Википедия

Сүриә

Яҡын Көнсығыштағы дәүләт
(Сирия битенән йүнәлтелде)

Сүриә ғәрәп Йөмһүриәте (ғәр. الجمهورية العربية السورية‎, аль-Джумхури́йя аль-Араби́йя ас-Сури́йя) — Яҡын Көнсығыштағы дәүләт. Көньяҡ-көнбайышта Ливан һәм Израиль менән сикләшһә, көньяҡта Иордания, көнсығышта Ираҡ, төньяҡта Төркиә менән сиктәш. Көнбайыштан Урта диңгеҙ ярҙарын йыуа.

Сүриә Ғәрәп Республикаһы
لجمهورية العربية السورية‎, әл-Йүмһүриә әл-Ғәрәбиә әс-Сүриә
Сүриә гербы
Флаг
Гимн: «Хомат ад-Дияри»
Үҙаллылыҡ датаһы 17 апрель 1946йыл
беренсе тапкыр иғлан ителгән

Сентябрь 1936,
һуңынан - 1 ғинуар 1944;
танылған 17 апрель 1946. ( Франция)

Рәсми тел ғәрәп Сир-месопотам диалекттәре төркөмө.
Баш ҡала Дамаск
Эре ҡалалар Алеппо, Дамаск, Хомс
Идара итеү төрө Парламент республикаһы
Территория
• Бөтәһе
• % һыу өҫтө 		86
185 180, шуларҙың11703 км²
Израиль баҫып алған һәм 1990 йылда
аннексияланған км²
0,06
Халыҡ
• Һаны (2007)
• Халыҡ тығыҙлығы
19 405 000,
шуларҙың 40 меңе
Хермон тауында
территорияла йәшәй. чел. (55-56)
103 чел./км²
Валюта фунт (SYP, 138)
Интернет-домен .sy
Код ISO SY
МОК коды SYR
Телефон коды +963
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d][1][2] һәм Asia/Damascus[d][3]

Cүриәнең дөйөм халыҡ иҫәбе 20, 2 млн кеше (2009 йылғы иҫәп алыу һөҙөмтәләре буйынса). Ярты сүриәлеләр сөнниҙәр, шулай уҡ ярайһы ғына кимәлдә шиғыйҙар ҙа бар. Шулай уҡ исмәғилит һәм ғәләүит ағымындағы мосолмандар ҙа бар (16 %). Төрлө йүнәлештәге христиан динлеләр (10 %). Исламиттар ҙа күҙәтелә. Дәүләт теле — ғәрәп теле. 1963 йылдан алып республикала «Баас» партияһы өҫтөнлөккә эйә. Бөгөнгө Сүриә 60 йыллыҡта ҡына иҫәпләнһә лә, илдә беҙҙең эраға тиклемге 4-се быуатта уҡ цивилизация башланған. Баш ҡалаһы — Дәмәшке (Дамаск), Бедекер белдереүенсә Дәмәшке иң боронғо баш ҡалалаларҙан иҫәпләнә.

Тарихы

үҙгәртергә
Төп мәҡәлә: История Сирии

Ҡалып:История Сирии

Боронғо Сүриә

үҙгәртергә

Сүриә цивилизацияһының тарихы, кәм тигәндә, беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡҡа барып тоташа

Эблаит теле — бөгөнгө көндә билдәле булған семит телдәренең иң боронғоһо. 1975 йылда табылған Эбла китапханаһында төрлө кәсептәргә, ауыл хужалығына һәм сәнғәткә арналған 17 мең балсыҡ табличкалар булыуы асыҡлана. Эбланың өҫтөнлөклө рәүештә файҙаланылған кәсептәре — ағас, фил һөйәктәрен, ынйы эшкәртеү. Мари, Угарит һәм Дура-Европос — дәүерҙең элек-электән билдәле ҡалаларына ҡарай.

 
в Босралағы Рим театры

Беҙҙең эраға тиклем XXIII быуатта Эбланы Аккад яулап ала, баш ҡалаһы тулыһынса емертелә. Артабан Сүриә территорияһына ханаан ҡәбиләләре баҫып инә, улар күп һанда ваҡ дәүләттәр ойоштора[4]. За период между вторжением Ханаан ҡәбиләләренең баҫып инеүе һәм беҙҙең эраға тиклем 64 йылда Сүриәне Рим империяһы яулап алыуы араһындағы дәүерҙә уның территорияһы эҙмә-эҙлекле рәүештә гиксостар, хеттар, мысырлылар, арамейҙәр, ассириялылар, вавилондар, фарсылар, боронғо македонлылар, эллинлы Селевкиҙар державаһы, Бөйөк Әрмәнстан Бөйөк Тигран властары ҡулында була.

Беҙҙең эраға тиклем XVI быуаттан Сүриәнең көньяғында электән Мысыр фирғәүендәренә буйһонған Дамаск ҡалаһы була[4].

Сүриә христиандар тарихында ла мөһим урын алып тора, — Библияға ярашлы, Павел Дамаск ҡалаһына китеп барған юлда христиан динен ҡабул итә, шунан һуң Христос уҡыусылары беренсе тапҡыр христиандар тип атала башлаған Антиохияла йәшәй (см. Деяния Апостолов).

Ислам хакимлығы

үҙгәртергә
 
Дамаскиҙағы Ҙур мәсет
 
Алеппо ҡәлғәһе

Омейядтар дәүерендә Дамаск Ғәрәп хәләфилегенең баш ҡалаһына әүерелгәндән һуң, 661 йылда, Сүриәлә Ислам нығына. Был осорҙа Хәлифилек Пиреней ярымутрауынан алып Үҙәк Азияға тиклемге территорияны биләгән ҡеүәтле дәүләт була. Дамаск бөтә ғәрәп донъяһы өсөн, VIII быуатта уҡ донъялағы иң эре ҡалаларҙың береһе булараҡ, мәҙәни һәм иҡтисади үҙәккә әйләнә. 750 йылда Омейядтарҙы Аббасидтар династияһы властан бәреп төшөрә, шунан һуң Хәлифәлектең баш ҡалаһы Багдадҡа күсә.

XII быуатта Сүриә территорияһында йөҙ йылдан кәмерәк дәүерҙә йәшәп ҡалған тәре йөрөтөүселәр дәүләте хасил була. XIII быуаттан Дамаск Мәмлүктәр империяһының провинцияһы үҙәгенә әйләнә. 1400 йылда Сүриә Тимериҙәр яғынан баҫҡынсылыҡҡа дусар була. Аҡһаҡ Тимер мәмлүктәр отрядтарын тар-мар итә, Дамаскиҙы емерә һәм уның бөтә байлығын Самаркандҡа алып сыға. 1517 йылда Сүриә 4 быуатҡа Ғосман империяһы составына инә.

Беренсе донъя һуғышы алдынан Сүриәнең хәҙерге территорияһы Ғосман империяһының өс виләйәте — Бейрут, Алеппо һәм Дамаск (Сүриә) составына инә. Хәҙерге Сүриәнең көнсығыштағы кеше аҙ йәшәгән һәм күбеһенсә сүллек булған өлөшөн үҙәге Дейр-эз-Зорҙа урынлашҡан үҙаллы Зор санжагы биләп тора. Зор санжагы территорияһы яҡынса 2014—2017 йылдарҙа Ислам дәүләте тарафынан контролдә тотолған территория менән тап килә[5].

Француз мандаты

үҙгәртергә

Беренсе донъя һуғышында еңелгәндән һуң Ғосман империяһы тарҡала, ә уның күп кенә биләмәләре баҫып алына. 1920 йылда үҙәге Дамаскиҙа урынлашҡан Сүриә ғәрәп короллеге булдырыла. Хашимиттар династияһынан Фейсал король тип иғлан ителә, аҙаҡ ул Ирак короле була. Ләкин Сүриәнең бойондороҡһоҙлоғо әллә ни оҙаҡ ваҡыт дауам итә алмай. Бер нисә айҙан һуң француз армияһы Сүриәне баҫып ала, 23 июлдә Мейсалун артылышы янындағы алышта Сүриә ғәскәре еңелә.

1922 йылда Милләттәр Лигаһы Ғосман империяһының Бөйөк Британия һәм Франция тарафынан баҫып алынған ерҙәрен законлаштырып ҡуйырға ҡарар итә. Бөйөк Британия 1917 йылда Ғосман империяһының бер өлөшөнә — «Палестина» төбәгенә баҫып инә. 1922 йылда туранан-тура оккупация режимын Милләттәр Лигаһынан Мандатына ярашлы административ идаралыҡ итеүгә алмаштыра. Аҙаҡ Палестина бүленә. Унан Иордан йылғаһының көнсығыштағы ерҙәре бүленә, һәм унда Бөйөк Британия протектораты аҫтында Трансиордания барлыҡҡа килтерелә.

 
1920 йылдағы төбәк

Үҙ сиратында Франция 1922 йылда Милләттәр Лигаһынан Сүриә территорияһына Мандат ала[6]. 1926 йылда Мандат бирелгән был территория Ливан һәм Сүриәгә бүленә.

1926 йылда Ливанда Франция мандатын раҫлаған һәм президент һәм бер палаталы парламент һайлауҙы күҙҙә тотҡан ил конституцияһы индерелә[4].

1936 йылда Сүриә менән Францией араһында Сүриәнең бойондороҡһоҙлоғон күҙҙә тотҡан килешеү төҙөлә, ләкин 1939 йылда Франция уны ратификациялауҙан баш тарта. 1940 йылда Францияның үҙенә немец ғәскәрҙәре баҫып инә, һәм Сүриә Виши режимы (губернатор-генерал Анри Денц) контроленә күсә. Нацистар Германияһы, Британия Ирагында премьер-министр ҒГайланиҙың бола ҡуптарыуына өлгәшеп, Сүриәгә үҙенең Хәрби һауа көстәре подразделениеларын ебәрә.

1941 йылдың июнь — июлендә Британия ғәскәрҙәре башында генералдар Шарль де Голль һәм Жорж Катру торған Ирекле Францияның подразделениелары ярҙамында Денц ғәскәрҙәре менән ҡан ҡойғос кофликт барышында Сүриәне биләй. Генерал де Голль үҙенең хәтирәләрендә, Ирак, Сүриә һәм Ливандағы ваҡиғалар туранан-тура Германияның Грецияға (шул иҫәптән Крит) утрауына, Югославияға һәм СССР-ға баҫып инеү буйынса пландарына бәйле, сөнки улар алдарына союздаштарҙың ҡораллы көстәрен икенсел хәрби хәрәкәттәргә йүнәлтеү бурысын ҡуя, тип туранан-тура атап үтә.

Франция, Икенсе донъя һуғышы тамамланғансы үҙ ғәскәрҙәрен Сүриә территорияһында ҡалдырып, 1941 йылдың 27 сентябрендә Сүриәгә бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. 1945 йылдың 26 ғинуарында Сүриә Германияға һәм Японияға һуғыш иғлан итә. 1946 йылдың апрелендә СССР-ҙың баҫымы һәм АҠШ-тың ҡаршылығы аҫтында француз ғәскәрҙәре Сүриәнән сығарыла[7]. Шунан һуң Сүриә хөкүмәте тиҫтәләгән йылдарп буйына СССР менән бәйләнештә була.

