ойошторола. Икенсе турҙа 30 октябрҙә иң күп тауыш алған тәүге ике кандидат — Игорь Додон һәм Майя Санда ҡатнаша. 53,45 % һайлаусы тауыш бирә, ә Додон Игорь Молдова Республикаһы Президенты итеп һайлана[41].

2019 йылдың 24 февралендә уҙғарылған парламент һайлауҙарында 15 сәйәси партиянан вәкилдәр ҡатнаша. Һайлауҙарҙа ҡатнашлыҡ 50,57 % тәшкил итә, һайлау һөҙөмтәләре буйынса Молдова Республикаһының Социалистар партияһы беренсе урынды биләй (35 мандат), уның артынса Молдова Демократик партияһы (30 мандат), ACUM блогы (26 мандат), Шор партияһы (7 мандат), бойондороҡһоҙ кандидаттар 3 мандат ала[42].

Хөкүмәт үҙгәртергә

Дәүләт теле үҙгәртергә

Молдавия СССР составында булған осорҙа, 1977 йылда СССР Конституцияһында дәүләт теле төшөнсәһе булмай, сөнки СССР халыҡтарының бөтә телдәренең дә тигеҙлеге иғлан ителә[43][44]. Союздаш республикаларҙа, Молдова ССР-ында ла, эш башҡарыу һәм закондар сығарыу союздаш республика телендә, шулай уҡ ундағы халыҡтың күпселеге һөйләшкән телдә[43][44], йәғни урыҫ телендә һәм молдаван телендә алып барыла[45][46]. 1989 йылда законлы рәүештә «молдаван-румын телдәренең оҡшашлыҡтары ысын булыуы»[47] һәм латин алфавитына күсеү тураһында белдерелә[48], шул уҡ ваҡытта молдаван теле генә дәүләт теле статусы алак[46][47][49].

1991 йылдағы Молдавияның бойондороҡһоҙлоғо тураһында декларацияла[20] румын теле дәүләт теле тип иғлан ителә. 1994 йылда Молдавия Конституцияһы Молдавияның дәүләт теле латин графикаһы нигеҙендә эшләгән молдаван теле тип нығыта[50]. 2013 йылдың 5 декабрендә республиканың Конституцион суды[51][52], бойондороҡһоҙлоҡ тураһында Декларация һәм Конституция юридик яҡтан бер бөтөн, төрлөсә яҙылған урын булғанда, Бойондороҡһоҙлоҡ тураһында декларация Конституциянан өҫтөнлөк итә тип ҡарар итә, һәм румын телен Молдавияның дәүләт теле тип таный; шулай булыуға ҡарамаҫтан, парламент илдең төп законына был мәсьәлә буйынса үҙгәрештәр индермәй[53]. 2018 йылда Конституция тексында, шулай уҡ күп кенә башҡа хоҡуҡи акттарҙа[47][54], «молдаван теле» синтагмаһы һаҡлана.

Хәҙерге ҡайһы бер тел белгестәре[55], «румын» һәм «молдаван» бер үк телдең төрлө исемдәре булып торалар (лингвонимдар) тип иҫәпләйҙәр[56][57], шул уҡ ваҡытта башҡа сығанаҡтар[58][59][60] молдаван теле, румын теле менән бер рәттән көнсығыш-роман телдәренең береһе тип һанайҙар.

Башҡа телдәрҙең статусы үҙгәртергә

Рус теле милләт-ара аралашыу теле статусына эйә[47] (2021 йылдың ғинуарында Конституция суды ҡарары менән ғәмәлдән сығарыла[61][62]).

Гагаузия автономиялы территориаль берәмектә молдаван теле, гагауз теле һәм урыҫ теле рәсми (дәүләт теле түгел) тел статусына эйә[54].

Танылмаған Днестр алды Молдова Республикаһында молдаван, урыҫ һәм украин телдәре (МР ҡануниәте буйынса[63], һәм шулай уҡ ПМР Конституцияһы буйынса[64]) рәсми тел булып торалар.

