Сүриәлә граждандар һуғышы

Сүриәлә граждандар һуғышы — 2011 йылдың яҙында Сүриә территорияһында локаль граждандар ҡаршы тороуы булараҡ башланған һәм Бәшәр Асад режимына ҡаршы ихтилалға әйләнгән күп яҡлы, күп кимәлле ҡораллы конфликт. Ваҡыт үтеү менән, уға төбәктең төп дәүләттәре генә түгел, шулай уҡ халыҡ-ара ойошмалар, хәрби-сәйәси төркөмдәр һәм донъя йөҙөндәге державалар йәлеп ителде.

Сүриәлә граждандар һуғышы
Дәүләт	Сүриә
Ваҡиға ваҡыты	2011
Башланыу датаһы	15 март 2011
Ҡатнашыусылар	Бурхан Гальюн[d], Али Садреддин аль-Баянуни[d], Аль-Асаад, Рияд[d], Асеф Шаукат[d], Дауд Раджиха[d], Мәһир Әсәд, Бәшәр Әсәд, Махмуд, Али Хабиб[d], Валид Муаллем[d], Haitham al-Maleh[d], Samir Nashar[d], Mashaal Tammo[d] һәм Америка Ҡушма Штаттары
Һәләк булғандар һаны	570 000
Непосредственной причиной является	Ғәрәп яҙы
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	103 218
Сүриәлә граждандар һуғышы Викимилектә

Конфликттың төп ҡатнашыусылары — президент Башар Асад яғында сығыш яһаусы даими ҡораллы һәм хәрбиләштерелгән формированиелар (Сүриә ғәрәп ҡораллы көстәре, Милли оборона көстәре һ.б.), «уртасыл» Сүриә оппозицияһының формированиелары (Ирекле Сүриә армияһы, ғәрәп сөнни ҡәбилә берләшмәләре), курд регионалсылары (төбәкселәре — халыҡ үҙоборона отрядтары, Сүриә демократик көстәре), һәм шулай уҡ үҙ ирке менән сит илдәрҙән килгән күп һанлы ислам һәм йыһат террорсы группировкалары (Ислам дәүләте — ИГ) ан-Нусра фронты — хәҙерге ваҡытта «Хайят Таһрир аш-Шәм» һ. б.) һәм башҡалар.

Бәхәс яҡтары башҡа дәүләттәрҙән хәрби ярҙам ала: Рәсәй һәм Иран хөкүмәт көстәренә ярҙам күрһәтә, ә Сүриә оппозицияһы көнбайыш державаларынан, Төркиәнән һәм Фарсы ҡултығы монархияларынан ярҙам ала. Хөкүмәт яғында шулай уҡ Иран тарафынан булдырылған, уҡытылған һәм ҡоралланған сит ил хәрби формированиелары сығыш яһай. Конфликтҡа сит ил дәүләттәре һәм ойошмалары байтаҡ йәлеп ителеүе арҡаһында бер төркөм эксперттар уны төбәк державалары араһындағы һуғыш тип баһалай.

2011 йылдың мартында «Ғәрәп яҙы» тулҡынында башланған хөкүмәткә ҡаршы сығыштар Сүриәнең төрлө ҡалаларында күләмле сыуалыштарға килтерҙе, шул уҡ йылдың йәйендә үк киң күләмле ҡораллы конфликтҡа әйләнде. Оппозицияның төп талаптары 1962 йылдан ғәмәлдә булған ғәҙәттән тыш хәл режимын бөтөрөүҙе һәм илдә демократик үҙгәртеп ҡороуҙар үткәреүҙе күҙ уңында тотҡан президент Башар Асадтың отставкаһын үҙ эсенә алды.

Тәүҙә хәрби хәрәкәттәр хөкүмәт армияһы менән «Ирекле Сүриә армияһы» (ССА) ойошмалары араһында алып барыла. Сүриә оппозицияһының төп ойошмаһы ул осорҙа хөкүмәткә ҡаршы фракциялар ингән Сүриә милли советы булған. Әммә һуңынан оппозиция сафтарында тарҡалыш була — Сүриә Курдистаны территорияһында үҙ власть органдарын (Юғары курд советы) ойошторған курд ойошмалары уның составынан тәүгеләрҙән булып сыға, ә 2013 йылда радикаль ислам төркөмдәре "Ислам фронты"н ойоштора.

Баш күтәреүселәр рәтендәге тарҡалыу арҡаһында автоматлаштырылған тәьминәт системаларының позициялары ярайһы уҡ түбәнәйә, һәм донъяуи оппозиция икенсе планға күсә. Хөкүмәт көстәренә ҡаршы тороуҙа ислам төркөмдәре төп роль уйнай башлай, улар араһында «Фронт ан-Нусра» (Әл-Ҡаиданың Сүриә бүлексәһе) һәм «Ислам дәүләте» (ИГ) террористик ойошмалары һуғышҡа һәләтлеләрҙән һанала.

Ислам дәүләтенең һөжүм итеүе һәм 2014 йылдың йәйендә Сүриә менән Ираҡтың ярайһы ҙур биләмәләрен террорсылар баҫып алыуы АҠШ-тың һәм уның союздаштарының Сүриәгә хәрби интервенцияһына килтерҙе. 2014 йылдың сентябренән алып улар Сүриәлә исламсыларҙың позицияларына авиаудар эшләне, шулай уҡ «уртасыл оппозиция» отрядтарын ҡораллындарҙы һәм өйрәтте. 2015 йылдың 30 сентябрендә Рәсәй Федерацияһының Һауа-йыһан көстәре Сүриәлә президент Башар Асад менән килешеү буйынса дәүләт ғәскәрҙәре тығыҙ координацияла хәрби операция башланы. 2015 йылдың октябрендә Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге Сүриәләге халыҡ-ара коалиция ярҙамында «Ислам дәүләте» менән көрәшеү маҡсатында үҙәген үҙоборона ғәскәрҙәре тәшкил иткән Сүриә демократик көстәре хәрби альянсы ойошторола.

Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, 2015 йылға конфликт барышында 220 меңгә яҡын кешенең ғүмере өҙөлгән. Һуғыш Европа миграция көрсөгөнөң төп сәбәптәренең береһе була, һөҙөмтәлә Сүриә ҡасаҡтары күпләп һәләк була. Бәхәс ҡаты хәрби хәрәкәттәр, торама пункттарҙы тәртипһеҙ утҡа тотоу, күмәк кеше үлтереү һәм тыныс халыҡҡа ҡаршы бик күп хәрби енәйәттәр менән характерлана. Ил иҡтисадына һәм инфраструктураһына ғәйәт ҙур зыян килтерелә.

2016 йылдың төп ваҡиғаһы — Алеппо өсөн алышта хөкүмәт ғәскәрҙәренең һәм уларҙың союздаштарының уңыштары. Сүриәнең төньяғында дүрт йыл буйына был стратегик ҡаланың көнсығыш яртыһын контролдә тотҡан оппозицион отрядтар ҡыйратылды. Оппозиция тарафынан контролдә тотолған башҡа Сүриә ҡалаларынан (иң элек Хомс һәм Хама) айырмалы рәүештә, уларҙы ҡамауҙар оҙаҡ айҙарға һуҙылды һәм хөкүмәт көстәре маҡсаттарына тик хәлдән тайҙырыу тактикаһы (аҙыҡ-түлек, өҫтәмә һәм боеприпастарҙан мәхрүм ителгән оппозиция отрядтары ҡаланан китергә ризалашты) буйынса ғына өлгәште. Алепполағы алыштарҙың башланыуы Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәренең оппозиция көстәре менән ҡаршы тороуындағы хәлде ҡыйыу рәүештә үҙгәртә.