Яңы тарихы

үҙгәртергә

Бойондороҡһоҙ Сүриәнең президенты итеп Ғосман империяһы осоронда уҡ илдең бойондороҡлоғо өсөн көрәшеүсе Шукри әл-Куатли тәғәйенләнә. 1947 йылда Сүриәлә парламент эшләй башлай. Төп сәйәси көстәр булып Сүриә социаль милләтселек партияһы, Ғәрәп социалистик яңырыу партияһы һәм ул саҡта йәшерен рәүештә эшләгән Сүриә Коммунистар партияһы тора. Сүриә социаль милләтселек партияһы "социаль дәүләттең" фашистик идеологияһын йөрөтөүсе була, антисемитизм һәм нацистарға симпатия менән айырылып тора. Күп кенә нацист енәйәтселәре Сүриәлә йәшерен урын таба һәм уның махсус хеҙмәттәренә нигеҙ һала.[8]

1947 йылдың 27 ноябрендә БМО Фәләстинде бүлеү тураһында ҡарар ҡабул иткәндән һуң Сүриәлә йәһүдтәрҙе ҡырыу башлана. 2,5 мең йыллап Алеппола йәшәгән һәм шул мәлдә 6 меңдән 7 меңгә тиклем йәһүд иҫәпләгән ҡалала 1947 йылдың 1 декабрендә 150 йорт, 5 магазин һәм 10 синагога емертеүгә дусар ителә. 8-ҙән алып 75-кә тиклем йәһүд үлтерелә, бер нисә йөҙ йәһүд яралана. Ошондай ҡыйралыштан һуң күп кенә йәһүдтәр ҡаланан Төркиәгә һәм Ливанға, буласаҡ Израиль территорияһына һәм АҠШ-ҡа ҡаса. 1900 йылда 50 меңгә тиклем кеше иҫәпләнгән йәһүд общинаһы Сүриәлә 1948 йылда 30 меңгә тиклем кәмей. 1948 йылда ла йәһүдтәрҙе ҡырыу дауам итә, һөҙөмтәлә йәһүдтәр тулыһынса Сүриәнән Израиль, АҠШ һәм Көньяҡ Америка илдәренә ҡасырға мәжбүр була. Әлеге ваҡытта Дамаскта һәм Латакияла 100-ҙән кәмерәк Сүриә йәһүдтәре йәшәй.

Артабан, сәйәси тотороҡһоҙлоҡ, хәрби хәрәкәттәр һәм Сүриәгә ҡарата индерелгән сауҙа-иҡтисади санкциялар ил иҡтисады торошон насарайтыуға килтерә.

1948 йылда Сүриә армияһы сикләнгән рәүештә Ғәрәп дәүләттәре лигаһы башлаған ғәрәп-израиль һуғышында ҡатнаша. Һуғыш тамамланғандан һуң ил парламентында хөкүмәтте компетентһыҙлыҡта һәм финанс сараларын үҙләштереүҙә ғәйепләүҙәр яңғырай башлай, шуға ла хөкүмәт отставкаға китергә, ә хәрбиҙәр илдә ғәҙәттән тыш хәл индерергә мәжбүр була. Власҡа полковник Хөсни аз-Займ килә, ул 1930 йыл конституцияһын ғәмәлдән сығара, сәйәси партияларҙың эшен тыя һәм аҙаҡ килеп үҙен президент тип иғлан итә[9].

 
Адиб аш-Шишакли, президент

1949 йылдың 14 авгусында әз-Займ үлтерелә, һәм власть полковник Сами Хинауиға күсә, ул граждандар режимын тергеҙә. Яңы конституцияны ҡабул итеү өсөн Халыҡ Советы һайлана, уның күпселеге Милли партияның Ираҡ менән союз яҡлы Халеб бүлексәһе ағзаларынан тора. Ираҡ менән сәйәси союз идеяһы лидеры Адиб аш-Шишакли булған хәрбиҙәр араһында ҡәнәғәтһеҙлек тыуҙыра, һәм 19 декабрҙә Хинауи вазифаһынан төшөрөлә. 1950 йылдың 5 сентябрендә яңы конституция ғәмәлгә индерелә, уның буйынса Сүриә парламент республикаһы булып китә. Әммә 1951 йылдың ноябрендә конституция ғәмәлдән сығарыла, ә ил парламенты таратыла. 1953 йылда Шишакли яңы конституция тексын иғлан итә, һәм референдумдан һуң президент була.

1954 йылдың февралендә илдә власҡа Хашим Бей Хәлид Әл-Атасси етәкселегендәге хәрби-гражданлыҡ коалицияһы килә, ул 1950 йылғы конституцияны кире ҡайтара. 1954 йылда һайлауҙар йомғаҡтары буйынса парламентта күпселек урындарҙы сәнәғәттә һәм ауыл хужалығында кардиналь үҙгәртеп ҡороуҙар талап иткән Ғәрәп социалистик яңырыу партияһы ала. 1955 йылдағы һайлауҙарҙа Сәғүд Ғәрәбстаны һәм парламенттағы консерваторҙар ярҙамында Шукри әл-Куатли ил президенты итеп һайлана.

1956 йылдың 15 мартында Сүриә, Мысыр һәм Сәғүд Ғәрәбстаны араһында Израиль агрессияһына ҡаршы коллектив хәүефһеҙлек тураһында килешеү төҙөлә.

1956 йылдың ноябрендә, Суэц кризисының туранан-тура һөҙөмтәһе булараҡ, Сүриә Советтар Союзы менән килешеүгә ҡул ҡуя. Был хөкүмәттә хәрби техникаға алмашҡа коммунистик йоғонто өсөн таяныс нөктәһе була. Төркиә Сүриәнең хәрби техникаһы көсөнөң артыуына борсола, сөнки Сүриәнең Искендерунды кире ҡайтарырға маташыуы ихтимал, тип фаразлай. Тик Берләшкән Милләттәр Ойошмаһындағы ҡыҙыу бәхәстәр генә һуғыш хәүефен туҡтата.[10]

Берләшкән Ғәрәп Республикаһы

үҙгәртергә

1958 йылдың 22 февралендә, панғәрәп хәрәкәтенең популярлығы тулҡынында, Сүриә менән Мысыр үҙәге Ҡаһирәлә урынлашҡан Берләшкән Ғәрәп Республикаһына берләшә. Яңы дәүләттең президенты Мысыр лидеры Ғәмәл Әбдел Насер була, әммә сүриәлеләр ҙә шулай уҡ бик күп мөһим вазифалар биләй. Ләкин тиҙҙән Насер Сүриәнең бөтә сәйәси партияларын тарата. Сүриәлә ауыл хужалығын, ә һуңынан сәнәғәтте һәм банк секторын масштаблы национализациялау башлана. Яңы дәүләттең барлыҡҡа килеүен СССР етәкселеге хуплай: Берләшкән Ғәрәп Республикаһына кредиттар бирелә, шулай уҡ СССР-ҙың илленән ашыу индустриаль төҙөлөш проектында ҡатнашыуы тураһында иғлан ителә.[11]

Сүриәлә әкренләп илдәрҙең берләшеүенә ризаһыҙлыҡ көсәйә бара. Сүриәлеләр, бөтә алдынғы позицияларҙы мысырҙар биләй, ә улар ҡыҫырыҡланған хәлдә ҡалған, тип иҫәпләй. Тиҙҙән ризаһыҙлыҡ асыҡ фетнәгә күсә: 1961 йылдың 28 сентябрендә Дамаскта офицерҙар төркөмө етәкселегендә дәүләт түңкәрелеше була; мысырҙар ҡаршылыҡ хәрәкәтен баҫтырырға тырыша, әммә уңышһыҙлыҡҡа тарый[12]. Мамун Кузбари етәкселегендә милли хөкүмәт булдырыла[13]. Шулай итеп, Берләшкән Ғәрәп Республикаһы 3,5 йыл ғына йәшәп ҡала[11][11].

Сүриә Ғәрәп Республикаһы

үҙгәртергә
 
БМО-ның (Голан бейеклектәре) буфер зонаһында Кунейтрела дауаханының емерелгән бинаһы. 2006 йыл

Сүриә конфедерацияһынан сыҡҡандан һуң илде либерал Нәзим әл-Кудси етәкләй. Ул күп кенә национализацияланған предприятиеларҙы элекке хужаларына кире ҡайтара. 1962 йылдың 28 мартында илдә шул уҡ армия офицерҙары төркөмө етәкселегендә яңынан түңкәрелеш була. Әл-Кудси һәм уның премьер-министры ҡулға алына. 5 көндән һуң элекке режим яҡлылар ваҡытлы хөкүмәтте ҡыйрата, һәм Әл-Кудси ҡабаттан ил президенты була.

1963 йылдың 8 мартында Сүриәлә ҡабаттан хәрби түңкәрелеш була, уның һөҙөмтәһендә власҡа Ғәрәп социалистик яңырыу партияһы (ПАСВ) килә. 1964 йылда яңы конституция ҡабул ителә, унда ПАСВ-тың төп роле нығытыла. Радикаль социалистик реформалар башлаған Әмин Хафез илгә етәкселек итеүҙе үҙ ҡулдарына ала. Атап әйткәндә, хужалыҡтың төп тармаҡтары яңынан национализациялана. 1966 йылдың 23 февралендә 4 йыл эсендә бишенсе тапҡыр Сәләх Джадид һәм Хафез әл-Асад етәкселегендә түңкәрелеш ойойшторола. Әмин әл-Хафез ҡолатыла, әммә ПАСВ власта ҡала, һәм Сүриәнең социалистик йүнәлештә үҫеше, дөйөм алғанда, үҙгәрешһеҙ ҡала.

1967 йылда Алты көнлөк һуғыш барышында Голан бейеклектәре Израиль тарафынан оккупациялана. Израиль авиацияһы снарядтары һуғыш барышында иҡтисадҡа ҙур зыян килтерә. Һуғыштан һуң сәнәғәтте тергеҙеүҙе тәьмин итеүгә һәләтһеҙлеге арҡаһында, 1968 —1969 йылдарҙа хөкүмәткә ҡаршы акциялар башлана[4]. 1970 йылдың ноябрендә Хафез әл-Асад етәкселегендәге ПАСВ-та "төҙәтеү хәрәкәте" һөҙөмтәһендә Сәләх Джадид властан ситләтелә. Шулай итеп, Сүриә Яҡын Көнсығышта Советтар Союзының төп союздашына әйләнә[сығанаҡ 3222  көн күрһәтелмәгән]. СССР Сүриәгә иҡтисадты һәм ҡораллы көстәрҙе модернизациялауҙа ярҙам күрһәтә.

1973 йылда Сүриә башҡа ғәрәп дәүләттәр менән бергә Израилгә һөжүм итә. Израилде ғәрәптәр тар-мар итә алмай, һәм 18 көндән һуң һуғыш туҡтатыла. БМО Именлек Советы ҡарары буйынса 1973 йылда һуғыш тамамланғандан һуң Израиль менән Сүриәне айырып торған буфер зонаһы булдырыла. Әлеге ваҡытта Голан бейеклектәре Израиль контроле аҫтында, әммә Сүриә уларҙы кире ҡайтарыуҙы талап итә.