Тышҡы сәйәсәт үҙгәртергә

Европа берлеге үҙгәртергә

 
Молдавия һәм Европа берлеге

Европа берлеге яғынан Молдавияға финанс ярҙамы программаһын тормошҡа ашырыу күләме 1991—2009 йылдарҙа 270 миллион евро ғына тәшкил итә[65]. Илдең тышҡы сауҙаһында Европа берлеге роле яйлап арта: ес илдәре өлөшөнә был 2004—2011 йылдарҙа Европа берлеге илдәренең 27 тиклем Молдавия экспортында өлөшө 41%-тан 49 %-ҡа тиклем арта (БДБ-12 илдәренең өлөшө был осорҙа 51%-тан 42 %-ҡа тиклем кәмей)[66]. Молдавия һәм Европа берлеге араһында, башлыса финанс һәм сауҙа хеҙмәттәшлегенә арналған партнерлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында килешеү 1998 йылда көсөнә инә[67]. 2005 йылдың февралендә Европа берлеге, Европа күршелек сәйәсәте сиктәрендә, Европа берлеге — Молдавия эш планы ҡабул итә, ул Молдавияның «Европаның иҡтисади һәм социаль структураларына артабанғы интеграция» буйынса тырышлығына ярҙам итеүҙе маҡсат итеп ҡуя[68]. 2005 йылдың мартында Молдавияла Европа берлегенең махсус вәкиле тәғәйенләнә, уның мандатын Днестр буйы конфликтын хәл итеүгә Европа берлегенең өлөшөн бергәләп хәл итеүгә тупларға планлаштырыла римлеләргә тынғы бирмәй планлаштырыла. Шул уҡ йылдың көҙөндә Кишиневта Европа берлегенең рәсми вәкиллеге асыла[69].

  • 2010 йылдың 12 ғинуарында Молдавия Европа берлеге менән ассоциацияланған ағзалыҡ тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай[70].
  • 2010 йылдың 11 ноябрендә республиканың премьер-министры Владимир Филат, 2011 йылда Молдавия Европа берлегенә инергә заявка бирәсәк тип белдерә[70].

2011 йылдың яҙында Кишинёвта Польша инициативаһы менән «ЕБ- Молдавия» иҡтисади форумы үтә. Польшаның премьер-министры, Польша « 2011 йылдың 1 июленән Европа берлегендә рәйеслек итеү ваҡытында, Молдавияға уның Европаға юлында бер һүҙһеҙ ярҙам итәсәк һәм Приднестровье конфликтын хәл итеү буйынса бөтә тырышлығын һаласаҡ» тип белдерә[71]. Һөҙөмтәлә 2013 йылдың 29 ноябрендә Молдавия Европа берлегендә ассоциацияланған ағзалыҡ тураһында килешеүҙе алдан раҫлай[72].

2014 йылда «Европа берлеге ағзалары булған илдәр менән Шенген Килешеүе ҡатнашыусылары булған илдәрҙең виза режимын либералләштереү» тураһында Европа Комиссияһы Директиваһын раҫлау үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙең мөһим этабы булып тора.

Халыҡ-ара килешеүҙәр һәм конвенциялар үҙгәртергә

2006 йылдың 19 июнендә Молдавия 1961 йылғы Гаага конвенцияһына ҡушыла. 2007 йылдың 16 мартында конвенция үҙ көсөнә инә. Был Конвенция, Конвенция ҡатнашсыһы булған илдәр өсөн, сит ил рәсми документтарын легалләштереү талабын юҡҡа сығара. Конвенция бер дәүләттә эшләнгән һәм башҡа дәүләткә тапшырылырға тейеш рәсми документтарға ҡуйыла торған махсус билдә (штамм) булдыра, был консуллыҡ легалләштереү процедураһын — апостилләштереүҙе алмаштыра. 

База Данных Апостилированных Документов.

Нейтралитет үҙгәртергә

Молдавия конституцияһының 11 статьяһында былай тип әйтелә: Молдова Республикаһы үҙенең даими нейтралитетын иғлан итә. Молдова Республикаһы башҡа дәүләттәрҙең ҡораллы көстәрен үҙ биләмәләрендә урынлаштырырға рөхсәт итмәй.

Шулай итеп, Молдавияның нейтралитеты уның конституцияһында нығытылғанлыҡтан, илдең НАТО-ға ла, Коллектив хәүефһеҙлек тураһындағы договор ойошмаһына ла (ОДКБ) инеү буйынса планы юҡ.

Иҡтисады үҙгәртергә

Молдавия аграр-индустриаль дәүләттәр категорияһына ҡарай. ППС буйынса халыҡтың йән башына эске тулайым продукт күләме буйынса 2019 йылда донъяла 94-се урынды һәм Европа илдәре буйынса аҙаҡҡы урынды биләй[73].

Милли конкуренцияға һәләтлек кимәле буйынса 2014 йылда донъяла 82-се урын биләй[74].