Хөкүмәт армияһының уңыштарынан тыш, 2016 йыл тағы ике принципиаль үҙгәреш килтерҙе. Беренсенән, Сүриәләге низағҡа яңы ҡатнашыусы килеп ҡыҫылды — Төркиә Сүриәнең төньяғына ғәскәрҙәр индерҙе. Операцияның рәсми маҡсаты «Ислам дәүләте» террорсыларына ҡаршы көрәш тип иғлан ителһә лә, ысынында иһә Анкараның төп дошманы 2016 йылдың мартында Төркиә сиге буйында үҙҙәренең автономияһын иғлан иткән Сүриә курдтары ине. Икенсенән, 2016 йылдың майында Пальмираның хөкүмәт ғәскәрҙәренең Пальмираны азат итеүе төп символға әүерелеп, «Ислам дәүләтенең» позицияларын ярайһы уҡ ҡаҡшатҡан. Күрше Ираҡта 2016 йылда «Ислам дәүләте» ғәйәт ҙур биләмәләр юғалтты: хөкүмәт ғәскәрҙәре һәм уларҙың союздаштары Эль-Фаллуджды һәм Рамадиҙы ИГ-нан азат итте. Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге Халыҡ-ара коалиция йыл аҙағына тиклем Ираҡтың «хәлифәт баш ҡалаһы» — Мосулға һөжүмен тамамлай алманы. АҠШ ярҙам иткән "Сүриә демократик көстәре"нең Сүриәнең «хәлифәт баш ҡалаһы» — Раккаға һөжүме кәмене. Төп Сүриә хөкүмәте көстәре Алеппоны ҡамауҙа мауығыуынан файҙаланып, декабрь башында Ислам дәүләте формированиелары Пальмираны һәм уның эргә-тирә биләмәләрен тартып ала алды. Әммә был «Ислам дәүләтенең» ваҡытлыса, локаль уңышы ғына булды.

2017 йыл Сүриәләге хәлгә киҫкен үҙгәрештәр алып килде. 2015 йылда Сүриәлә, шулай уҡ Ираҡта ҙур биләмәләрҙе контролдә тотҡан «Ислам дәүләте» төркөмөн тар-мар итеү йылдың төп йомғағы булды. Ислам дәүләтен тар-мар итеү Рәсәйгә 2017 йылдың аҙағында Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең операцияһын туҡтатыу тураһында иғлан итергә мөмкинлек бирҙе. Ә хәрби хәрәкәттәрҙең әүҙем фазаһын тамамлау тыныслыҡҡа килтермәгән — Сүриә оппозицияһы һәм уға булышлыҡ итеүсе тышҡы көстәр, әгәр власть башында Бәшәр Асад ҡалһа, һуғыштан һуңғы аяҡҡа баҫыуҙа ҡатнашырға йыйынмауы тураһында белдереүен дауам итте.

2018 йылдың уртаһына ҡарата, Ислам дәүләте университеты боевиктары Сүриәнең көньяғында Даръа провинцияһындағы ҙур булмаған биләмәләрҙе, шулай уҡ Әл-Букамаль һәм Дейр-эз-Зор ҡалалары араһында Евфраттың көнсығыш ярындағы бер нисә тораҡ пунктты контролдә тотҡан. ИГ Хомс һәм Дейр-эз-Зор провинциялары тоташҡан ерҙә, Хомс һәм Эс-Сувейда провинциялары сигендә, Сүриә сүлендәге ике анклавта ла һаҡланған.

2018 йылдың башында Төркиәнең Юғары көстәре Төркиә биләмәһендә әҙерләнгән Сүриә милли армияһы отрядтары менән берлектә «Операция „Оливковая ветвь“» «Зәйтүн ботағы» хәрби операцияһын уҙғарҙы, һөҙөмтәлә март уртаһына Африка ҡалаһы һәм эргә-тирәләге район уларҙың контроленә күсте. Йыл дауамында Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәре, хөкүмәт берләшмәләре һәм союздаштар Сүриәнең үҙәгендәге, көньяғындағы һәм көньяҡ-көнбайышындағы ҙур биләмәләр өҫтөнән контролде тергеҙҙе, ҡораллы оппозицияның бик күп анклавтарын бөтөрҙө. 2017 йылда Рәсәй, Төркиә һәм Иран аралашсылығы һөҙөмтәһендә ойошторолған дүрт деэскалация зонаһының берәүһе, Идлиб провинцияһын һәм Хама провинцияһының төньяҡ райондарын үҙ эсенә алған биләмә, генә 2018 йылдың аҙағына Сүриә биләмәһендә ҡалды. Был зона Төркиә Ҡораллы Көстәренең контроль-күҙәтеү постары һәм бер-береһе менән көнәркәш булған төркөмдәр («Хайят Таһрир әш-Шам» (ХТШ), «Джебхат Таһрир Сүриә» һ.б.) тарафынан контролдә тотола.

Этник яҡтан Алеппо провинцияһының төньяҡ өлөшөндә курд райондарын курд формированиеларына ҡаршы бер нисә хәрби операция һөҙөмтәһендә Төркиә тарафынан финанс ярҙамы күрһәтелгән һәм ҡоралландырылған Төркиә армияһы подразделениелары һәм Сүриә милли армияһы отрядтары баҫып ала.

АҠШ тарафынан ойошторолған һәм финансланған Сүриәнең төньяҡ провинцияларының курд райондары (төньяҡ-Көнсығыш Сүриәнең үҙ иғлан ителгән Сүриә Курдистаны Автономиялы хакимиәте) «Сүриә демократик көстәре» контролендә булды. Төньяҡ-Көнсығыш Сүриә автономиялы хакимиәте шулай уҡ ғәрәп-сөнни ҡәбиләләре һәм ҡыйратылып бөтмәгән ИГ ғәскәре ярсыҡтары һаҡланған Дейр-эз-Зор провинцияһының бер өлөшөн һәм Эр-Ракка провинцияһының Евфрат аръяғы тип йөрөтөлгән көньяҡ өлөшөндәге объекттарҙы контролдә тотто.

2019 йылдың октябрендә, Төркиә армияһының Сүриәнең төньяғына сираттағы баҫып инеүе һөҙөмтәһендә, Төньяҡ-Көнсығыш Сүриә Автономиялы хакимиәте менән килешеү буйынса, курдалар күҙәтеүендәге биләмәгә Сүриә-Төркиә сигенә сыҡҡан Сүриә хөкүмәт ғәскәрҙәре индерелде. Үҙ-үҙеңде яҡлаусы курд отрядтары сиктән 30 километр алыҫлыҡтағы зонанан сығарыла. Был зонала хәүефһеҙлекте Төркиә армияһы менән берлектә зонала патруллек иткән Рәсәй хәрби полицияһы тәьмин итә.

ИГ көстәренең ҡалдыҡтары һуңғы ваҡытта асыҡ ҡораллы бәрелештәрҙән ҡасып, партизандар һуғышы ысулына иҫәп тота. Баш күтәреүселәр һуғышын алып барыу өсөн иң уңайлы урын (бәлки, ИГ-ны тергеҙергә маташыу) Сүриә-Ираҡ сигенең ике яғына ла яҡын райондар булыр, тип уйлай эксперттар.

2020 йылдың 31 мартына ҡарата Сүриә ҡораллы көстәре — ил биләмәһендә 63,57 %, СДС — 25,57 %, баш күтәреүселәр төркөмдәре (шул иҫәптән ХТШ) Төркиәлә — 9,72 %; ИГ — 1,14 %.

2011 йылдан халыҡ-ара берләшмә Сүриәлә сәйәси көйләүгә ирешергә маташты. Сүриә властары һәм оппозицияның төрлө вәкилдәре араһында һөйләшеүҙәр ҡатнашыусылар составы менән айырылып торған төрлө форматтарҙа үтте. Америка Ҡушма Штаттары Женева процесының өҫтөнлөгөн талап итә, шул уҡ ваҡытта Рәсәй, Төркиә һәм Иран Астанала һөйләшеүҙәр алып барыу процесын хуплай.

Рәсәй хәрбиҙәре баһалауынса, 2018 йылдың аҙағында, хәрби хәрәкәттәр осоронда, 2011 йылдан башлап Сүриәнән 6,9 миллиондан ашыу ҡасаҡ киткән. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡасаҡтар эштәре буйынса юғары комиссары идаралығы мәғлүмәттәренә ярашлы, 2018 йылдың 1 декабренә 45 дәүләттә рәсми рәүештә теркәлгән 6 664 415 Сүриә ҡасаҡтары, шул иҫәптән 1 999 325 ҡатын-ҡыҙы һәм 3 398 852 бала була. Күпселек ҡасаҡтар Төркиәлә (3,6 миллион), Ливанда (яҡынса 952 мең), Иорданияла (674 мең самаһы), Германияла (534 мең самаһы), Ираҡта (яҡынса 252 мең) дәүләттәрендә урынлашҡан. 2018 йылдың декабренә ҡарата, һуғыш хәрәкәттәренән бик аҙыраҡ зыян күргән 412 ауылда яҡынса 1,5 миллион урынлыҡ ҡасаҡтарҙы ҡабул итеү һәм урынлаштырыу пункттары асылған. Шулай уҡ хәрби хәрәкәттәр зонаһында урынлашҡан ҙур ҡалаларҙа һәм ауылдарҙа инфраструктураның 40-70 % емерелеүе ҡасаҡтарҙың ҡайтыуын ҡатмарлаштыра.