1976 йылда Ливан хөкүмәте үтенесе буйынса Сүриә ғәскәрҙәре был илгә граждандар һуғышын туҡтатыу маҡсатында инә. Һуғыш 1990 йылда тамамлана, Ливанда Сүриә менән дуҫтарса мөнәсәбәттәрҙә булған хөкүмәт урынлаштырыла. Сүриә ғәскәрҙәре Ливанды 2005 йылда, Ливан премьер-министры Рафиҡ Харири үлтерелгәндән һуң ғына ташлап китә[14].

Сүриә 1980-1988 йылдарҙағы Иран-Ираҡ һуғышында Иран яҡлы була.

 
Алеппо ҡалаһына күренеш, 2010 йыл.

1976-1982 йылдарҙа илдә исламсыларҙың хакимлыҡ итеүсе Баас партияһына ҡаршы ҡораллы көрәше йәйелдерелә, ул күмәк сығыштар һәм террористик акттар менән оҙатыла. Ваҡиғалар ислам ихтилалдары тип атала. Ихтилал башында "Мосолман туғандар" (Братья-мусульмани) сөнни ойошмаһы тора. 1982 йылдың февралендә Хамалағы үлтерештәр төп ваҡиға булып тора, уның барышында Сүрия армияһы ҡаланы бомбаға тота, шунан һуң оппозицияның төп таянысы булған Хама ҡалаһы штурм менән яулана. Төрлө баһалар буйынса был һуғышта 17 меңдән 40 меңгә тиклем кеше, шул иҫәптән 100 һалдат һәләк була[14].

2000 йылдың 10 июнендә ил менән 30 йыл самаһы етәкселек иткән Хафез әл-Асад вафат булғандан һуң, референдум йомғаҡтары буйынса уның улы Башар әл-Асада президент итеп һайлана.

2002 йылда баҫылып сыҡҡан АҠШ Дәүләт депатаментының докладында Сүриә терроризмды яҡлаусы дәүләт тип атала[15]. 2003 йылда Ираҡҡа коалиция көстәренең баҫып инеүен тәнҡитләгән өсөн АҠШ Сүриәне терроризмды яҡлауҙа ғәйепләй һәм уға санкциялар һала[13].

Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса[16], 2006 йылда Израиль-Ливан һуғышы барышында Сүриә Хезболланы ҡорал менән тәьмин итеп тора[14].

2007 йылдың 27 майында референдум барышында Башар әл-Асад яңы ете йыллыҡ президент мөҙҙәтенә һайлана. Уны һайлаусыларҙың 97,62 проценты хуплай.

РФ-ның Сит ил эштәре министрлығы башлығы урынбаҫары һүҙҙәре буйынса, РФ менән Сүриәнең ике яҡлы мөнәсәбәттәре сәйәсәтте, иҡтисадты, инвестициялар өлкәһен һәм мәҙәниәтте үҙ эсенә ала[17].

2011 йылға ҡарата Сүриәлә 75 — 100 мең Рәсәй Федерацияһы гражданы йәшәй[18]. Тиҫтә йылдар буйына хөкүмәт кимәлендәге төрлө өлкәләрҙә хеҙмәттәшлек тураһында килешеүҙәр ғәмәлдә була[19]. Рәсәй Сүриә Ҡурдистанын Сүриәнең бер өлөшө тип иҫәпләй һәм 2016 йылдан РФ-та Сүриә курдтарының йәмәғәт ойошмаһы асыла.

XIX быуаттан алып Рәсәй Сүриәнең тышҡы сауҙа әйләнешендә дүртенсе урынды биләй.[19]

Сүриәләге Граждандар һуғышы (2011 йылдан)

үҙгәртергә

Яҡын Көнсығышта барған революциялар Сүриәгә лә күсә. 2011 йылдың мартында илдең көньяғындағы Даръа ҡалаһында, ә һуңынан илдең башҡа ҡалаларында булған режимды үҙгәртеүҙе талап итеп сығыш яһай башлайҙар.[20] Был сығыштар күбеһенсә йома намаҙҙарынан һуң башлана, шуға ла улар "йома революцияһы" тип атала. Төрлө талаптар ҡуйыла, хөкүмәттең отставкаһынан режим ҡолатылғанға тиклем. Был ваҡиғалар менән бәйле ил етәкселеге етди үҙгәрештәргә күсә: ғәҙәттән тыш хәл тураһындағы законды, киң мәғлүмәт саралары һәм сәйәси партиялар тураһындағы закондарҙы ғәмәлдән сығара, демократик реформалар тураһында белдерә.

2012 йылдың 11 декабрендә мәғлүмәт агентлыҡтары хәбәр итеүенсә, АҠШ Башар Асадты Сүриә лидеры итеп ҡабул итмәй һәм ҡораллы оппозицияға (Сүриә милли коалицияһы) ставка яһай.[21]

2014 йылдың 3 июнендә, Сүриәлә 1963 йылда власҡа "Баас" партияһы килгәндән алып, дәүләт башлығын беренсе тапҡыр һайлауҙар үтә, уларҙа Башар Асад өсөнсө мөҙҙәткә ҡабаттан һайлана.

2014 йылдың йәйенә илдең көнсығыш өлөшө Ислам дәүләте хакимлығы аҫтында була, ул Сүриә һәм Ираҡ территорияларының бер өлөшөндә хәлифәлек булдырылыуын иғлан итә, баш ҡалаһы Ракка[22] була.

2015 йылдың апреленә хәрби хәрәкәттәр һөҙөмтәһендә 3,9 миллион Сүриә кешеһе үҙ илен ташлап китә, тағы ла 7,6 миллионы — ил эсендә күсенгән кешеләр[23]. Ҡасаҡтар башлыса Мысырҙа, Иорданияла, Ливанда һәм Төркиәлә үҙҙәренә урын таба, 200 мең самаһы кеше Европа дәүләттәренә күсеп китә[24], шуның арҡаһында 2015 йылдың июнендә Евросоюз сиктәрендәге мигранттар һаны бик артып китә. Властар территорияларға контроллек итеүҙе тергеҙә барыуы арҡаһында, ҡасаҡтар тыуған илдәренә ҡайта башлай, 1 — 1,7 млн. тирәһе ҡасаҡ ҡайтырға риза[25][26][27][28][29][30].

2015 йылда бер нисә етди еңелеүҙән һуң (Идлиб һәм Пальмир ҡалаларын юғалтыу, шулай уҡ Абу-эд-Духур авиабазаһын баҫып алыныуы) сентябрь аҙағында рәсми Дамаск РФ-ҡа хәрби ярҙам һорап мөрәжәғәт итә. 30 сентябрҙә Рәсәй рәсми рәүештә Сүриәгә бер нисә тиҫтә самолеттан һәм вертолеттан һәм тәьмин итеү подразделениеларынан торған авиация төркөмөн күсереүҙе раҫлай[31][32].

2015 йылдың мартында АҠШ дәүләт секретары Сүриәнең рәсми хөкүмәте менән диалог булдырыу кәрәклеге тураһында белдерә.[33] The Wall Street Journal хәбәрселәре Нур Малас һәм Кэрол Ли мәғлүмәттәре буйынса, АҠШ президенты Барак Обама Хакимиәте бер нисә йыл дауамында Сүриә властары вәкилдәре менән хәрби түңкәрелеш ойоштору һәм ғәмәлдәге президент Башар Асадты илгә идара итеүҙән ситләтеүҙә ярҙам күрһәтергә әҙер булыуҙары тураһында йәшерен һөйләшеүҙәр алып бара[34][35][36].[37]

2015-2016 йылдар осоронда хәрби ғәмәлдәр илдең бөтә территорияһында дауам итә. Ҡораллы оппозиция хөкүмәт ғәскәрҙәре контроле аҫтында ҡалаларҙы системалы рәүештә утҡа тотоуҙы дауам итә, илдең бер нисә эре ҡалаһында, шул иҫәптән баш ҡалала, ауыр ҡорал ҡулланып, урам һуғыштары бара.[38][39][40][41]

Хәрби конфликтта Сүриә армияһының 2016 йылдың 22 декабрендә Алеппо ҡалаһын азат итеүе һынылыш осоро була[42]. 2017 йылдың башында Сүриә ғәскәре төп көстәрен Ислам дәүләте менән көрәшкә туплай, һөҙөмтәлә, көҙ аҙағына Ислам дәүләте Сүриәләге территорияһының күп өлөшөн юғалта[43], илдең төрлө өлөштәрендә бер нисә территорияға контроллек итеүҙе һаҡлап ҡала. 2017 йылдың 6 декабрендә Рәсәй президенты В. В. Путин рәсми рәүештә Ислам дәүләте террорсыларының тулыһынса тар-мар ителеүе һәм айырым ҡаршылыҡ сығанаҡтарының һаҡланып ҡалыуы тураһында иғлан итә[44][45] Илдең көнсығышында операция тамамланғандан һуң төп хәрби ғәмәлдәр Идлиб мухафазаһына күсә.

Дәүләт ҡоролошо

үҙгәртергә
 
Сүриә президенты Башар Асад һәм уның ҡатыны Асма әл-Асад
 
Алеппо ҡалаһына күренеш, 2010 йыл.

Дәүләт башлығы — президент. Президент ил конституцияһына ярашлы 7 йылға һайлана, власта булыу сроктары ике мөҙҙәт менән сикләнә. Президент министрҙар кабинетын тәғәйенләү, хәрби йәки ғәҙәттән тыш хәл иғлан итеү, закондарға ҡул ҡуйыу, амнистия иғлан итеү, шулай уҡ конституцияға төҙәтмәләр индереү хоҡуғына эйә. Президент илдең тышҡы сәйәсәтен билдәләй һәм ҡораллы көстәрҙең юғары баш командующийы булып тора.

Төп импорт тауарҙары: аҙыҡ-түлек (шәкәр, үҫемлек майы, он һәм иген продукттары һ. б.), машиналар һәм ҡорамалдар, шул иҫәптән автомобилдәр, тәмәке, ағас һәм химикаттар.

Илдәге закондар сығарыу власы Халыҡ советынан (ғәр. مجلس الشعب‎. ̊ Мәжлес аш-Шааб) ғибәрәт. 250 урынлы парламент депутаттары тура тауыш биреү юлы менән 4 йылға һайлана. 2003 йылда парламент һайлауҙары йомғаҡтары буйынса Халыҡ советына 7 партия үтә. Баас етәкселегендә улар Милли прогрессив фронтты (НП) ойоштора. 83 депутат партия ағзаһы түгел. Халыҡ советы ил бюджетын раҫлай, шулай уҡ закондар сығарыу эшмәкәрлеге менән шөғөлләнә.

Суд системаһы ислам, ғосман һәм француз традицияларының уникаль берләшмәһенән ғибәрәт. Сүриә ҡануниәтенең нигеҙе булып, конституцияға ярашлы, ислам хоҡуғы тора, ғәмәлдәге ҡануниәте Наполеон кодексына нигеҙләнгән булһа ла.[46] Судтарҙың өс кимәле бар: беренсе инстанция суды, Апелляция суды һәм юғары инстанция булған Конституция суды. Конституция суды биш судьянан тора, уларҙың береһе - Сүриә президенты, ә ҡалған дүртәүһе президент тарафынан тәғәйенләнә.[47] Шулай итеп, президент ҡулында башҡарма, шулай уҡ закондар сығарыу һәм суд властары өҫтөнән тулы контроль булдырыла.