Өҫтөнлөктәре: Инфляция түбән (3,3 %)[75]. Иҡтисади үҫеш темпы сағыштырмаса юғары (Европа буйынса уртасанан юғары) һәм түбән дәүләт бурысы (Европа буйынса уртасанан түбән). Шулай уҡ илдә, Европа илдәре менән сағыштырғанда, сағыштырмаса арзан һәм яҡшы белемле эшсе көс бар.

Йомшаҡ яҡтары: сеймал базаһы ярлы; коррупция көслө. Баҙар реформаһы яй бара. Инфраструктураға һәм НИОКР-ға (Фәнни-тикшеренеү һәм тәжрибә-конструкторлыҡ эштәренә) инвестиция күләме бәләкәй. Иң ҙур проблема (Европаның башҡа сағыштырмаса ярлы илдәре: Украина, Белоруссия, Молдова һәм башҡаларҙағы кеүек) — эшкә яраҡлы эшсе көстәргә ҡытлыҡтың йылдан-йыл артыуы һәм пенсионерҙар һанының артыуы. Сәбәбе түбән тыуым һәм халыҡтың башҡа, байыраҡ илдәргә эмиграцияһы юғары булыуы менән бәйле.

ППС буйынса эске тулайым продукт күләме 2014 йылда $17,72 миллиард тәшкил итә, донъяла 148-се урын[76]. 2014 йылда теркәлгән иҡтисади үҫеш темпы яҡынса 4,6 % (донъяла 159-сы урын)[76]. Дәүләт бюджетының 2014 йылда килем өлөшө $ 2,922 миллиард, сығымы $ 3,15 миллиард, бюджет дефициты эске тулайым продукттан 2,9 процент тәшкил итә[76].

 
Молдова лейы

Молдавияның климаты ауыл хужалығы өсөн уңайлы. Илдә мәғдән булмаған файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтарҙан — котелецтарҙан (эзбизташлы стена ҡороу өсөн таш) һәм цемент етештереү өсөн сеймалдан башҡа минераль ресурстар ятҡылыҡтары юҡ[77], ошоноң менән бәйле ил иҡтисады ауыл хужалығына нигеҙләнгән. Бөтә энергетика ресурстары импортлана. Элек электр энергияһының 80 % -ы менән танылмаған Днестр алды Молдова Республикаһы тәьмин иткән, унда Молдавия ГРЭС-ы урынлашҡан[78]. 2017 йылдың апреленән Молдавия электр энергияһын Украинанан һатып ала[79].

Европа комиссияһының сауҙа буйынса Генераль Директораты мәғлүмәттәре буйынса, Молдавияның 2012 йылда экспорт күләме 1,6 миллиард евро тәшкил . Экспорттың төп статьялары — аҙыҡ-түлек тауарҙары, текстиль. Төп импортёрҙар: Европа берлеге (54,6 %), Украина (19,4 %), Рәсәй (8,1 %), Белоруссия (5,4 %), Төркиә (4,8 %)[80].

Импорт күләме 2012 йылда 4,033 миллиард евро тәшкил итә. Импорттың төп статьялары — минераль сеймал һәм яғыулыҡ, машиналар һәм ҡорамалдар, химикаттар, текстиль. Төп экспортлаусылар — Европа берлеге (53,5)[80].

2012 йылда милли асыҡ бюджет 1837,9 миллион лей дефицит менән ябыла. Килем 33 526,1 миллион лей, сығым —35 364 млн лей тәшкил итә[81].

Молдавия милли банкының валюта резервтары 2013 йылда $ 2,71 млрд тәшкил итә[82].

Молдавияла 2014 йылда инфляция кимәле 5,1 % тәшкил итә[76].

2005 йылда Бөтә донъя банкы Европаның иң ярлы иле тип таный[83]. 2020 йылдың 1 майынан минималь эш хаҡы күләмен 2935 лей (€ 146,21) тәшкил итә[84][85][86].