Халыҡ-ара ойошмалар ваҡиғаларҙа ҡатнашҡан бар яҡтарҙы ла, шул иҫәптән Сүриә хөкүмәте, ИГИЛ, оппозиция баш күтәреүселәр төркөмдәрен, Рәсәйҙе, Төркиәне һәм АҠШ етәкләгән коалицияны кеше хоҡуҡтарын етди боҙған һәмкүп кеше үлтергән өсөн ғәйепләй.

Конфликттың тәүшарты

Илдәге оҙаҡҡа һуҙылған һәм ҡан ҡойошло граждандар һуғышына сәйәси, иҡтисади, социаль, дини һәм башҡа факторҙарҙың тап килеүе булышлыҡ итә. 1963 йылдан алып 2011 йылға тиклем илдә ғәҙәттән тыш хәл иғлан ителгән, һәм биш кешенән торған йәмәғәт йыйылыштары тыйылған. Хәүефһеҙлек көстәре тотҡарлау һәм ҡулға алыу буйынса киң вәкәләттәргә эйә булған. 2000 йылғы Дамаск яҙынан һуң демократик үҙгәрештәр көтөлөүенә ҡарамаҫтан, Бәшәр әл-Асад, киң хәбәр ителеүенсә, бер ниндәй яҡшыртылыуҙарҙы ла тормошҡа ашыра алмай. 2011 йылғы ихтилал башланыр алдынан баҫылып сыҡҡан Хьюман Райтс Вотчтың отчётында билдәләнеүенсә, ул власҡа килгән мәлдән алып кеше хоҡуҡтары өлкәһендәге хәлде ярайһы уҡ яҡшырта алмаған. Социаль-иҡтисади тигеҙһеҙлек Хафез әл-Асад үҙ ғүмеренең һуңғы йылдарында ирекле баҙар сәйәсәтен башлағандан һуң ярайһы уҡ арта һәм Бәшәр әл-Асад власҡа килгәндән һуң көсәйә. Хеҙмәт күрһәтеү секторына баҫым яһау тормошҡа ашырылған сәйәсәт ил халҡының әҙселегенә, нигеҙҙә хөкүмәт менән бәйләнеше булған кешеләргә һәм Дамаск һәм Алеппо сөнни сауҙагәрҙәре синыфы ағзаларына ғына файҙа килтерҙе. 2010 йылда Сүриәнең эске тулайым продукты Сахаранан көньяҡҡараҡ урынлашҡан Африка илдәре менән генә (Нигерия һәм унан түбәнерәк) сағыштырырлыҡ, һәм йыллыҡ үҫеш темпы 3,39 % Ливан кеүек башҡа үҫешеүсе күршеләренә ҡарағанда күпкә түбәнерәк — йән башына ни бары 2834 доллар тәшкил итте. Шулай уҡ илдә бигерәк тә йәштәр араһында эшһеҙлектең юғары кимәле күҙәтелде. Һуғыш башында хөкүмәт менән ризаһыҙлыҡ Сүриәнең Дараа һәм Хомс кеүек ярлы ҡалалар, шулай уҡ ярлыраҡ райондарында, башлыса консерватив сөнниҙәр араһында, бик көслө була.

2006/2007 йылдарҙа Сүриәнең ауыл хужалығы, артабан өс йыл дауамында һаҡланған, иҫ киткес ҡоролоҡҡа дусар булды, уның йоғонтоһо Сүриә властарының ауыл хужалығы производствоһы үҫешен стимуллаштырыу буйынса күп йыллыҡ сәйәсәтен көсәйтте, был һыу ресурстарының кәмеүенә һәм ерҙәрҙең бушауына килтерҙе. Тәүге йылда уҡ ҡоролоҡтан төньяҡ-көнсығыш төбәктәрҙәге, бөтә илде иген менән тәьмин итеүсе, Сүриә ауыл хужалығы производствоһының өстән ике өлөшөн тәьмин иткән ауыл хужалығы предприятиелары бөлгөнлөккә төштө. Сүриәнең ауыл хужалығының эске тулайым продукцияһы 25%-тан (2003) 17 %-ҡа тиклем (2008) кәмене. 2008 йылда хөкүмәткә 1990 йылдар уртаһынан алып тәүге тапҡыр сит илдәрҙән бойҙайҙы күпләп һатып алырға тура килде. Бер йылда бойҙайға, дөгөгә һәм мал аҙығына хаҡтар ике тапҡырҙан ашыуға артҡан. Ваҡ һәм урта хәлле игенселәрҙең, малсыларҙың етештереү күләме нулгә тиклем кәмегән. 2010 йылдың февраленә ҡоролоҡ һәм мал аҙығына хаҡтарҙың артыуы менән бәйле, бөтә малдар тиерлек юҡҡа сығарылды.

2000 йылда атаһын президент вазифаһында алмаштырған Бәшәр Асад иҡтисадты либералләштереү буйынса башҡа саралар иҫәбендә фермерҙарға яғыулыҡ һәм аҙыҡ-түлек һатып алыуға субсидияларҙы ҡыҫҡартты. Көндәр ҡоро тороуға ҡарамаҫтан, ҡарар кире ҡағылмағанлыҡтан, был ауыл хужалығындағы хәлде тағы ла киҫкенләштерҙе.

2009 йылда әле Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы менән Ҡыҙыл Тәре һәм Ҡыҙыл ярымай халыҡара хәрәкәте, ҡоролоҡ һөҙөмтәһендә 800 мең самаһы кеше йәшәүен тәьмин итерлек аҡсаһын (средство) юғалтҡан, ә 2010 йылда, БМО баһалауы буйынса, миллионға яҡын кеше аслыҡ сигенә еткән, тип хәбәр иткәйне.

Оҙаҡҡа һуҙылған ҡаты ҡоролоҡҡа ҡаршы тора алмаған ауыл райондарынан күмәк халыҡ Дамаск, Алеппо, Дейр-эз-Зор һәм башҡа ҡалаларға ағылды.

Үҙҙәренең йәшәү урындарын ҡоролоҡ арҡаһында ҡалдырып китергә мәжбүр булған Сүриә халҡының иҫәбе 1,5 миллион менән баһалана. Уларҙың күпселеге демографик үҫеш (∼2,5 %) һәм Ираҡ ҡасаҡтарының ағылыуы (2003—2007 йылдар осоронда 1,2-1,5 миллион) менән бәйле көсөргәнешлек кисергән ҡала ситтәренә күсенде. 2010 йылға ил эсендә күскән кешеләр һәм Ираҡ ҡасаҡтары Сүриә ҡала халҡының 20 % самаһын тәшкил итә. Әгәр 2002 йылда Сүриәлә ҡала халҡы 8,9 миллион тәшкил итһә, 2010 йыл аҙағына ул 13,8 миллионға тиклем, йәғни бер ярым тапҡырҙан ашыуға артҡан. Башҡа сығанаҡтар аңлатыуынса, ҡала халҡы иҫәбенең артыуы ниндәйҙер кимәлдә Сүриә эсендә тоҡанған низағҡа булышлыҡ иткән.

Сүриә ҡалаларында законһыҙ биләмәләр, өйкөм, инфраструктураһы үҫешмәгән, эшһеҙлек һәм енәйәтселектең юғары кимәле менән, властар тарафынан яҙмыш ҡосағына ташланған халыҡ протест кәйефен тыуҙырған ояға әүерелде. Шулай итеп, оҙайлы ҡоролоҡ арҡаһында башланған эске миграция халыҡ ризаһыҙлығының артыуына булышлыҡ иткән тағы бер нисә фактор — эшһеҙлек, коррупция һәм социаль тигеҙһеҙлек, уйланылмаған иҡтисади сәйәсәт һәм булған ресурстарҙы ҡулланыу эҙемтәләре менән бергә, шулай уҡ Асадтың ғәҙәттән тыш хәлдәргә аҡрын һәм һөҙөмтәһеҙ реакцияһы йоғонтоһон тағы ла көсәйтте.