2006 йылдың 15 февралендә Сүриәнең вице-президенты сифатында кадрҙар дипломаты Фәрук Шарааға ант бирәләр, ул вице-премьер сифатында илдең тышҡы сәйәсәте һәм мәғлүмәт өлкәһендәге сәйәсәт өсөн яуаплы булырға тейеш була.

Хөкүмәт

үҙгәртергә

Сүриәнең тышҡы сәйәсәте, тәү сиратта, бөтәһен дә, шул иҫәптән Голан бейеклектәрен Дамаск юрисдикцияһы аҫтына ҡайтарыу менән бәйле территориаль бейеклектәрҙе көйләүгә йүнәлтелгән. Сүриәнең башҡа ғәрәп илдәре менән мөнәсәбәттәре Иран-Ираҡ һуғышы ваҡытында Иранды яҡлап сығыш яһағандан һуң зыян күргән булһа ла, Сүриә дипломатияһы ғәрәп донъяһын Яҡын Көнсығышты көйләү проблемаһы тирәләй берләштерергә тырыша.

Илдең төньяҡ төбәктәрендә йыш ҡына курд теле ҡулланыла.

Сүриәнең Сит ил эштәре министрлығын Вәлид әл-Муаллем етәкләй, ул ун йыл дауамында АҠШ-та Сүриәнең илсеһе була, ә 2005 йыл башынан Сит ил министрлығы башлығы урынбаҫары вазифаһын биләй. Мөхәммәт Нәжи Отри хөкүмәтенә тағы 14 яңы министр инә. Хәрби полиция етәксеһе Бассам Әбдел Мәжид эске эштәр министры вазифаһын биләй. Иҡтисад буйынса вице-премьер Абдалла Дардари, оборона министры Хәсән Туркмани, финанс министры Мөхәммәт Әл-Хусейн, иҡтисад һәм сауҙа министры Әмер Лютфи үҙ вазифаларын һаҡлап ҡала. Артабанғы кадрҙар үҙгәреше барышында оборона министры итеп Сүриә Ҡораллы Көстәре Генераль штабының элекке начальнигы Али Хәбиб, ә иҡтисад министры итеп Ламия Аси тәғәйенләнә.

Кеше хоҡуҡтары

үҙгәртергә

1963 йылдан алып Сүриәлә ғәҙәттән тыш хәл ғәмәлдә була, шуға бәйле хоҡуҡ һаҡлау органдарының киңәйтелгән вәкәләттәре урынлаша. Шуның өсөн ил йыш ҡына граждандар хоҡуҡтарын боҙоуҙа ғәйепләүҙәр менән осраша. Атап әйткәндә, Amnesty International ойошмаһы үҙенең отчёттарында илдә йөҙҙәрсә сәйәси тотҡон булыуы, язалауҙарҙы ғәҙәти практика сифатында ҡулланыу, ғәҙел һәм бойондороҡһоҙ суд системаһының булмауы, ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм милли аҙсылыҡтарҙы дискриминациялау тураһында бер нисә тапҡыр телгә ала.[48][49][50]

Илдә бер нисә дин һәм халыҡ вәкилдәре йәшәй. 1960-1980 йылдарҙа рәсми власть курд әҙселеген ҡаты ассимиляциялай ( курдтарҙың 10 проценты гражданлыҡ хоҡуғына түгел, ә йәшәүгә рөхсәткә генә эйә була, 2011 йылдан курдтарҙың хоҡуҡтары айырым закон менән нығытылғанға тиклем күтәрелә). 60-сы йылдарҙан илдә курд телендә киң мәғлүмәт баҫмаларын сығарыу, уны мәктәптәрҙә уҡытыу һәм хатта шәхси аралашыуҙа ҡулланыу тыйыла. Курдтарҙың мәҙәни-ағартыу, йәмәғәт һәм спорт ойошмаларын булдырыуға хоҡуғы булмай. Был ниндәй ҙә булһа ҡораллы ҡаршылыҡ тыуҙырмай, ә бына күрше Төркиәлә курдтар мәсьәләһе даими рәүештә киҫкен хәрби стадияла тора.

2011 йылдың апрелендә ғәҙәттән тыш хәл режимы бөтөрөлә.[51]

Хәҙерге Сүриә йәмғиәтендә ғаилә һәм дин институтына, шулай уҡ мәғарифҡа айырым иғтибар бүленә.

1980-се йылдар башында хөкүмәткә ҡағылышы булмаған ҡораллы дини төркөмдөң локаль ихтилалы була, уның ҡорбандары 40 000-гә тиклем кешегә етә[52].

Ҡайһы бер хоҡуҡ һаҡлау ойошмалары үҙ отчёттарында даими рәүештә Сүриәне кеше хоҡуҡтарын үтәү күҙлегенән бик уңайһыҙ ил тип баһалай. Human Rights Watch, Халыҡ-ара амнистия, Freedom House һәм башҡалар Сүриә властарын һүҙ азатлығын, йыйылыштар азатлығын сикләүҙә, язалауҙар ҡулланыуҙа һәм медицина ярҙамынан мәхрүм итеүҙә ғәйепләй.[53][54]

Ҡораллы көстәр составына армия, хәрби-һауа көстәре, хәрби-диңгеҙ флотн һәм һауа һөжүменә ҡаршы оборона көстәре инә.

2019 йылдың ғинуарында донъяның ҡатын-ҡыҙҙары өсөн иң хәүефле илдәр рейтингын баҫтырып сығарған Thomson Reuters Foundation мәғлүмәттәренә ярашлы, Сүриә һаулыҡ һаҡлау, иҡтисади ресурстарҙы файҙаланыу, ғәҙәти тормош, енси көс ҡулланыу, кешеләр менән сауҙа итеү йәһәтенән ҡатын-ҡыҙҙар өсөн иң күп хәүефле дәүләттәр исемлегендә өсөнсө урынды биләй.[55]

Тышҡы сәйәсәт

үҙгәртергә

Сүриәнең тышҡы сәйәсәте, тәү сиратта, бөтәһен дә, шул иҫәптән Голан бейеклектәрен Дамаск юрисдикцияһы аҫтына ҡайтарыу менән бәйле территориаль бәхәстәрҙе яйға һалыуға йүнәлтелгән. Сүриәнең башҡа ғәрәп илдәре менән мөнәсәбәттәре Иран-Ираҡ һуғышы ваҡытында Иранды яҡлап сығыш яһағандан һуң зыян күргән булһа ла, Сүриә дипломатияһы ғәрәп донъяһын Яҡын Көнсығышта бәхәсте яйға һалыу проблемаһы тирәләй берләштерергә тырыша.

Сүриәнең Рәсәй менән айырым мөнәсәбәттәре барлыҡҡа килә. Дамаск Рәсәй Федерацияһын үҙенең төп хәрби-сәйәси һәм сауҙа-иҡтисади партнеры итеп ҡарай. Урта диңгеҙҙә Тартус портында Рәсәй хәрби-диңгеҙ базаһын урынлаштырыу мөмкинлеге ҡарала. Традиция буйынса Рәсәй Сүриәне хәрби тәғәйенләнештәге ҡорал һәм башҡа продукция менән тәьмин итә.

Көнбайыш менән мөнәсәбәттәр көсөргәнешле. АҠШ Сүриә властарын халыҡ-ара терроризмға[56] ярҙам итеүҙә, Ираҡ ҡаршылығын дәртләндереүҙә, Хезболланы ҡоралландырыуҙа ғәйепләй. Шулай уҡ, АҠШ бер нисә тапҡыр Башар Асад хөкүмәтен кеше хоҡуҡтарын боҙоуҙа һәм идара итеүҙә диктаторлыҡ ысулдарын ҡулланыуҙа ғәйепләй.

2-се донъя һуғышы осоронда уҡ Сүриә иҡтисадына ҙур инвестициялар индереү арҡаһында, Франция менән мөнәсәбәттәр тиҫтә йылдар дауамында яҡшы булып ҡала.

2022 йылдың 20 июлендә Сүриә Украина менән дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙөү тураһында иғлан итә. Был ҡарар Киевтың 2018 йылда уҡ Сүриә дипломаттары визаларын оҙайтыуҙан баш тартҡан ғәмәлдәренә реакция була.[57]

География

үҙгәртергә
Файл:Физ. карта Сирии.png
Карта Сирии
Төп мәҡәлә: География Сирии

Сүриәнең майҙаны 185,2 мең км².

Рельефы

үҙгәртергә

Ансария тау теҙмәһе (Ан-Нусайрия) илде дымлы көнбайыш һәм ҡоро көнсығыш өлөшөнә бүлә. Уңдырышлы яр буйы тигеҙлеге Сүриәнең төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан Урта диңгеҙ ярҙары буйылап Төркиә сигенән Ливан сигенә тиклем 130 километрға һуҙылып ята. Бында илдең бөтә ауыл хужалығы тиерлек туплана. Сүриәнең иң бейек тауы Нәби-Юнис (1575 м.). Сүриә территорияһының ҙур өлөшө ҡоро, Джабаль-Рувак, Джабаль-Абу-Руджмайн һәм Джабаль-Бишри тау теҙмәләре менән сыбарпланған яйлаға урынлашҡан. Яйланың уртаса бейеклеге диңгеҙ кимәленән 200 метрҙар бейеклектән 700 метрға тиклем етә. Тауҙарҙан төньяҡта Хамад сүллеге, көньяҡта Хомс ҡалаһы урынлашҡан.

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы

үҙгәртергә

Дөйөм алғанда, климаты ҡоро. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм күләме 100 мм-ҙан артмай. Ғинуарҙа уртаса температура +7,2 °С, июлдә +26,6 °С була.

Һыу ресурстары

үҙгәртергә

Көнсығышта Сүриәне Евфрат йылғаһы киҫеп үтә һәм уның территорияһы буйлап 675 км арала ағып ята. 1973 йылда йылғаның үрге ағымында дамба төҙөлә, һөҙөмтәлә Асад Күле тип аталған һыуһаҡлағыс барлыҡҡа килә. Хабур менән Белих йылғалары — Евфраттың эре ҡушылдыҡтары. Төньяҡ-көнсығыш сиктә, Төркиә менән сик һыҙаты буйлап, Яҡын Көнсығыштың төп йылғаһы булған Тигр ағып ята. Ә көнбайышта Оронт (Әл-Аси) йылғаһы аға, ул Ливанда башлана һәм Сүриә аша Төркиәгә барып етә. Иордания сигендә Ярмук йылғаһы аға.

Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы

үҙгәртергә

Сүриәнең көнбайышында фикус, магнолия, платан, кипарис, мирт, лавр, гибискус үҫә. Алепп ҡарағайҙары Сүриәнең эндемигы булып тора. Һуғарылған территорияларҙа цитрус, зәйтүн ағастары, инжир һәм виноград үҫтерелә. Үҙ урмандары (бук һәм кедр) Сүриә территорияһының ҙур булмаған өлөшөн биләй. Сүриәнең көнсығышында сүл үҫемлектәре өҫтөнлөк итә: тамариск, астрагал, дөйә сәнскеһе, биюргун, саксаул, боялыч. Хайуандар донъяһы әллә ни бай түгел, антилопалар, ҡабандар, шакалдар, төлкөләр, ҡуяндар, гиеналар, Сүриә хомягы һәм Сүриә һоро айыуы осрай. Сүриәгә ҡышлау өсөн ҡауҙылар һәм селәндәр килә.[58]

Административ бүленеше

үҙгәртергә

Сүриә 14 мухафазаға (өлкә) бүленә, уларҙың башлығы министрҙар кабинеты раҫлағандан һуң эске эштәр министры тарафынан тәғәйенләнә. Һәр мухафаза урындағы парламент тарафынан һайлана. Кунейтра мухафазаһын 1973 йылдан Израиль оккупациялай, мухафазаның бер өлөшө БМО идаралығы аҫтында тора.