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Рәсми рәүештә "латин хәрефтаре менән яҙылған молдаван теле" булып һанала
  2. ↑ Гагаузияла шулай уҡ урыҫ һәм ғағауҙ телдәре; Приднестровьелә шулай уҡ урыҫ һәм украин телдәре
  3. ↑ Курс молдавский лей (MDL) к рублю (RUB)
  4. ↑ Мохов Н. А. Формирование молдавского народа и образование Молдавского государства. — Кишинёв, 1959.
  5. ↑ Конвенция о режиме судоходства на Дунае, дополнительный протокол от 26 марта 1998 года. Дунайская комиссия (26 март 1998). Дата обращения: 29 март 2021.
  6. ↑ Дунайская Комиссия. Министерство иностранных дел Российской Федерации (9 сентябрь 2001). Дата обращения: 29 март 2021.
  7. ↑ Климатическая и агроклиматическая характеристика зимы на территории Республики Молдова (рум.). Государственная гидрометеорологическая служба Молдавии. Дата обращения: 31 октябрь 2016. Архивировано из оригинала 14 ноябрь 2016 года.
  8. ↑ Рекорды летнего сезона 2012 года. Государственная гидрометеорологическая служба Молдавии. Дата обращения: 31 октябрь 2012. Архивировано из оригинала 1 ноябрь 2012 года.
  9. ↑ Суляк С. Г. Молдавская Русь // «Русин», Кишинев, 2010, № 2 (20), — С. 11-20.
  10. ↑ Тихомиров А. Миграции индоевропейцев. Романские народы — М.: Издательские решения — ISBN 9785449310118
  11. ↑ Документы внешней политики СССР. — Госполитиздат, 1963. — Т. 7. — С. 164—167, 171. — 740 с. — 26 000 экз.
  12. ↑ 12,0 12,1 Андрущак В.Е., Бойко П.А. и др. История Республики Молдова. С древнейших времён до наших дней = Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină în zilele noastre / Ассоциация учёных Молдовы им. Н. Милеску-Спэтару. — 2-е, переработанное и дополненное. — Кишинёв: Elan Poligraf, 2002. — С. 234—240. — 360 с. — ISBN 9975-9719-5-4.
  13. ↑ 15 фактов о Молдове в годы Второй мировой войны. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  14. ↑ Суляк Сергей Георгиевич Бессарабия в годы Великой Отечественной войны // Русин. — 2015-01-01. — В. 2 (40). — ISSN 1857-2685.
  15. ↑ А. В. Сульдин. История СССР. Хроника великой страны. — АСТ, 2016. — С. 311. — 651 с. — ISBN 978-5-17-083622-2.
  16. ↑ Moldovenii.md. Молдова в 1941-1944 гг. (недоступная ссылка — история). moldovenii.md. — «20 августа 1944 г. на южном участке Восточного фронта началась Ясско-Кишинёвская операция, которая завершилась полным разгромом фашистских войск и освобождением Молдовы. 24 августа 1944 г. была освобождена столица республики – Кишинёв.» Дата обращения: 17 апрель 2017.
  17. ↑ Фурман Д. Е. Молдавские молдаване и молдавские румыны: влияние особенностей национального сознания молдаван на политическое развитие Республики Молдова (Доклады Института Европы). — М.: Ин-т Европы РАН: Русский сувенир, 2007. — Т. #206. — С. 13. — 133 с. — ISBN 978-5-91299-031-1.
  18. ↑ 18,0 18,1 Валь М., Эмерсон М. Молдова и Приднестровский конфликт. / Европеизация и разрешение конфликтов:конкретные исследования европейской периферии = “Europeanization and Conflict Resolution: Case Studies from the European Periphery” / Бруно Коппитерс и др., с комментариями Нику Попеску, Гиа Нодиа. — М.: «Весь Мир», 2005. — С. 159. — 360 с. — ISBN 5-7777-0318-6.
  19. ↑ Суляк С. Г. Вехи Молдавской государственности // Журнал «Русин», 2010
  20. ↑ 20,0 20,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; DeclIndep төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  21. ↑ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей. demoscope.ru. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  22. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; popstat төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  23. ↑ Предварительные итоги переписи населения Молдовы 2014 г.
  24. ↑ Население Молдовы за десять лет сократилось почти на полмиллиона.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Данные переписи 2004 года
  26. ↑ «Толерантная Буковина»: Информация об украинском населении Республики Молдова