Байтаҡ сығанаҡтарҙа әйтелеүенсә, «ғәрәп яҙының» (Мысырҙа һәм Туниста идара итеү режимдарының ҡолатылыуы) сәйәси партияларҙың тотороҡһоҙлоғо үҙенең революцион йоғонтоһо арҡаһында халыҡтың ризаһыҙлығы һәм Асадтың социаль-сәйәси системаһы һәм авторитар идараһы һәм алавит конфессиональ аҙсылығы идараһы менән ризаһыҙлығы проблемалар власть һәм хәрби структураларҙа, 1963 йылдан һаҡланып ҡалған ғәҙәттән тыш хәл режимы, репрессиялар һәм махсус хеҙмәттәрҙең көсһөҙлөгө, һүҙ иреклегенең һәм башҡа шәхси азатлыҡтарҙың булмауы, барса тулы властың ил президенты һәм Ғәрәп социалистик яңырыу партияһының (БААС) юғары етәкселеге ҡулында тупланыуы, иҡтисади һәм сәйәси коррупция, дини ҡаршылыҡтар, курд проблемаһы һәм башҡалар халыҡтың ризаһыҙлығы (халыҡтың 12 % тирәһе) һәм Асадтың социаль-сәйәси системаһы һәм авторитар идараһы һәм алавит конфессиональ аҙсылығы идараһы менән ризаһыҙлығы кеүек проблемалар тыуҙырҙы. 2000 йылда власҡа килгәс, Бәшәр Асад либераль реформалар башлай. Илдә асыҡ ижтимағи-сәйәси дискуссиялар (форумдар) башланды, уларҙа Сүриә интеллигенцияһының йөҙҙәрсә вәкиле ҡатнашты, күләмле сәйәси амнистия иғлан ителде, «Мосолман туғандар» йәнләнде. Уларҙың эшмәкәрлеге 1982 йылдан алып тыйылды (Сүриә етәкселеге «Мосолман ҡәрҙәштәре» вәкилдәре һәм башҡа оппозиция сигендәге төркөмдәр менән бәйләнештәр булдырҙы). Әммә «Дамаск (Сүриә) яҙы» тип аталған осор тиҙ тамамланды, быға Сүриә етәкселегенең күпселек ағзаларының Бәшәр Асад уларҙы атаһынан, Хафез Асадтан, «мираҫлаштырып алған» позицияһы булышлыҡ итте. Бойондороҡһоҙ киң мәғлүмәт сараларында президент Хафез Асад идара иткән осорҙо ҡаты тәнҡитләй башлағас, Бәшәр Асад Сүриәнең эҙмә-эҙлекле демократлаштырыу һәм реформалар юлы буйлап барасағын, әммә күмәк халыҡ фекерен белдермәгән айырым кешеләрҙең талаптарын үтәмәйәсәген белдерҙе.

Шуның менән бергә Сүриәләге социаль-иҡтисади хәл Мысыр һәм Тунис менән сағыштырғанда яҡшы яҡҡа айырылып торҙо. 2010 йылға Халыҡ-ара валюта фонды мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Сүриәлә йән башына эске тулайым продукт 4800 доллар тәшкил итте, эске тулайым продукт үҫеше — 2,3 %, эшһеҙлек кимәле — өлкәндәр араһында 20 % (йәғни Испаниялағы кеүек үк) һәм йәштәр араһында 30 % (Туниста йәштәрҙең 50 % эшһеҙ ине). Сүриә йәмғиәтенә юғары белем кимәле (15 йәштән өлкән грамоталы кешеләрҙең өлөшө ир-егеттәрҙә 86 % һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙа 73,6 % етә) хас, ғүмер оҙонлоғо 70 йәшкә етә.

Бер нисә сығанаҡта граждандар һуғышының тышҡы факторҙары сифатында Европа баҙарын тәьмин итеү өсөн Сүриә биләмәһе аша үткәргес торба һалыу мөмкинлеге өсөн тәбиғи газ менән тәьмин итеүселәр араһында көрәште атайҙар. Төп ҡыҙыҡһыныусан яҡ булып Катар тора, ул ошо төбәк аша газ экспортын яйға һалырға тырыша. Конфликтта үҙҙәренең газын тотороҡло экспортлау менән ҡыҙыҡһынған Иран, Европа һатыу баҙарының өлөшөн һаҡлап ҡалырға теләүсе Рәсәй һәм, дөйөм алғанда, Европаға оҙатыуҙарҙы диверсификациялауҙы хуплаусы, сит ил компаниялары ҡатнаша.

The Wall Street Journal журналы корреспонденттары Нур Малас һәм Кэрол Ли тикшеренеүҙәре — Америка Ҡушма Штаттары президенты Барак Обама хакимиәте Сүриә власы вәкилдәре араһында хәрби түңкәрелеш яһарға һәм президент Бәшәрҙе ил етәкселегенән ситләтеүгә булышлыҡ итергә әҙер кешеләрҙе эҙләү маҡсатында йәшерен консультациялар улар араһында тикшереү алып барған хакимиәтенең режимды алмаштырыу өсөн шарттар тыуҙырыуҙы маҡсат итеп ҡуя. Фәҡәт 2012 йылдың йәйенә, Америка хакимиәтенең режимды алмаштырыу өсөн шарттар тыуҙырыуҙы маҡсат итеп ҡуйған стратегияһы тормошҡа ашмағас ҡына, Америка Ҡушма Штаттары баш күтәреүселәргә ярҙамға күсә.

Тарихи сығанаҡтар

Граждандар протесының башы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Гражданские протесты в Сирии (2011) һәм Осада Хомса

Сүриәлә 2011 йылдың март уртаһында ойошторолған тәүге күмәк протест акциялары тәүҙә киңерәк төбәк хәрәкәте — "ғәрәп яҙы"ның бер өлөшө генә ине. Ул ваҡытҡа оҡшаш сығыштар Бахрейнда, Мысырҙа, Йемендә, Ливияла һәм Туниста үткән.

Сыуалыштар башланырҙан бер ай элек Facebook селтәрендә "Асыу көнө"нә — Дамаскиҙа һәм Алеппола ил президенты Бәшәр Асадҡа ҡаршы күмәк демонстрациялар ойошторорға саҡырыусы «Сүриә революцияһы-2011» тигән яңы төркөм барлыҡҡа килде. 15 мартта бер нисә йөҙ кеше социаль селтәрҙәргә шылтыратып, Дамаскиҙағы урамдарға сыҡты. Һынау тотоусылар 1963 йылдан ғәмәлдә булған ғәҙәттән тыш хәлде туҡтатыуҙы, шәхси, сәйәси һәм иҡтисади азатлыҡты тергеҙеүҙе, коррупцияны бөтөрөүҙе талап итте. Икенсе көндө тағы бер демонстрация үтте, унда ҡатнашыусылар сәйәси тотҡондарҙы азат итеүҙе талап итте.

Сүриә халҡының этноконфессиональ составы

Өс көндән Даръала (Иордания сигендәге ҡала) ихтилал башлана. Полиция башбаштаҡлығына ҡаршы протест акцияһы бәрелешеү һәм ҡан ҡойоу менән тамамланды — өс кеше урында һәләк булды һәм тағы берәүһе йәрәхәттәрҙән вафат булды. Мәрхүмдәрҙе ерләү яңы тәртипһеҙлектәргә килтерҙе. Артабанғы көндәрҙә дәғүәселәр идара итеүсе Баас партияһы офисын, Суд һарайын, полиция участкаларын яндырҙы, Хафез Асад һәйкәлен мәсхәрәләгән. Баш ҡаланың бер өлөшө протест белдереүселәр контроленә күсте, ә унда урынлашҡан мәсет ялан госпитале итеп үҙгәртелде. Унда йәрәхәтләнеүселәр һәм күҙ йәше ағыусы газ ҡулланыу һөҙөмтәһендә зыян күргән демонстранттар килтерелде. Урындағы мәсет имамы тирәләй төркөмләшкән, Сүриәлә тыйылған «Мосолман туғандар» ойошмаһы ағзалары властарға ҡаршы көрәште ойоштороуҙы үҙ өҫтөнә алған.