 

Голан бейеклектәре

үҙгәртергә
 
Друз ауылы Мадждаль-Шамс.

Голан бейеклектәре территорияһы Сүриәнең Эль-Кунейтра мухафазаһын тәшкил итә, уның үҙәге үҙәге шул уҡ исемдәге ҡалала урынлашҡан. Израиль ғәскәрҙәре 1967 йылда Голан бейеклектәрен баҫып ала, һәм 1981 йылға тиклем төбәк Израиль Оборона Армияһы идаралығы аҫтында була. 1974 йылда төбәккә БМО-ның Ғәҙәттән тыш ҡораллы көстәре индерелә. Эль-Кунейтра мухафазаһының көнсығыш сиге буйлап сик һыҙығы үткәрелә һәм демилитаризацияланған зона булдырыла. Районда БМО-ның тарҡалыуҙы күҙәтеү көстәре (СООННР) урынлашҡан.

1981 йылда Израиль Кнессеты Голан бейеклектәре тураһында закон ҡабул итә, унда бер яҡлы рәүештә Израилдең был территорияға өҫтөнән суверенитеты иғлан ителә. Аннексия БМО Именлек Советының 1981 йылдың 17 декабрендәге резолюцияһы менән ғәмәлдә түгел тип таныла һәм БМО-ның Генераль Ассамблеяһы тарафынан 2008 йылда хөкөм ителә.[59][60]

Израилдең Голан бейеклегенең үҙәге — Кацрин ҡалаһы. Голан бейеклектәрендә йәшәгән йәһүд булмаған халыҡтың күпселеге Сүриә гражданлығын һаҡлаған друздар (уларға Израиль гражданлығын алыу хоҡуғы бирелә). Сүриәлә улар ҡайһы бер өҫтөнлөктәр менән файҙалана, атап әйткәндә, уларға бушлай юғары белем биреү гарантиялана.

2005 йылда Голан бейеклектәренең халҡы яҡынса 40 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптән 20 мең друз, 19 мең йәһүд һәм 2 мең самаһы алавит. Бик ҙур тораҡ пункты Мадждаль-Шамс (8,8 мең кеше) — друздар ауылы. Тәүҙә Сүриә менән Израиль араһында ирекле хәрәкәт итеү хоҡуғына тик СООННР хеҙмәткәрҙәре генә эйә була. Әммә 1988 йылда властар друз мосафирҙарына Сүриә территорияһына сығырға рөхсәт итә, шулай итеп, уларға күрше Даръа мухафазаһында урынлашҡан Авель ғибәҙәтханаһына барыу мөмкинлеге бирелә. Шулай уҡ 1967 йылда Сүриә егетенә кейәүгә сығырға теләгән друз ҡыҙына Сүриә яғына сығырға рөхмәт ителә, әммә был ҡыҙҙар кире Голан бейеклектәренә ҡайта алмай. Сүриә һәм Израиль де-юре һуғыш хәлендә.

Иҡтисады

үҙгәртергә

2014 йылда шулай уҡ халыҡ-ара санкциялар, инфраструктураның емерелеүе, эске ҡулланыуҙың һәм етештереүҙең кәмеүе һәм юғары инфляция эске тулайым продукттың кәмеүенә килтерә. 2014 йылда һуғыш һәм иҡтисади көрсөк гуманитар һәләкәткә килтерә, Сүриәлә мохтаждар һаны 9,4 миллиондан 12,2 миллионға тиклем, ә ҡасаҡтар һаны 2,2 миллиондан 3,3 миллионға тиклем кешегә арта. Тышҡы сауҙаға ҡаршы ҡуйылған кәртәләр, нефть сығарыуҙың кәмеүе, юғары эшһеҙлек, һыу ресурстарының етешмәүе оҙайлы перспективала Сүриәнең проблемалары булып торасаҡ.[61]

2014 йылда инфляция кимәле 34,8 процент тәшкил итә. 2014 йылда «Transparency International» ( халыҡ-ара аналитиктар тарафынан Донъялағы дәүләттәрҙең коррупцияны асыҡлау кимәлен баһалауҙы сағылдырған йыл һайын төҙөлгән рейтингы) коррупцияны асыҡлау кимәлен индексына ярашлы, Сүриә 175 ил араһында 159-сы урынды биләй. «Doing Business» Бөтә донъя банкының йыллыҡ рейтингы мәғлүмәттәре буйынса 2014 йылда Сүриә эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлеген алып барыу ябайлығы буйынса 165-се урында тора.

Иҡтисадта төп ролде башҡарған дәүләт секторына (төп етештереү сараларының 70 проценты) милли килемдең яртыһы һәм сәнәғәт продукцияһының яҡынса 75 проценты тура килә. Дәүләт финанс, энергетика, тимер юл һәм авиация транспорты өлкәһен тулыһынса контролдә тота. Сүриә етәкселеге иғлан иткән иҡтисадты яйлап либералләштереү һәм модернизациялау курсы сиктәрендә предприятиеларға дәүләт секретары күберәк хужалыҡ үҙаллылығы, атап әйткәндә, тышҡы баҙарға сығыу хоҡуғы, сит ил инвестицияларын йәлеп итеү йүнәлеше бирелә.

Шәхси сектор әүҙем үҫешә. Унда сәнәғәт продукцияһы хаҡының 25 проценты етештерелә, ул ауыл хужалығында (100 процентҡа яҡын), эске сауҙала (90 процент), тышҡы сауҙа эшмәкәрлегендә (70 процент), хеҙмәтләндереү өлкәһендә, автотранспортта, торлаҡ төҙөлөшөндә өҫтөнлөклө позициялар биләй.

Сәнәғәттә милли килемдең төп өлөшө булдырыла. Иң үҫешкән тармаҡтар — нефть, нефть эшкәртеү, электр энергияһы, газ сығарыу, фосфаттар сығарыу, аҙыҡ-түлек, туҡыу, химия (ашламалар етештереү, пластмассалар), электротехника.

Ауыл хужалығы өлөшөнә (50% үҙешмәкәр халыҡ) милли килемдең яҡынса 30% һәм экспорттан килемдең 17% мамыҡ, малсылыҡ продукттары, йәшелсә һәм емеш-еләк) тура килә. Сүриә территорияһының өстән бер өлөшө генә ауыл хужалығы өсөн яраҡлы.

Тимер юлдарҙың дөйөм оҙонлоғо 2750 км. Сүриәлә бер юлы ике типтағы колея ҡулланыла. 2423 км юлдар 1435 мм стандарт колеяһы менән һалынған, 327 км — 1050 мм колея менән. 1050 мм-лы колеялы юл XX быуат башында Ғосман империяһы тарафынан төҙөлә һәм Дамаскты Мәҙинә менән тоташтыра. Әлеге ваҡытта был йүнәлеш эшләмәй. Өс күрше дәүләт: Төркиә, Ираҡ һәм Иордания менән тимер юл бәйләнеше яйға һалынған. Әлеге ваҡытта Тартус — Латакия линияһы төҙөлә; Дамаск — Дара һәм Дейр-эз-Зор — Абу-Кемаль тимер юлдарын һалыу планлаштырыла.

  • 2012 йылдың 23 майына Сүриәгә ҡарата халыҡ-ара санкцияларҙан зыян 4 миллиард АҠШ доллары тәшкил итә, санкциялар тауарҙарҙың дефицитына килтерә.[62]
  • 2013 йылдың 10 ғинуарында Сүриәнең Сит ил эштәре министрлығы БМО Именлек Советына мөрәжәғәт ебәрә, унда халыҡ-ара берләшмә боевиктарҙың Алеппо сауҙа-сәнәғәт үҙәгендә 1000-гә яҡын фабрика һәм предприятиены талауҙары тураһында хәбәр итә. Ҡорамалдар һәм тауарҙар законһыҙ рәүештә Төркиә территорияһына сығарыла, һәм төрөк сик буйы властары быға ҡамасауламай.[63]

Тышҡы сауҙа

үҙгәртергә

2016 йылда Сүриәнең тышҡы сауҙа күләме — экспорт 748 миллион АҠШ доллары, импорт 4,17 миллиард АҠШ доллары, тышҡы сауҙаның кире сальдоһы 3,42 миллиард АҠШ долларына тиң[64].

2017 йылда Рәсәй менән Сүриәгә экспорт структураһында поставкаларҙың төп өлөшө түбәндәге тауар төрҙәренә тура килә (Рәсәйҙең Сүриәға экспорт күләменең проценты күрһәтелгән): Аҙыҡ-түлек тауарҙары һәм ауыл хужалығы сеймалы 34,76%, Ағас һәм целлюлоза-ҡағыҙ изделиелар 15,59%, Химия сәнәғәте продукцияһы 10,46% (২০১ йылда 4,13); Машина, ҡорамалдар һәм транспорт саралары % 5,01.

Төп һатып алыусылар - Ливан 17% (127 млн АҠШ доллары), Мысыр 16% (116 млн АҠШ долл.), Иордания 12% (88,1 млн АҠШ долл.), Төркиә 8,5% (63,5 млн. АҠШ доллары)

Иң киң таралған телдәр иҫәбенә шулай уҡ төрөкмән, адыг (черкес) һәм әрмән телдәр инә. Айырым өлкәләрҙә арамей теленең төрлө диалекттары осрай. Сит телдәр араһында иң популяр инглиз һәм урыҫ теле бар, ул 2014 йылдан алып илдең көнбайыш өлөшөндәге Дамаск контроле аҫтындағы урта мәктәптәрҙә 7-се кластан башлап предмет сифатында әкренләп индерелә.[65][66] XXI быуат башына Сүриәлә ҡасандыр СССР-ҙа һәм БДБ илдәрендә рус телендә белем алған 35 меңдән кәм булмаған белгес йәшәй. Француз теле Сүриәлә ике донъя һуғыштары араһында ярайһы уҡ популяр була, сөнки был осорҙа илгә Франция идара итә. Әммә шул ваҡыттан алып икенсе сит ил теле сифатында француз теле һиҙелерлек ҡыҫырыҡлана: илдә Дамаск ҡалаһында бер генә француз мәктәбе ҡала[67].

Төп тәьмин итеүселәр Төркиә 27% (1,13 млрд ам. долл.), Ҡытай 22% (915 млн ам. долл.), Ливан 4,8% (198 млн ам. долл.), Көньяҡ Корея 4,7% (193 млн ам. долл.) һәм Мысыр 4,4% (181 млн ам. долл.)

Рәсәй өлөшө импортта 2% һәм экспортта 1,4%.

Дәүләт һәм киң таралған тел - ғәрәп теле.