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 Итоги переписи населения 2004 года. Демографические, национальные, языковые, культурные характеристики. Национальное бюро статистики республики Молдова (7 апрель 2006). Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.
  28. ↑ The World Factbook — Central Intelligence Agency. www.cia.gov. Дата обращения: 8 ғинуар 2017. 2014 йыл 4 март архивланған.
  29. ↑ Исследование РБК: как из России уезжают иностранцы. РБК. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  30. ↑ 30,0 30,1 Города Бендеры и Тирасполь находятся под контролем непризнанного государства Приднестровская Молдавская Республика, по законам которого обладают статусом городов республиканского подчинения.
  31. ↑ ЗАКОН Nr. 248 от 03.11.2016 о внесении изменений и дополнений в Закон об административно-территориальном устройстве Республики Молдова № 764-XV от 27 декабря 2001 года
  32. ↑ ЗАКОН Nr. 764 от 27.12.2001 об административно-территориальном устройстве Республики Молдова. Дата обращения: 20 октябрь 2015. Архивировано 17 октябрь 2012 года.
  33. ↑ Президент страны будет избираться прямым голосованием
  34. ↑ Владимир Воронин сложил с себя полномочия президента Молдовы
  35. ↑ Alegerile prezidențiale din 2016 în Republica Moldova - alegeri.md (рум.). alegeri.md. Дата обращения: 16 декабрь 2020.
  36. ↑ МАЙЯ САНДУ ОФИЦИАЛЬНО ПРИЗНАНА НОВЫМ ПРЕЗИДЕНТОМ МОЛДОВЫ – КОНСТИТУЦИОННЫЙ СУД УТВЕРДИЛ РЕЗУЛЬТАТЫ ВЫБОРОВ. Infotag.md (10 декабрь 2020). Дата обращения: 16 декабрь 2020.
  37. ↑ «Выборы в Молдавии: коммунисты получили большинство» // — Би-Би-Си, 8 апреля 2009
  38. ↑ Би-Би-Си: «Молдавские протесты: жестокость в ответ на жестокость?», 20 апреля 2009
  39. ↑ Wall-Street.ro «Republica Moldova si-a ales presedintele»
  40. ↑ Alegerile parlamentare în Moldova din 30 noiembrie 2014
  41. ↑ Alegerile Preşedintelui Republicii Moldova din 30 octombrie şi 13 noiembrie 2016}
  42. ↑ Nr. 2414 — cu privire la totalizarea rezultatelor alegerilor Parlamentului Republicii Moldova în circumscripția națională și circumscripțiile uninominale din 24 februarie 2019
  43. ↑ 43,0 43,1 БСЭ. Государственный язык. Большая советская энциклопедия. bse.sci-lib.com. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  44. ↑ 44,0 44,1 Конституция СССР 1977 г. www.hist.msu.ru. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  45. ↑ Конституция Молдавской ССР от 1978 г., с изменениями и дополнениями
  46. ↑ 46,0 46,1 Институт демографии Национального исследовательского университета "Высшая школа экономики". Русские в Молдове: социально-демографические трансформации. demoscope.ru. Дата обращения: 16 апрель 2017. Архивировано 16 апрель 2017 года.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Закон Nr. 3465 от 01.09.1989 О функционировании языков на территории Молдавской ССР
  48. ↑ Закон Nr. 3462 от 31.08.1989 «О возврате молдавскому языку латинской графики»
  49. ↑ Закон о статусе государственного языка Молдавской ССР 1989 года дополнил Конституцию МССР статьёй 70-1, провозглашавшей государственным языком молдавский язык на основе латинской графики.
  50. ↑ Конституция Республики Молдова ст. 13 пункт (1)
  51. ↑ КОНСТИТУЦИОННЫЙ СУД Постановление Nr. 36 о толковании статьи 13 ч.(1) Конституции в соотношении с Преамбулой Конституции и Декларацией о независимости Республики Молдова, 05.12.2013, Monitorul Oficial Nr. 304—310
  52. ↑ Государственным языком Молдавии признали румынский. Lenta.ru (5 декабрь 2013). Дата обращения: 5 декабрь 2013.
  53. ↑ МИД России
  54. ↑ 54,0 54,1 Закон об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери), Nr. 344 от 23.12.1994, ст. 3 (1)
  55. ↑ Лухт Л. И., Нарумов Б. П. Румынский язык // Языки мира. Романские языки. — М., Academia, Институт языкознания РАН, 2001 — С. 575
  56. ↑ eNews: «Молдавский язык древнее румынского» — Интервью с историком, автором первого молдавско-румынского словаря Василе Стати. Архивировано 21 июль 2015 года., 5 декабря 2013