Сәйәси мобилизация ҡоралдарының береһе — ҡала мигранттарының йәштәр мөхитендә үҙен күрһәткән — иҡтисади яҡтан юлға һалынмаған, маргиналь иҡтисади һәм сәйәси хәлдәре менән ҡәнәғәт булмаған һәм был йәһәттән идара итеү режимын ғәйепләгән ғәрәп ҡәбиләләренән сыҡҡан йәш быуын факторы. Тоҡом үҙбилдәләнеше берләштереүсе фактор булараҡ Даръа, Хомс, Хәмә, Пальмира, Дейр-эз-Зор кеүек ҡалаларҙа оппозицияның селтәрле структураларын булдырғанда файҙаланылған

Быуын үҙбилдәләнеше берләштереүсе фактор булараҡ Даръа, Хомс, Хама, Пальмира, Дейр-эз-Зор кеүек ҡалаларҙа оппозицияның селтәрле структураларын булдырғанда файҙаланылған.

Оппозиция сығыштары Сүриәнең башҡа ҡалаларында ла үтте. Туниста һәм Мысырҙа уңышлы революциялар менән илһамланған оппозицияның һынауҙары полиция менән бәрелешкән, вандализм акттары, ут төртөү менән оҙатылған.

Тәүге ҡорбандар барлыҡҡа килә. Сүриә президенты протестанттарҙың талаптарын өлөшләтә хаҡлы тип таныны, һәләк булғандарҙың ғаилә ағзалары алдында ғәфү үтенде. 29 мартта хөкүмәт отставкаға китте, Асад премьер-министрын алмаштырҙы һәм 20 апрелдә 48 йыл ғәмәлдә булған ғәҙәттән тыш хәл режимын бөтөрҙө.

Шуға ҡарамаҫтан, көс ҡулланыу дауам итә. 21 апрелдә Хомста билдәһеҙҙәр генерал Або эль-Теллави менән Ияда Харфушты һәм уларҙың ғаиләләрен үлтерә. Был енәйәттәр менән бергә ҡалала һәм уның тирә-яғында ҡораллы боевиктар тарафынан ҡылынған тотош һөжүмдәр, диверсиялар һәм үлтереүҙәр серияһы бара.

Сүриә властары оппозицияға ҡаршы көс ҡулланып көрәшеү ысулдарын ҡулланыуға бәйле 9 майҙа Сүриәгә ҡаршы санкциялар индерҙе.

Ул арала хөкүмәт көстәре менән протестта ҡатнашыусылар араһында ҡораллы бәрелеш ҡорбандарының һаны даими арта бара: июндә Джиср-эш-Шугуре хәрби операция барышында 120-гә яҡын полиция хеҙмәткәре һәләк була. Уның артынан Хама ҡалаһында 142 кешенең ғүмере өҙөлдө. Башҡа ҡалаларҙа ла ҡорбандар булған.

Протестар дауам иткәнлектән, Сүриә хөкүмәте сыуалыштарҙы баҫтырыу сараһы сифатында танкыларҙы һәм снайперҙарҙы йәйелдергән. Айырыуса хәүефле райондарҙа һыу һәм электр уты һүндерелгән, хәүефһеҙлек көстәре он һәм аҙыҡ-түлекте конфискациялаған. Сүриә армияһы Даръа, Дума, Банияс, Хама, Хомс, Алеппо, Талкал, Идлиб, Растан, Джиср-эш-Шугур, Дейр-эз-Зор, Забадани, Латакия һәм башҡа ҡалаларҙы ҡамай.

Сыуалыштарҙы баҫтырыу өсөн армияны ҡулланыу хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең буйһонмауына һәм дезертирлығына килтерә. Властар, шулай ҙа, дезертирлыҡ факттарын таныуҙан баш тарта һәм «ҡораллы бандалар»ҙы тәртипһеҙлектәр ойотороуҙа ғәйепләй.

29 июлдә полковник Рияд Асад етәкселегендә бер нисә Сүриә офицерының оппозиция яғына күсеүе һөҙөмтәһендә Ирекле Сүриә армияһын (ССА) төҙөү тураһында белдерелә. Сүриә хәрбиҙәрен оппозиция яғына сығырға саҡырған видеомөрәжәғәт сығарыла.

2011 йылдың йәйендә Сүриә оппозицияһы тәүге тапҡыр берләшергә маташты. 23 августа Истанбулда Сүриә милли күсмә советы ойошторолдо, ул һөргөндәге Сүриә хөкүмәте ролен уйнарға тейеш ине. Уның эшмәкәрлеге, шулай ҙа, төрлө оппозиция төркөмдәре лидерҙарының шәхси амбицияларына һәм үҙ-ара мөнәсәбәттәренә бәйле булып сыҡты.

Июль аҙағында Бәшәр Асад хәлгә контролде тергеҙеү маҡсатында армия подразделениеларын бер нисә ҡалаға, шул иҫәптән Дейр-эз-Зорға индерергә бойороҡ бирҙе. Ғәскәрҙәр индереү һәм протеста ҡатнашыусыларға ҡаршы репрессиялар һөҙөмтәһендә ҡан ҡойоуға һәм идара итеү режимына ҡаршы тороусыларҙың ҡораллы ҡаршылығы башланыуға килтерә. Сүриә армияһынан дезертирҙар ҡушылған Сүриә оппозицияһы отрядтары һәм ҡәбилә берләшмәләре илдең бөтә территорияһында хөкүмәт көстәренә ҡаршы ҡораллы кампания башлай. Йыл аҙағына баш күтәреүселәр Ирекле Сүриә армияһы байрағы аҫтында берләшә, һәм уларҙың хәрби хәрәкәттәре ойошҡан төҫ ала.

Урындарҙа властар ҡанһыҙлыҡҡа ҡан түгеп яуап бирә. Бөтә Сүриәлә Джиср-эш-Шугурға һөжүм башлау менән хөкүмәт подразделениеларының ҡанһыҙлығы тураһында хәбәрҙәр тарала башлаған. Башҡа ҡалаларҙы ла штурм менән алалар. Хомста һәм Идлибала тоталь таҙартыу һәм хәрби операциялар урынына властар «Мухабарата» һәм махсус тәғәйенләнештәге отряд көсө менән нөктәле операциялар үткәреүгә курс алды.

Хәлдең киҫкенләшеүе Сүриәгә йыл һайын 6 миллиард долларға тиклем килем килтергән туристик секторҙың юҡҡа сығыуына килтерҙе.

Израильская газета «Гаарец» в конце декабря сообщила со ссылкой на разведывательные источники, что за период с марта по декабрь 2011 года не менее 10 тыс. сирийских военнослужащих самовольно покинули свои части. Младшие офицеры и солдаты — как правило, сунниты, составляющие большинство населения страны и костяк протестного движения, — бежали из правительственной армии целыми подразделениями, в то время как высшее армейское руководство и старшие офицеры продолжали сохранять верность президенту.

Декабрь аҙағында «Гаарец» Израиль гәзите разведка сығанаҡтарына һылтанып хәбәр итеүенсә, 2011 йылдың мартынан декабргә тиклемге осорҙа Сүриәнән кәмендә 10 мең хәрби хеҙмәткәр үҙ белдеге менән киткән. Кесе офицерҙар һәм һалдаттар, ҡағиҙә булараҡ, ил халҡының күбеһен һәм протест хәрәкәте арҡа үҙәген тәшкил иткән сөнниҙәр, хөкүмәт армияһынан тотош подразделениелар булып ҡаса, ә юғары армия етәкселеге һәм өлкән офицерҙар президентҡа тоғролоҡто һаҡлауын дауам иткән.

2011 йыл аҙағында, Ливияла Ливия лидеры Муаммар Каддафиҙың йыртҡыстарса үлтерелеүенә килтергән Фарсы ҡултығы дәүләттәренең интервенцияһы тамамланғас, Сүриәләге Асад дошмандарында Сүриә хөкүмәтенең оҙаҡламай емерелеүен һиҙемләү тойғоһо барлыҡҡа килгән. Әммә Иран һәм Рәсәй ярҙамы менән «домино» һөҙөмтәһе килеп сыҡмай.