Рәсәйҙең Сүриәнән импортлау структураһында 2017 йылда төп поставкалар аҙыҡ-түлек тауарҙарына һәм ауыл хужалығы сеймалына тура килә.

Транспорт

үҙгәртергә
 
Дамаскта Хеджаз тимер юл вокзалы

Автомобиль юлдары

үҙгәртергә

Сүриәлә автомобиль юлдарының дөйөм оҙонлоғо 36 377 км тәшкил итә. Уларҙан:

  • ҡаты япмалы 26 299 км;
  • ҡаты япмаһыҙ 10 078 км.

Тимер юлдары

үҙгәртергә

Һауа транспорты

үҙгәртергә

Аэропорттар һаны - 104, шуларҙың 24-е - бетон осоу-ултырыу һыҙаттары, 3-һө халыҡ-ара статусына эйә. Syrianair дәүләт авиакомпанияһы пассажирҙарҙы 50-нән ашыу ҡалаға ташый.

Торба үткәргестәр

үҙгәртергә

Торба магистралдәренең дөйөм оҙонлоғо 1304 км тәшкил итә, шуларҙың 515-е — нефть үткәргестәре.

Диңгеҙ транспорты

үҙгәртергә

Урта диңгеҙҙәге төп порттары: Тартус, Латакия, Баньяс[68].

Халҡы

үҙгәртергә
 
Сүриәнең демография күрһәткесе. Вертикаль күсәр буйынса — халыҡ һаны, мең. кеше. Горизонталь күсәре буйынса — йылдар
 
Халыҡ тығыҙлығы
 
2020 йылға Сүриә халҡының йәш-енес пирамидаһы

Халыҡ һаны өлкәһендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы фонды мәғлүмәттәре буйынса, 2011 йылда Сүриә халҡының дөйөм һаны 20,8 миллион кеше тәшкил итә, шул иҫәптән 10,5 миллион ир-ат һәм 10,3 миллион ҡатын-ҡыҙ; ҡала халҡының өлөшө 56%, 2010—2015 йылдарҙа халыҡтың үҫеше 1,7 процент тәшкил итәсәк, ир-егеттәр өсөн ғүмер оҙайлығы 74 йәш һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн 78 йәш буласаҡ[69].

Халыҡтың күпселеге Урта диңгеҙ яры буйында һәм Евфрат йылғаһы ярҙарында йәшәй. Халыҡ тығыҙлығы 103 кеше/км2. Сүриәлә 6 йәштән 11 йәшкә тиклем бушлай белем биреү гарантиялана һәм мотлаҡ характерҙа. Мәктәптә белем алыу 12 йыл дауам итә: 6 йыллыҡ башланғыс мәктәп, өс йыллыҡ дөйөм белем биреү мәктәбе һәм тағы университетҡа инеү өсөн кәрәкле өс йыллыҡ махсус әҙерлек мәктәбе. 15 йәштән өлкән сүриәлеләрҙең белемлеге ир-егеттәрҙә 86%, ҡтын-ҡыҙҙарҙа 73,6% тәшкил итә.

Иң ҙур ҡалалары

үҙгәртергә
Сүриә ҡалалары
Атамаһы Халҡы Мухафаза
Урыҫ теле Ғәрәп теле 1981 йылғы халыҡ иҫәбен алыу 2006 йылғы халыҡ иҫәбен алыу
1. Алеппо لبб 985 413 2 132 100 Халеб (Алеппо)
2. Дамаск دمشق 1 112 214 1 580 909 Дамаск
3. Хомс حمص 346 871 798 781 Хомс
4. Хама حماه 177 208 477 812 Хама
5. Латакия اللاذقية 196 791 347 026 Латакия
6. Дейр-эз-Зор دير الزور 92 091 252 588 Дейр-эз-Зор
7. Ракка الرقة 87 138 182 394 Ракка
8. Әл-Баб الباب 30 008 137 565 Халеб (Алеппо)
9. Идлиб إدلب 51 682 135 619 Идлиб
10. Дума دوما 51 337 114 761 Дамаск рифы

Этник составы

үҙгәртергә
 
1976 йылда Сүриә халҡының этно-дини составы картаһы

Сүриә ғәрәптәре (шул иҫәптән 400 меңгә яҡын фәләстин ҡасаҡтары) ил халҡының яҡынса 90 процентын тәшкил итә.[70]

Иң ҙур милли әҙселек — курдтар, улар Сүриә халҡының 9 процентын тәшкил итә.[71] Курдтарҙың күпселеге илдең төньяғында Көнбайыш (Сүриә) Курдистанында йәшәй, күптәре элеккесә курд телен ҡуллана. Шулай уҡ бөтә эре ҡалаларҙа ла курд общиналары бар.

Илдең һан буйынса өсөнсө этник төркөмө — Сүриә халҡының 7 процентын тәшкил иткән сүриә төрөкмәндәре.

Черкестар, Кавказ күскенселәре — мөхаджирҙарҙың вариҫтары, башлыса малсылыҡ һәм игенселек менән шөғөлләнәләр. Суд көнө һуғышына һәм Әл-Кунейтра ҡалаһы емерелгәнгә тиклем черкестарҙың яртыһы Әл-Кунайтра мухафазаһында йәшәй; уларҙың күбеһе Дамаскҡа күсеп килә.[72]

Илдә шулай уҡ әрмәндәрҙең һәм ассирийҙарҙың эре общиналары бар.

Дини составы

үҙгәртергә
 
Бөйөк Алеппо мәсетендә табыныу

Сүриәлә рәсми дин юҡ. 2012 йылда ҡабул ителгән ил Конституцияһы, диненә, юғары көскә ышаныуына ҡарамай, бөтә граждандарҙың тиңлеген иғлан итә. Шуның менән бергә, ғәмәлдәге конституцияға ярашлы, республика президентының дине булып ислам тора, ә ислам юриспруденцияһы ҡануниәттең төп сығанағы булырға тейеш.

Сүриәлә дин тотоусылар һаны буйынса иң ҙур дин — ислам дине; 2010 йылда мосолмандар ил халҡының 93 процентын тәшкил итә. Мосолмандарҙың күпселеге - сөнниҙәр (74 процент), башлыса хәнәфит мәҙһәбенә ҡарайҙар. Илдә исламдың шиғый йүнәлешенә ҡарағандар (13 процент): алавиттар, исмаилиттар һәм шығый-уникенселәр бар. Сүриәләге халыҡтың яҡынса 3 процентын друздар[73] тәшкил итә, уларҙың дини классификацияла торошо билдәһеҙ.[74][75][75]

 
Алеппола Изге Илия Маронит сиркәүе

2010 йылда христиандарҙың өлөшө халыҡтың 5 — 6 процент менән баһалана[76] Бөтә XX быуат дауамында илдең дөйөм халҡында христиандарҙың өлөшө даими кәмей бара, быуат башында 16 проценттан 2000 йылда 7,8 процентҡа тиклем кәмей. Католиктар һаны 2010 йылда 430 мең кеше тип баһалана.

2011 йылда Сүриәләге езидтар общинаһында 80 мең кеше иҫәпләнә[75]. Үрҙә һанап үтелгәндәрҙән тыш, илдә бахаи, зороастрийҙар һәм йәһүдтәрҙең бик аҙ һанлы төркөмдәре бар.

Телдәр

үҙгәртергә

Донъяның иң боронғо дәүләттәренең береһе булараҡ, Сүриә — күп цивилизацияларҙың һәм мәҙәниәттәрҙең бишеге. Сүриәлә Угарит шына яҙыуы һәм финикий яҙмаһының тәүге формаларының береһе (беҙҙең эраға тиклем XIV быуат) барлыҡҡа килә. Сүриәнең фән һәм сәнғәт эшмәкәрҙәре эллин, рим һәм византия мәҙәниәте үҫешенә тос өлөш индерә. Улар араһында түбәндәге шәхестәр бар: ғалим Антиох Аскалонский, Самосатынан яҙыусы Лукиан, тарихсылар Геродиан, Аммиан Марцеллин, Иоанн Малала, Иоанна Эфесский, Иешу Стилит, Яхья Антиохийский, Михаил Сириец. Шулай уҡ христиан ғалим-дин белгестәре Павел Самосатский, Иоанн Златоуст, Ефрем Сирин, Иоанна Дамаскиндар билдәле.

XII быуатта Сүриәлә данлыҡлы яугир һәм яҙыусы Усама ибн Мункыз йәшәй һәм ижад итә, ул — тәре походтары тарихы буйынса иң ҡиммәтле сығанаҡ авторы.

Мәҙәниәт

үҙгәртергә

1654 — 1656 йылдарҙа Мәскәү дәүләтендә булып киткән Алеппо ғалимы диакон Павел (Булос ибн Макариус әз-Заим әл-Халеби) үҙенең "Антиохия патриархы Макарийҙың Рәсәйгә сәйәхәте" китабында урыҫтарҙың һәм украиндарҙың халыҡ йолаларын һәм дини йолаларын, шулай уҡ батша Алексей Михайловичтың тышҡы сәйәсәтен һәм патриарх Никондың сиркәү реформаларын ентекле рәүештә тасуирлап яҙа.

Сүриәнең баш ҡалаһы Дамаск ҡылыслы ҡорал етештереү буйынса донъялағы тарихи үҙәктәренең береһе булып тора.

Сүриәлеләр ғәрәп әҙәбиәте, бигерәк тә шиғриәт һәм музыка үҫешенә һиҙелерлек өлөш индерә. XIX быуатта Сүриә яҙыусылары, уларҙың күбеһе һуңыраҡ Мысырға күсеп китә, ғәрәп мәҙәниәтен тергеҙеүгә хәл иткес өлөш индерә (Европала Ренессанс дәүеренең "аналогы"). Иң билдәле Сүриә яҙыусылары Адонис, Гада әс-Самман, Низар Каббани, Ульфат Идилби, Ханна Мина һәм Закария Тамер — XX быуаттың дөйөм ғәрәп мәҙәниәтенә ҙур өлөш индергән шәхестәр.

Сүриәлә кинематограф бик үҫешмәгән. Уртаса алғанда Сүриәнең Милли кинематография ойошмаһы йылына 1 фильм сығара. Билдәле режиссерҙар араһында Әмирәли Омар, Усама Мөхәммәт һәм Әбдел Хәмит, Абдул Раззак Ғәнем (Абу Ғәнем) һәм башҡалар бар. Күп кенә Сүриә кино эшмәкәрҙәре сит илдә эшләй. Шуға ҡарамаҫтан, 1970-се йылдарҙа ғәрәп донъяһында Сүриәлә төшөрөлгән сериалдар популярлыҡ яулай.

Сүриәнең "Ғәнем-фильм" киностудияһы менән берлектә СССР-ҙа һәм Рәсәйҙә түбәндәге нәфис фильмдар төшөрөлә: "Загон" (1987), "Последняя ночь Шахрезады" (1987), "Ричард Львиное сердце" (1992), "Тридцатого уничтожить" (1992), "Ангелы смерти" (1993), "Трагедия века" (1993), "Великий полководец Георгий Жуков" (1995) һ. б.