  57. ↑ «Румынский язык» в энциклопедии «Britannica»; Лухт Л. И., Нарумов Б. П. Румынский язык // Романские языки. М., 2001. С. 577.
  58. ↑ Проблемы языка в глобальном мире. Монография // Под ред. Ганиной Е. В., Чумакова А. Н. — 2015
  59. ↑ Топоров В. Исследования по этимологии и семантике. Том 2. Индоевропейские языки и индоевропеистика. Книга 1 — 2006
  60. ↑ Любанец И. И. Латинский язык : учебное пособие — Минск: Вышэйшая школа, 2015. — 216 с. — С. 8
  61. ↑ В Молдове суд отменил закон о статусе русского языка. Закон о функционировании языков перестает действовать с момента принятия решения Конституционного суда Молдовы // Корреспондент.net, 21 янв 2021
  62. ↑ КС Молдавии признал неконституционным особый статус русского языка // Известия, 21 января 2021
  63. ↑ Закон № 173 от 22.07.2005 об основных положениях особого правового статуса населённых пунктов левобережья Днестра (Приднестровья)
  64. ↑ Конституция ПМР 2016 йыл 3 март архивланған., ст. 12
  65. ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/otnosheniya-moldavii-i-es-v-1998-2012-gg С. 29
  66. ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/otnosheniya-moldavii-i-es-v-1998-2012-gg С. 31
  67. ↑ Соглашение о партнёрстве и сотрудничестве между ЕС и Молдовой 1994 г. // сайт Московской Государственной Юридической Академии. Дата обращения: 21 май 2011. Архивировано из оригинала 24 апрель 2011 года.
  68. ↑ EU/MOLDOVA ACTION PLAN 2005, february 22// сайт Европейского Союза
  69. ↑ Фортуна А. В. Республика Молдова: Особенности внешней политики // Политическая наука. 2006. № 2. С. 95-111.
  70. ↑ 70,0 70,1 Молдавия готовится к ассоциированному членству в Евросоюзе — Deutsche Welle, 13.01.2010
  71. ↑ Коммерсант Молдова, 30 марта 2011 «Плачущий ребёнок получает молоко» — В Кишиневе проходит форум «ЕС-Молдова»
  72. ↑ Янукович остался при «своих». specletter.com (29 ноябрь 2013).
  73. ↑ GDP based on purchasing-power-parity (PPP) per capita (ингл.). МВФ (13 октябрь 2020). Дата обращения: 13 октябрь 2020.
  74. ↑ Competitiveness Rankings. The World Economic Forum.
  75. ↑ World Economic Outlook Database, April 2019. IMF.org. International Monetary Fund. Дата обращения: 11 апрель 2019.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 Moldova (ингл.). CIA (15 октябрь 2015). — Справка по Молдавии на официальном сайте ЦРУ. Дата обращения: 15 октябрь 2015. 2019 йыл 7 ғинуар архивланған.
  77. ↑ Добыча и продажа известнякового камня - Calcar SA. calcar.md. Дата обращения: 7 ғинуар 2017.
  78. ↑ Компания Energokapital подала в суд на компанию РМ Energocom. Point.md. Дата обращения: 7 ғинуар 2017.
  79. ↑ Молдавия перешла на электроэнергию с Украины: «Это попытка зацепить Россию». ИА REGNUM. Дата обращения: 16 апрель 2017.
  80. ↑ 80,0 80,1 Генеральный Директорат Европейской комиссии по торговле. European Union, Trade in goods with Moldova. Европейская комиссия (7 ноябрь 2013). Дата обращения: 29 ноябрь 2013. Архивировано из оригинала 4 декабрь 2013 года.
  81. ↑ Дефицит национального публичного бюджета Молдовы в 2012 г. превысил 1,8 миллиарда леев. noi.md (29 ғинуар 2013). Дата обращения: 29 ноябрь 2013.
  82. ↑ Новый рекорд НБМ: резервы банка составляют 2,71 миллиардов долларов. Vesti.md (9 октябрь 2013). Дата обращения: 29 ноябрь 2013.
  83. ↑ Всемирный банк назвал Молдову самой бедной страной Европы
  84. ↑ https://cancelaria.gov.md/sites/default/files/document/attachments/intr249.pdf
  85. ↑ Cuantumul minim garantat al salariului în sectorul real discutat în cadrul Biroului executiv al CNCNC | Noutățile CNPM | Confederația Națională a Patronatului din Republica… 2021 йыл 28 ғинуар архивланған.
  86. ↑ Salariul minim garantat în Moldova va fi majorat după depășirea crizei — Работа в Молдове joblist.md


Өҙөмтә хатаһы: "к" төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="к"/> тамғаһы табылманы

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Молдова&oldid=1257689 ҡабул ителгән