Көс ҡулланыуҙың икенсе тулҡыны

2011 йылдың декабре Дамаскиҙа ҙур теракт менән билдәләнде.

2011—2012 йылдар сигендә хөкүмәт көстәре оппозицияға ҡаршы танкылар һәм артиллерия ҡуллана башлай. Бәшәр Асадтың «һуңғы көндәрҙә ойошҡан заговор»ҙы тиҙ арала еңеү тураһындағы белдереүенә ҡарамаҫтан, хәрби хәрәкәттәр дауам иткән, боевые действия продолжились.

2012 йылдың 10 ғинуарында «Джебхат ан-Нусра» исламсылар төркөмөн ойоштороу тураһында асыҡтан-асыҡ иғлан ителде — «Аллаһ ҡанундарының үҙ еренә килеүе» һәм «мосолмандар өсөн суд көнө хәҙер Дамаскиҙа» тигән видеомөрәжәғәт таратылды. Был мәҡәләнән һуң бер нисә ай дауамында үлемселәрҙең һөжүме, мина ҡуйылған автомобилдәрҙең шартлауы, Идлиб, Дейр-эз-Зор, Алеппо һәм Дамаскиҙа хөкүмәт ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрби хәрәкәттәр тураһында видеоматериалдар донъя күрә. Төркөмдөң төп маҡсаты — Сүриәлә исламдың ролен күтәреү һәм артабан «Хәлифәт әл-Шам» ислам дәүләтен төҙөү. Төркөм ойоштороуға «Джебхат ан-Нусра» етәксеһе Әбү Мөхәмәт әл-Джуляниҙың Сүриәнән Ираҡтағы Америка ғәскәрҙәренә ҡаршы һуғыштарҙа ҡатнашҡан кешеләр менән күп айлыҡ һөйләшеүҙәре булышлыҡ итә.

Шул уҡ ваҡытта Ирекле Сүриә армияһы (ССА) Дамаск провинцияһындағы Забадани ҡалаһы өҫтөнән контроль булдыра алды. 21 ғинуарҙа махсус тәғәйенләнештәге отрядтар даими ғәскәрҙәр менән көсөргәнешле бәрелештәрҙән һуң баш ҡала янындағы Дума ҡалаһын баҫып ала. Әммә был уңыштар ҡыҫҡа ваҡытлы булды, һәм торама пункттар күпмелер ваҡыттан һуң хөкүмәт көстәре контроленә ҡайта, ә һәләк булыусылар һәм әсирҙәр араһында йышыраҡ осраҡта Ливиянан Афғанстанға тиклем төрлө дәүләттәр граждандары табылды.

Март башында хөкүмәт ғәскәрҙәре, күп көнлөк артиллерия утын тотҡандан һуң, Хомс ҡалаһын, 13 мартта Идлибты штурм менән ала. Хөкүмәт ғәскәрҙәренең уңыштары Алепполағы именлек көстәре биналарын шартлатыу кеүек теракттар фонында үҫә барған. Хәрби хәрәкәттәр һәм теракттар тыныс халыҡтың һәләк булыуына килтергән.

Тыныс юл менән көйләргә тырышыу

2012 йылдың 12 апрелендә Сүриәлә килешеү иғлан ителде. Шул уҡ ваҡытта властар, ҡалаларҙа «ҡораллы төркөмдәр» яғынан теләһә ниндәй һөжүмгә ҡаршы торорға әҙер булған ғәскәрҙәр ҡалдырыуы хаҡында иғлан итте. Килешеү башланғандан бирле өс көн үткәс, Сүриәгә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының беренсе күҙәтеүселәр төркөмө килде.

8 майҙа Сүриә Халыҡ советына һайлауҙар үтә. Ярты быуат эсендә тәүге тапҡыр улар күп партиялы нигеҙҙә үтте. Сүриә дәүләтенең «етәксе һәм йүнәлтеүсе көсө» статусынан мәхрүм ителгән Баас партияһы башҡа партиялар менән тиң хоҡуҡтағы һайлауҙарҙа ҡатнашты. Победу одержал блок «Национальное единство», сформированный партией Баас. Баас партияһы ойошторған «Милли берҙәмлек» блогы еңеү яуланы.

Татыулыҡ иғлан ителеүгә ҡарамаҫтан, бәрелештәр дауам итте. 19 майҙа Дейр-эз-Зор ҡалаһында теракт була, 25 майҙа — Хулала ҡан ҡойош; «Шабиха» хөкүмәт ғәскәрҙәре һәм хөкүмәт боевиктары тарафынан язалау операцияһы барышында 108 кеше, шул иҫәптән балалар һәм ҡатын-ҡыҙҙар, үлтерелә, 300-ҙән ашыу кеше яралана. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы Хулалала күмәк кеше үлтергән өсөн Сүриә властарын бер тауыштан хөкөм итте. Совет Безопасности ООН единогласно осудил сирийские власти за массовые убийства в Хуле.

31 майҙа Сүриә ирекле армияһы вәкиле полковник Ҡассим Саадеддин Сүриә хөкүмәтенә ультиматум тәҡдим итте. Сүриә буйынса утты тулыһынса туҡтатыуҙы күҙ уңында тотҡан Кофи Аннандың тыныс юл менән көйләү планы юҡҡа сыға.

Яҡтарҙың ҡара-ҡаршы тороуына тышҡы көстәр йәлеп ителгән булып сыға. Сүриә Ирандан ҡорал ала һәм уның ҡораллы көстәре Сүриә хөкүмәте яғында конфликтта ҡатнаша тигән хәбәрҙәр менән бергә, Фарсы ҡултығының нефть монархиялары Сүриә баш күтәреүселәрен финанслай һәм ҡоралландыра башлауы тураһында мәғлүмәт тарала. МИД РФ признал факт поставок российского оружия сирийскому правительству, однако, ссылаясь на оборонительный характер поставляемых вооружений, настаивал на их законности.

Конфликт барышы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Конфликт в Сирийском Курдистане

Картала һаны	Русса атамаһы	Ғәрәпсә атамаһы	Халҡы	Ҡала
1.	Дамаск	دمشق	4 500 000	Дамаск
2.	Риф Дамаск	ریف دمشق	2 235 000	Дамаск
3.	Эль-Кунейтра	القنيطرة	69 000	Эль-Кунейтра
4.	Даръа	درعا	858 000	Даръа
5.	Эс-Сувайда	السويداء	304 000	Эс-Сувайда
6.	Хомс	حمص	1 561 000	Хомс
7.	Тартус	طرطوس	720 000	Тартус
8.	Латакия	اللاذقية	891 000	Латакия
9.	Хама	حماه	1 416 000	Хама
10.	Идлиб	ادلب	1 288 000	Идлиб
11.	Халеб (Алеппо)	حلب	4 120 000	Халеб (Алеппо)
12.	Эр-Ракка	الرقة	811 000	Эр-Ракка
13.	Дейр-эз-Зор	دير الزور	1 040 000	Дейр-эз-Зор
14.	Эль-Хасака	الحسكة	1 225 926	Эль-Хасака

2012

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Бои в Алеппо һәм Осада Хомса

Июнь башында Сүриә баш күтәреүселәре хәрби советының рәсми вәкиле майор Сами әл-Курди оппозицияның хөкүмәт көстәре менән татыулыҡты дауам итеүҙән баш тартыуын иғлан иткәйне. Хөкүмәт ғәскәрҙәре һәм оппозиция араһында бәрелештәр Даръа һәм Идлиб провинцияларында йәйелә. Reuters агентлығы Латакия провинцияһындағы ауыр алыштар хаҡында хәбәр иткәйне. Сит ил агентлыҡтары хәбәр итеүенсә, хөкүмәт көстәре Хомс һәм Дамаск ҡалаларының оппозиция контролдә тотҡан райондарына, шулай уҡ Кфар Зита ҡалаһына (Хама провинцияһы) ингән.

Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының генераль секретары Пан Ги Мун Әл-Күбейр ауылында тыныс халыҡты күпләп үлтереү айҡанлы ҡәтғи белдереү менән сығыш яһаны һәм «бындай ваҡиғалар Асад режимын законлылыҡтан мәхрүм итә», тип белдерҙе. Ул Кофи Аннаның тыныс планы үтәлмәүен таныны һәм Сүриәгә тулы масштаблы граждандар һуғышы янауы хаҡында иҫкәртте. Оппозиция раҫлауынса, һөжүмде "шабиха"ның хөкүмәт яҡлы хәрби формированиелары яһаған. Был ваҡытҡа Хоула ауылында 108 кешене үлтергән тигән шул уҡ «шабиха» формированиелары шик аҫтына ҡуйылыуына ике аҙна ла үтеп өлгөрмәй. Шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙең сит ил эштәре министры Сергей Лавров, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы Сүриәгә тышҡы интервенцияға мандат бирмәйәсәк, тип белдерҙе.

БМО-ның тыныслыҡ урынлаштырыу операциялары буйынса генераль секретары урынбаҫары, Сүриәлә БМО күҙәтеүселәренең миссияһы башлығы Эрве Ладсу Сүриәлә граждандар һуғышы барыуын таныны, өҫтәүенә хөкүмәт илдең ҡайһы бер ҡалаларын һәм тотош өлкәләрен күптән контролдә тотмай, ә оппозицияға ҡаршы хәрби авиация һәм һөжүм вертолёттары ҡулланыла.

Ике яҡтан да көс ҡулланыу һәм ҡанһыҙлыҡ киң таралғас, Көнбайыш Бәшәр Асад режимын халыҡ-ара кимәлдә яҡлауҙы туҡтатыуҙы һәм уны илдең әлеге етәкселегенең кемгә булһа ла власты тапшырырға һәм ирекле эмиграцияға сығырға мәжбүр итеүҙе маҡсат итеп ҡуйып, Рәсәйгә баҫымды көсәйтте. Американың Дәүләт секретары Һиллари Клинтон, Сүриәгә ихтилалды баҫтырыу өсөн ҡорал ҡайтарта, шуның арҡаһында низағ ҡупты, тип Рәсәйҙе ғәйепләй. Рәсәйгә баҫымдың көсәйеүе менән бер үк ваҡытта Көнбайыштың көсләп ҡыҫылыуға бара алыуына дәлилдәр барлыҡҡа килде — Франция Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советына Асадты тыныслыҡҡа мәжбүр итергә тәҡдим итте.

2012 йылдың июнендә Женевала тыныслыҡ килешеүе буйынса һөйләшеүҙәрҙең тәүге раунды башланып торған хәрби хәрәкәттәр фонында үтте, һәм ул бер ниндәй ҙә һиҙелерлек һөҙөмтәләр бирмәне. Тыныс һөйләшеүҙәрҙең емерелеүе ҡораллы конфликтты артабан көсәйтеүгә килтерҙе. «Сүриә ирекле армияһы» алған оҙайлы ял уға көстәрен туплау һәм үҫтереүҙән тыш, эре масштаблы хәрби операциялар өсөн кәрәк-яраҡтар һәм тәьмин итеү предметтарын туплау мөмкинлеген бирҙе. Һуғыш хәрәкәттәренең киңәйеүе хөкүмәтте 2012 йылдың июленән удар авиацияны файҙалана башларға мәжбүр итте.

22 июндә Сүриә ғәрәп һауа оборонаһы көстәре Сүриә территориаль һыуҙары өҫтөндәге һауа киңлегендә RF-4E төрөк разведка самолётын бәреп төшөрҙө. Төркиә, Төньяҡ Атлантика килешеүенең 4-се статьяһына һылтанып, Сүриә хөкүмәт авиацияһы өсөн Сүрия өҫтөндә осоуҙар тыйылған зона урынлаштырыуҙы талап итте, ләкин был тәңгәлдә блок буйынса үҙенең союздаштарынан хуплауға өлгәшмәне. Төркиә, ошо инцидентҡа ССА-ға ғына түгел, шулай уҡ был осорҙа һуғышта һиҙелерлек роль уйнай башлаған төрлө исламсы отрядтарға ярҙамын арттырыуы менән яуап бирә.

Шул уҡ ваҡытта 30 июндә Женевала Сүриә көрсөгөнә арналған халыҡ-ара конференция үтте («Женева-1»). Унда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы Именлек советының, Евросоюздың, шулай уҡ бер нисә яҡын көнсығыш дәүләттәренең (Төркиә, Ираҡ, Кувейт һәм Катар) биш даими ағзаһы вәкилдәре ҡатнашты. Сүриә вәкилдәрен саҡырманылар. Конференцияла Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы һәм Ғәрәп дәүләттәре лигаһының махсус илсеһе Кофи Аннан конфликттың бөтә яҡтары вәкилдәре инә алырлыҡ күсмә совет ойошторорға тәҡдим итте.

Оппозиция баҫып алған, хөкүмәт контроле аҫтында булмаған райондарҙан тыш, июлгә Сүриә биләмәһендә курдтар тупланып йәшәгән райондарҙа курдтар автономияһының ойошторолоуы асыҡтан-асыҡ күренә. Был райондарҙа хөкүмәт көстәре ҡыҫҡартылғандан һуң, курдтар территориларында үҙидара ойоштора. Шуның менән бергә хөкүмәт менән йәшерен килешеү буйынса курдтарға ҡаршы ҙур хәрби операциялар алып барылманы. Курдтар ҡораллы нейтралитет позицияһын биләй, Сүриә ирекле армияһының һәм башҡа баш күтәреүселәрҙең үҙҙәре контролдә тотҡан биләмәгә инмәүен талап итә.

Июль уртаһында Сүриә оппозицияһы хөкүмәт ғәскәрҙәрен һәм 12 июлдә Тремсех ауылында (Хама провинцияһы) булған сираттағы күмәк, 200-ҙән ашыу кеше, һәләк булыуында "шабиха"ның хөкүмәт ҡарамағындағы хәрби формированиеларын ғәйепләне. Сүриә властары, ауылда террорсылар төркөмө ҡамалып, армия подразделениелары һөжүме барышында «күп һанлы экстремистар» үлтерелде, тип белдерҙе.

Ҡыҙыл Тәре Халыҡ-ара комитеты Сүриәләге ваҡиғаларҙы «эске ҡораллы конфликт» тип баһаланы (быға тиклем Ҡыҙыл Тәре Халыҡ-ара комитеты Сүриәләге ваҡиғаларҙы хөкүмәт ғәскәрҙәре менән ҡораллы баш күтәреүселәр араһындағы бәрелеш тип ҡарай).

Был мәлгә ауыл ерендә, айырыуса Төркиә сиге янында, Идлиб провинцияһында, хөкүмәт контроленә буйһонмаған тотош райондар барлыҡҡа килгән. 15 июлдә Дамаскиҙа оҙайлы алыштар башланды. Баш күтәреүселәр ҡаланың бер нисә районын баҫып ала. Меңәрләгән кеше йорттарынан ҡасырға мәжбүр булған. Хөкүмәт ғәскәрҙәре 4 авгусҡа ғына баш ҡаланы контролдә тота алды.

18 июлдә, Дамаск өсөн һуғыштың ҡыҙған мәлендә, «Ирекле Сүриә армияһы» исламсылар («Лива әл-Ислам» төркөмө, уны Сүриә хөкүмәте ойошторған һәм Захран Аллуш етәкләгән) менән берлектә Дамаскиҙа милли именлек советының штаб-фатирында шартлау ойоштора, уның маҡсаты — Сүриә етәкселеген юҡ итеү. Һөҙөмтәлә Сүриәнең оборона министры генерал Дауд Раджиха һәм уның урынбаҫары генерал Әсеф Шәүҡәт (Бәшәр Асадтың кейәүе), көрсөккә ҡаршы комитет башлығы һәм элекке оборона министры Хәсән ат-Төркмәни һәм эске эштәр министры Мөхәммәт әш-Шаар һәләк булды. Сирия көс ведомстволарының башҡа юғары дәрәжәле хеҙмәткәрҙәре лә зыян күрҙе. Артабан юғары етәкселеккә, хәрби хеҙмәткәрҙәргә, һуңынан хөкүмәт раҫлаған райондарҙа тыныс халыҡҡа ҡаршы ҙур диверсиялар һәм теракттар Сүриәлә көндәлек ысынбарлыҡҡа әүерелде.