Сүриәнең хәҙерге тормошо боронғо традициялар менән тығыҙ үрелеп бара. Мәҫәлән, Дамаск, Алеппо һәм башҡа Сүриәнең башҡа ҡалаларының иҫке кварталдарында бер йәки бер нисә ихата тирәләй урынлашҡан торлаҡ биналар һаҡланған, ҡағиҙә булараҡ, ихата уртаһында цитрус баҡсалары, виноград һабаҡтары һәм сәскәләре менән биҙәлгән фонтандан һыу урғылып тора. Ҙур ҡалаларҙан ситтә торлаҡ кварталдар йыш ҡына ҙур булмаған ҡасабаларға берләшә. Бындай райондарҙағы биналар башлыса бик боронғо (йыш ҡына улар бер нисә йөҙ йыл элек төҙөлгән), был мираҫ та һәр ваҡыт быуындан-быуынға тапшырылып килә.

2000 йылдан 2008 йылға тиклем Сүриәлә Интернет селтәрен ҡулланыусылар һаны 30 000-дән 1 миллионға тиклем барып етә. Әммә властар YouTube, Blogspot һәм Facebook кеүек сайттарға, шулай уҡ курд һәм ислам партиялары сайттарына интернет ҡулланыусыларына инеүҙе тыя.[77] Башҡа ғәрәп илдәренән айырмалы рәүештә тиҙ хәбәрҙәрҙең мультисервер селтәрҙәре ғәҙәти булмаған популярлыҡ ала бара. Сүриә халҡының был селтәрҙә үҙен-үҙе үҙенсәлекле тотоуы арҡаһында, күп кенә узелдар ғәрәп алфавитын индереүгә тулыһынса ҡамасаулай.

Белеме

үҙгәртергә

Сүриә бойондороҡһоҙлоҡ алғанға тиклем уның халҡының 90 проценттан ашыуы наҙан була. 1950 йылда бушлай һәм мотлаҡ башланғыс белем биреү индерелә. Граждандар һуғышы башланғанға тиклем Сүриәлә 10 меңгә яҡын башланғыс һәм 2,5 меңдән ашыу урта мәктәп эшләй; 267 профессиональ-техник училище (шул иҫәптән 77 сәнәғәт, 65 сауҙа, 18 ауыл хужалығы һәм ветеринария, шулай уҡ 107 ҡатын-ҡыҙҙар); 4 университет була.

Дамаск университетына 1903 йылда нигеҙ һалына. Ул илдә алдынғы юғары уҡыу йорто булып тора. 1946 йылда Дамаск институтының инженер факультеты булараҡ нигеҙ һалынған Алеппо университеты әһәмиәте буйынса икенсе урынды биләй, ә 1960 йылда ул үҙаллы уҡыу йорто булып китә. 1971 йылда Латакияла Тишрин университеты ойошторола. Иң йәш университет Хомсе ҡалаһында асыла. Бынан тыш, күп сүриәлеләр сит илдәрҙә, башлыса Рәсәйҙә һәм Францияла юғары белем ала.

Һаулыҡ һаҡлау

үҙгәртергә

Сүриәлә бушлай дәүләт һаулыҡ һағы булдырылған. Илдә 300-гә яҡын дауахана эшләй, 1 табипҡа яҡынса 900 кеше тура килә. Бынан тыш, әгәр медицина хеҙмәттәре Сүриә территорияһында күрһәтелһә, дәүләт хеҙмәткәрҙәре медицина хеҙмәтләндереүенә тотонолған шәхси сығымдары өсөн компенсация алырға (100 процентҡа тиклем) хоҡуҡлы.

2014 йылда Сүриәнең һаулыҡ һағы министры Әбд-Ассалам Ан-Наиб, медицина өлкәһендә Сүриә төбәктә беренсе урындарҙың береһен биләй, тип билдәләй. Илдең һаулыҡ һаҡлау системаһында 49 поликлиника эшләй, ә халыҡ тулыһынса дарыуҙар менән тәьмин ителә (дарыуҙар етештереү буйынса 72 предприятие эшләй, халыҡтың 97 проценты милли дарыуҙар ярҙамында тәьмин ителә), ҡатмарлы, шул иҫәптән йөрәккә операциялар һәм бөйөрҙө күсереп ултыртыу буйынса операциялар эшләнә. Министрҙың фекере буйынса, Советтар Союзының тәжрибәһе ярҙамында шундай уңыштарға өлгәшеү мөмкин була. Әлеге ваҡытта Сүриәнең һаулыҡ һаҡлау системаһы ҙур юғалтыу кисерҙе.

Байрамдар

үҙгәртергә
Датаһы Атамаһы Үҙенсәлекле атамаһы Иҫкәрмәләр
Дата үҙгәрә Ид әл-Адха عيد الاضحى المبارك Мәккәгә хаж ҡылыу осороноң тамамланыуы
Дата үҙгәрә Ид әл-Фитр عيد الفطر Рамаҙанда бер айлыҡ ураҙа тотоуҙың тамамлауы
Дата үҙгәрә Мәүлит المولد النبوي Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең тыуыуы
1 ғинуар Яңы йыл عيد رأس السنة الميلادية
8 март 8 март революцияһы ثورة الثامن من اذ Баас-тың власҡа килеүе
21 март Әсә көнө عيد الأم
17 апрель Бойондороҡһоҙлоҡ көнө عيد الجلاء Һуңғы француз ғәскәрҙәрен эвакуациялау
Айырыла Григориан Пасхаһы الفصح (غربي)
Айырыла Виктория Пасхаһы عيد الفصح (شرقي)
1 май Хеҙмәт көнө عيد العمال
6 май Ғазап сигеүселәр көнө عيد الشهداء Сүриә милләтселәрен төрөктәрҙең язалауҙары йыллығы
6 октябрь Октябрь һуғышы көнө ذكرى حرب تشرين التحريرية
25 декабрь Раштыуа байрамы عيد الميلاد المجيد

Киң мәғлүмәт саралары

үҙгәртергә

ORTAS дәүләт телерадиокомпанияһы (франц. Organisme de la Radio-Télévision Arabe Syrienne, ғәр. الهيئة العامة للإذاعة والتلفزيون‎ — «Төп радио тапшырыуҙар һәм телевидение идаралығы»), уға 1-се (1960 йылда эшләй башлай) һәм 2-се телеканалдар (1985 йылда эшләй башлай), Дамаск Радиоһы (ғәр. إذاعة دمشق‎), Халыҡ Тауышы (ғәр. صوت الشعب‎) һәм Йәштәр тауышы (ғәр. صوت الشباب‎) радиостанциялар инә.

Ҡораллы көстәр

үҙгәртергә

Ил президенты — Ҡораллы көстәрҙең юғары баш командующийы. Хәрби хеҙмәт Сүриә армияһында саҡырыу буйынса ғәмәлгә ашырыла. Егеттәр, хәрби хеҙмәткә саҡырыу йәше еткәс (18 йәш), армияға 2 йылға саҡырыла, тик егеттең, исмаһам, бер ҡустыһы булырға тейеш. Әгәр ҡустыҙы булмаһа, ул ғаиләнең ҡараусыһы тип иғлан ителә һәм хәрби хеҙмәткә алынмай.

Граждандар һуғышы йылдарында ҡораллы көстәрҙең дөйөм һаны һиҙелерлек кәмей һәм яҡынса 130 мең кеше тәшкил итә (донъяла 15-се урында). 14 меңгә яҡын Сүриә хәрби хеҙмәткәре, 2005 йылдың апрелендә Сүриә үҙенең сит ил контингентын сығарғанға тиклем, Ливан территорияһында була (Ливан етәкселеге үтенесе буйынса индерелгән була). Сүриәнең хәрби-техник партнеры булған Советтар Союзының тарҡалыуы Сүриә армияһының һиҙелерлек рәүештә хәлһеҙләндерә. 1990 йылдан хәҙерге көнгә тиклем Сүриә ҡоралды Ҡытай һәм ҠХДР-ҙан һатып ала. Рәсәй ремонтлаусы техника һәм запас частар менән тәьмин итә, шулай уҡ Сүриәнең төп сәйәси партнеры булып тора. Ил шулай уҡ Фарсы ҡултығындағы Ираҡҡа ҡаршы операцияла ҡатнашҡан өсөн түләү сифатында ғәрәп дәүләттәренән финанс ярҙамы ала. Быға өҫтәп, Сүриә ҡоралдар өлкәһендә үҙ аллы тикшеренеүҙәр үткәрә.

2015 йылдың 30 сентябрендә РФ президенты В. В. Путин тарафынан, президент Бәшәр Асадҡа ИГИЛ ҡораллы оппозицияһына ҡаршы һуғышта ярҙам сифатында, Рәсәй Федерацияһының хәрби-космос көстәрен Сүриәлә ҡулланыу тураһында бойороҡ бирелә.

Шулай уҡ ҡара

үҙгәртергә
  • Сүриә президенттары исемлеге
  • Сүриәнең премьер-министрҙары исемлеге
  • Сүриә республикаһы (1930-1958)

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 سوريا.. اعتماد التوقيت الصيفي على مدار السنة — Enab Baladi, 2022.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Permanent daylight saving time in Syria — Time.is, 2022.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 История Сирии // Энциклопедия «Кругосвет».
  5. ↑ Сирийский рубеж. Авторский коллектив: М. С. Барабанов, А. Д. Васильев, С. А. Денисенцев, А. В. Лавров, Н. А. Ломов, Ю. Ю. Лямин, А. В. Никольский, Р. Н. Пухов, М. Ю. Шеповаленко (редактор). С предисловием С. К. Шойгу и послесловием С. В. Лаврова. М.: Центр анализа стратегий и технологий, 2016. — 184 с. Глава 1. Сирийское государство во второй половине XX — начале XXI веков.
  6. ↑ Отчет комиссии, которой было поручено изучить границу между Сирией и Ираком. World Digital Library (1932). Дата обращения: 8 июль 2013. Архивировано 9 июль 2013 года.
  7. ↑ Исторические традиции российско-сирийских отношений. В. Е. Донцов — ИСТОРИЧЕСКИЕ ПАРАЛЛЕЛИ — СИРИЯ И РОССИЯ — Сирия — Русское Зарубежье — Россия в красках. Дата обращения: 16 июнь 2016. Архивировано из оригинала 7 август 2016 года.
  8. ↑ Хлюстов М. В. От мира до войны. Очерк политической истории Сирии в ХХ и начале XXI века. Аналитический доклад. — М.: Центр стратегических оценок и прогнозов, 2013. — С. 18. Архивировано из первоисточника 6 июль 2014.
  9. ↑ История Сирии // Энциклопедия «Кругосвет».
  10. ↑ Brecher, Michael; Jonathan Wilkenfeld. A Study of Crisis. — University of Michigan Press, 1997. — С. 345—346. — ISBN 0-472-10806-9.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 «От Асада до Асада». Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 28 ғинуар 2021 года.
  12. ↑ «От Асада до Асада». Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 28 ғинуар 2021 года.
  13. ↑ «От Асада до Асада». Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 28 ғинуар 2021 года.
  14. ↑ 14,0 14,1 Hama. GlobalSecurity.org. Дата обращения: 14 ноябрь 2009. Архивировано 7 апрель 2019 года.
  15. ↑ США обнародовали «Доклад о международном терроризме в 2001 году» Жэньминь Жибао. Дата обращения: 28 август 2013. Архивировано 7 ғинуар 2014 года. 2014 йыл 7 ғинуар архивланған.
  16. ↑ ООН: Сирия продолжает снабжать «Хизбаллу» оружием. Дата обращения: 14 март 2012. Архивировано 8 февраль 2013 года.
  17. ↑ Замглавы МИД РФ: отношения России и Сирии основаны на взаимном доверии — РИА Новости. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 19 август 2017 года.
  18. ↑ «Адмирал Кузнецов» постоит за Сирию — Общество — Свободная Пресса — svpressa.ru. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 29 декабрь 2018 года.
  19. ↑ Сирия и Россия подписали Программу культурного сотрудничества — РИА Новости. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 5 июль 2018 года.
  20. ↑ О ситуации в Сирии: беспорядки в Дараа. Дата обращения: 14 май 2011. Архивировано из оригинала 20 июль 2013 года. 2013 йыл 20 июль архивланған.
  21. ↑ США признали Сирийскую национальную коалицию. 2012-12-12. Дата обращения: 10 ғинуар 2013. Архивировано 14 декабрь 2012 года.
  22. ↑ Сирийские исламисты казнили 56 солдат армии Асада. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 1 ғинуар 2016 года.
  23. ↑ Syria — OCHA. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 12 сентябрь 2019 года.
  24. ↑ Syrian refugees Inter-agency Regional Update (6 April 2015) — Syrian Arab Republic — ReliefWeb
  25. ↑ Syria — OCHA. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 12 сентябрь 2019 года.
  26. ↑ Syrian refugees Inter-agency Regional Update (6 April 2015) — Syrian Arab Republic — ReliefWeb
  27. ↑ Число мигрантов, прибывающих в Европу, бьёт все рекорды — ИА «Финмаркет». Дата обращения: 19 август 2015. Архивировано 24 сентябрь 2015 года.
  28. ↑ В Сирию хотят вернуться более 1,7 миллиона беженцев — РИА Новости, 11.08.2018. Дата обращения: 12 август 2018. Архивировано 12 август 2018 года.
  29. ↑ Вернувшиеся в пригороды Дамаска из Ливана беженцы трудоустраиваются на сельхозпредприятия — Общество — ТАСС. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 2 апрель 2019 года.
  30. ↑ Возвращение беженцев в Сирию и роль России: мнение иорданского депутата — РИА Новости, 08.08.2018. Дата обращения: 12 август 2018. Архивировано 11 август 2018 года.
  31. ↑ Асад в письме Путину запросил у России военную поддержку. 20150930T1347+0300Z. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 8 ғинуар 2018 года.
  32. ↑ Итоги двух лет российской операции в Сирии. 2017-09-29. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 1 июль 2019 года.
  33. ↑ Сирия дождётся конкретных шагов по заявлению госсекретаря США. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 3 август 2020 года.
  34. ↑ Nour Malas, Carol E. Lee U.S. Pursued Secret Contacts With Assad Regime for Years (инг.) // The Wall Street Journal. — 23.12.2015. Архивировано из первоисточника 29 август 2017.
  35. ↑ Иван Пильщиков WSJ: США безуспешно пытались осуществить в Сирии военный переворот // ТАСС. — 24.12.2015. Архивировано из первоисточника 12 август 2018.
  36. ↑ WSJ: США годами пытались осуществить в Сирии военный переворот // Коммерсантъ. — 24.12.2015. Архивировано из первоисточника 12 август 2018.
  37. ↑ Wall Street Journal: США поддерживают тайные контакты с режимом Асада, который пытались свергнуть // NEWSru.co.il. — 24.12.2015. Архивировано из первоисточника 12 август 2018.
  38. ↑ ТАСС: Международная панорама — Эмиссар ООН рассчитывает, что сирийская оппозиция приостановит миномётные обстрелы Алеппо. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 29 август 2018 года.
  39. ↑ «Умеренная оппозиция» вновь обстреливает сирийские города. Дата обращения: 17 март 2015. Архивировано из оригинала 2 апрель 2015 года. 2015 йыл 2 апрель архивланған.
  40. ↑ Посольство РФ в Дамаске попало под обстрел сирийской оппозиции — Политика, выборы, власть — Новости — ИА REGNUM. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 17 ғинуар 2021 года.
  41. ↑ Сирийские боевики подвергли ракетно-миномётным обстрелам Дамаск и Алеппо — Военный Обозреватель. Дата обращения: 17 март 2015. Архивировано 2 апрель 2015 года.
  42. ↑ Власти Сирии заявили о полном уходе боевиков из Алеппо. РБК. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 14 ноябрь 2017 года.
  43. ↑ Боевики ИГ напали на одних боевиков и настрадались от других. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 4 ғинуар 2018 года.
  44. ↑ "Полный разгром": Россия объявила об окончательной победе над ИГ* в Сирии. РИА Новости (20171206T2124+0300Z). Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 8 ғинуар 2018 года.
  45. ↑ "Полный разгром": Россия объявила об окончательной победе над ИГ* в Сирии. 20171206T2124+0300Z. Дата обращения: 8 ғинуар 2018. Архивировано 8 ғинуар 2018 года.
  46. ↑ Конституция Сирии, гл.1, ч.1, ст. 3 (ингл.). Архивировано 3 февраль 2009 года. 2009 йыл 3 февраль архивланған.
  47. ↑ Конституция Сирии, гл.3, ч.2, ст. 139 (ингл.). Архивировано 3 февраль 2009 года. 2009 йыл 3 февраль архивланған.
  48. ↑ Syria — Amnesty International Report 2010. Дата обращения: 1 октябрь 2017. Архивировано 18 октябрь 2014 года. 2014 йыл 18 октябрь архивланған.
  49. ↑ Syria — Amnesty International Report 2009. Дата обращения: 1 октябрь 2017. Архивировано 8 ғинуар 2015 года. 2015 йыл 8 ғинуар архивланған.
  50. ↑ Syria — Amnesty International Report 2008. Дата обращения: 1 октябрь 2017. Архивировано 6 июль 2014 года. 2014 йыл 6 июль архивланған.
  51. ↑ В Сирии вступило в силу решение об отмене чрезвычайного положения, действовавшего 48 лет 2020 йыл 2 декабрь архивланған. // GAZETA.RU от 19 апреля 2011
  52. ↑ ТАСС: Биографии и справки — История сирийских курдов. Досье. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 13 август 2020 года.
  53. ↑ A Wasted Decade: Human Rights in Syria during Bashar al-Asad’s First Ten Years in Power. Дата обращения: 1 октябрь 2017. Архивировано 14 июнь 2015 года.
  54. ↑ «Международная амнистия»: В больницах Сирии издеваются над ранеными оппозиционерами. — Zman.com сайтында мәҡәлә  (рус.) (25 октябрь 2011).
  55. ↑ Thomson Reuters Foundation. The world’s five most dangerous countries for women 2018. poll2018.trust.org. Дата обращения: 14 ғинуар 2019.(недоступная ссылка) Проверено июня 2021.
  56. ↑ Сирия в 2010 году занималась финансированием террористических организаций — доклад госдепартамента США. Архивировано из оригинала 13 ноябрь 2012 года.
  57. ↑ Сирия объявила о разрыве дипломатических отношений с Украиной. Дата обращения: 21 июль 2022. Архивировано 20 июль 2022 года.
  58. ↑ Флора и фауна Сирии. Дата обращения: 17 ғинуар 2017. Архивировано 18 ғинуар 2017 года. 2017 йыл 18 ғинуар архивланған.
  59. ↑ GENERAL ASSEMBLY ADOPTS BROAD RANGE OF TEXTS, 26 IN ALL, ON RECOMMENDATION OF ITS FOURTH COMMITTEE, INCLUDING ON DECOLONIZATION, INFORMATION, PALESTINE REFUGEES (недоступная ссылка — история). United Nations (5 декабрь 2008). Дата обращения: 4 июль 2010. Архивировано 22 август 2011 года.
  60. ↑ UN Security Council Resolution 497. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 28 июнь 2019 года.
  61. ↑ Обзор торговых отношений России и Сирии в 2014 г. Дата обращения: 19 июнь 2016. Архивировано 7 август 2016 года.
  62. ↑ Сирия посчитала убытки от международных санкций 2020 йыл 27 октябрь архивланған. // LENTA.RU от 24 мая 2012
  63. ↑ Сирия обвинила Анкару в экономическом терроризме 2019 йыл 9 апрель архивланған. // «Вести. RU» от 16 января 2013
  64. ↑ Внешняя торговля Сирии на портале atlas.media.mit.edu. Дата обращения: 20 ноябрь 2018. Архивировано из оригинала 29 март 2019 года.
  65. ↑ Россия усиливает культурное влияние в Сирии — IslamNews. Дата обращения: 3 декабрь 2019. Архивировано 22 сентябрь 2020 года.
  66. ↑ Syrian schools to offer Russian as second foreign language — RT News. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано 30 сентябрь 2020 года.
  67. ↑ Syrie: désormais, le russe va concurrencer le français à l'école — 6 janvier 2014 — L’Obs. Дата обращения: 18 декабрь 2019. Архивировано из оригинала 12 сентябрь 2017 года.
  68. ↑ Россия выходит в Средиземноморье. Архивировано из [www.rbcdaily.ru/2008/08/20/focus/371723 оригинала] 8 сентябрь 2012 года.
  69. ↑ Народонаселение мира в 2011 году. Дата обращения: 28 ноябрь 2019. Архивировано из оригинала 23 ноябрь 2015 года.
  70. ↑ Раздел второй. Этнодемографический обзор регионов и стран мира. — Глава пятая. Зарубежная Азия. — Сирия, стр. 516. // Население мира. Этнодемографический справочник. Автор: Соломон Ильич Брук. Ответственный редактор: доктор исторических наук, профессор П. И. Пучков. Академии наук СССР. Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Москва: Издательство «Наука», 1981, 880 стр.

  71. ↑ Сүриә // Энциклопедия «Кругосвет».
  72. ↑ name="krugosvet"
  73. ↑ People and Society ::Syria (ингл.). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Дата обращения: 29 май 2017. Архивировано из оригинала 29 декабрь 2017 года. 2017 йыл 29 декабрь архивланған.
  74. ↑ The Global Religious Landscape (ингл.). Pew Research Center (декабрь 2012). Дата обращения: 29 май 2017. Архивировано из оригинала 24 сентябрь 2015 года. 2017 йыл 25 ғинуар архивланған.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. International Religious Freedom Report for 2015. Syria (ингл.). 2015 Report on International Religious Freedom. U.S. State Department. Дата обращения: 29 май 2017. Архивировано из оригинала 28 май 2017 года.
  76. ↑ J. Gordon Melton. Syria // Religions of the World, Second Edition A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices / J. Gordon Melton, Martin Baumann (нем.)баш.. — 2-е. — Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2010. — P. 2788—2793. — 3200 p. — ISBN 978-1-59884-203-6.
  77. ↑ Syrien macht Internetopposition mundtot, Tagesschau.de, 7. Dezember, 2008 (нем.). Архивировано из оригинала 2 февраль 2009 года.

== Һылтанмалар == -->

  Портал «Сирия»
  Сирия Викиһүҙлектә
  Сирия Викикитапханала
  Сүриә Викимилектә
  Сүриә Викияңылыҡтарҙа
  Сүриә Викигид


  Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сүриә&oldid=1280002» битенән алынған