Һәләк булған Дауыт Раджихиҙы алмаштырған Сүриәнең яңы оборона министры итеп генерал Фәхед Джасем әл-Фредж тәғәйенләнде, ул Сүриә армияһының Генераль штабын етәкләне. Һуңғараҡ билдәле булыуынса, Сүриә вице-президенты Фарух Шараа теракттан һуң вазифаһын ҡалдырған, оппозицияға ҡушылған һәм Иордания биләмәһенә ҡасып киткән. Тағы ла бер юғары вазифа биләгән Сүриә эшмәкәре, бер нисә провинцияның элекке губернаторы һәм Сүриәнең Ираҡтағы илсеһе Наваф Фарес оппозиция яғына күскән. Ул президент Бәшәр Асадтың режимының химик ҡорал ҡулланырға әҙер булыуын белдерҙе, һәм раҫланмаған мәғлүмәттәр буйынса, бындай ҡорал Хомста ҡулланылған да инде.

Июлдә «Ирекле Сүриә армияһы» Алеппо провинцияһының төньяҡ райондарында оппозиция биләгән хөкүмәт көстәренең уңышһыҙ һөжүменән һуң контрһөжүмгә күсте. Сүриә ирекле армияһы отрядтары, Алеппоның үҙендә протест белдереүселәр менән эшен яраштырып, был эшлекле үҙәктең байтаҡ өлөшөн һәм халыҡ иҫәбе буйынса икенсе урын биләгән ҡаланы контролгә ала. Алеппоның христиан һәм курд райондары ла оппозиция контролендә була. Ошо осорҙа уҡ хәрби хәрәкәттәр зонаһын киңәйтеү ил территорияһына һуҙылған коммуникациялар менән һибелгән хөкүмәт көстәре менән инфраструктураның төп объекттарын обороналауҙы ойоштороуҙа ҙур ҡыйынлыҡтарға килтерҙе. Был баш күтәреүселәрҙең авиабазаларға, хәрби округ объекттарына, келәттәргә һәм арсеналдарға уңышлы һөжүм итеүенә килтерә. 2012 йылдың авгусынан башлап авиабаза өсөн көрәш хәрби хәрәкәттәрҙең мөһим стратегик компонентына әйләнде. Авиабазаларҙы контролдә тотоу хөкүмәткә ғәскәрҙәргә һауа аша ярҙам күрһәтергә, уларҙы һауаға ташлап, көс һәм саралар менән оҫта файҙаланырға һәм хатта айырым армия төркөмдәрен тәьмин итеүҙе ойошторорға мөмкинлек бирҙе. Сүриә армияһының авиабазаларын обороналау өсөн бронетехника ярҙамында көсәйтелгән бик күп гарнизондар тоторға тура килә. 29 августа баш күтәреүселәрҙең Тафтаназ аэродромына (Идлиб районы) һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә 19 Ми-8 вертолётының атыу ҡоралы һәм миномёт уты аҫтында зыян күрә. Артабан был стратегик мөһим авиабаза бер нисә тапҡыр һөжүмгә дусар ителде, ә тәүҙә -

В конце июля правительственные силы развернули крупномасштабное наступление на удерживаемые оппозицией районы Алеппо, задействовав авиацию, артиллерию и элитные части. В результате боёв серьёзно пострадал внесённый в список всемирного наследия крытый рынок. Июль аҙағында хөкүмәт көстәре, авиацияны, артиллерияны һәм элиталы частарҙы файҙаланып, оппозиция һаҡлап ҡалған Алеппо райондарына һөжүм йәйелдерә. Һуғыш һөҙөмтәһендә бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән ябыҡ баҙар етди зыян күрә.

Хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡаланың бер өлөшөн азат итеүгә һәм оппозицияның һөжүмен туҡтатыуға өлгәшә, шунан һуң ҡала өсөн барған һуғыш оҙаҡ йылдарға һуҙылған позиция һуғышына әүерелә. Ошо осорҙа уҡ хәрби хәрәкәттәр зонаһын киңәйтеү ил территорияһына һуҙылған коммуникациялар менән һибелгән хөкүмәт көстәре менән инфраструктураның төп объекттарын обороналауҙы ойоштороуҙа ҙур ҡыйынлыҡтарға килтерҙе. Был баш күтәреүселәрҙең авиабазаларға, хәрби округ объекттарына, келәттәргә һәм арсеналдарға уңышлы һөжүм итеүенә килтерә. 2012 йылдың авгусынан башлап авиабаза өсөн көрәш хәрби хәрәкәттәрҙең мөһим стратегик компонентына әйләнде. Авиабазаларҙы контролдә тотоу хөкүмәткә ғәскәрҙәргә һауа аша ярҙам күрһәтергә, уларҙы һауаға ташлап, көс һәм саралар менән оҫта файҙаланырға һәм хатта айырым армия төркөмдәрен тәьмин итеүҙе ойошторорға мөмкинлек бирҙе. Сүриә армияһының авиабазаларын обороналау өсөн бронетехника ярҙамында көсәйтелгән бик күп гарнизондар тоторға тура килә. 29 августа баш күтәреүселәрҙең Тафтаназ аэродромына (Иҙлиб районы) һөжүм итеүе һөҙөмтәһендә 19 Ми-8 вертолётының атыу ҡоралы һәм миномёт уты аҫтында зыян күрә. Артабан был стратегик мөһим авиабаза бер нисә тапҡыр һөжүмгә дусар ителде, ә тәүҙә - Ә 2013 йылдың ғинуар башында штурмлауҙа танкылар һәм артиллерия ҡулланған исламсылар тулыһынса баҫып ала. Һуңынан был бөтә Идлиб провинцияһы хөкүмәт ғәскәрҙәренең һәм уның административ үҙәгенең юғалтыуына килтерә.

Июль-август айҙарында Алеппо өсөн алыштарҙан һуң яҡтар араһындағы көстәрҙең яңы тигеҙләнеше конфликтты халыҡ-ара көйләргә маташыуҙарҙың яңынан башланыуына килтерә. Сүриә хөкүмәте башлыҡтарының уңыштары фонында 16 сентябрҙә Сүриә премьер-министры Ваил әл-Халҡи һуғыш аҙағына яҡынлашыуы хаҡында белдерҙе.

27 сентябрҙә Сүриә оппозицияһы хөкүмәт ғәскәрҙәре ҡыйратҡан Алеппоға яңы һөжүм башланыуы тураһында белдерә, ләкин 9 октябрҙә Сүриә баш күтәреүселәре илдең иң ҙур ҡалалары — Дамаск менән Алеппоны тоташтырған төп шоссела урынлашҡан Мааррет-эн-Нууман ҡалаһын һуғыш менән ала. Был ҡала ҙур стратегик әһәмиәткә эйә, сөнки тап уның аша Алеппоға өҫтәмә көстәр йүнәлтелгән. Көҙ көнө «Джебхат ән-Нусра» отрядтары Алеппо районында аэропорттарҙы алырға маташа. Йыл аҙағына уларҙы бикләүгә өлгәшә, был төбәктәге хөкүмәт көстәре өсөн хәлде ҡатмарлаштыра.

Декабрь башында Анталияла (Төркиә) «Ирекле Сүриә армияһы» конференцияһы үтте, унда 260 ялан командирынан тыш, АҠШ, Бөйөк Британия, Франция һәм ҡайһы бер ғәрәп дәүләттәре вәкилдәре ҡатнашты. Уларҙың баҫымы аҫтында тарҡау баш күтәреүселәр көстәрен берләштерергә тырышты. 15 декабрҙә бында Юғары хәрби совет (Юғары хәрби командование) ойошторола. 2012 йылдың июлендә Сүриә армияһының бригада генералы Сәлим Идрис Юғары хәрби совет штабы начальнигы итеп тәғәйенләнә. Юғары хәрби совет ҙур ҡораллы отрядтарҙың хәрәкәтен көйләйәсәк һәм яугирҙарҙы әҙерләүҙе ойоштороуҙы, тәьмин итеүҙе һәм финанслауҙы үҙ өҫтөнә аласаҡ, тип фаразлана. Алдағылары кеүек үк, был тырышлыҡ уңыш килтермәй. Отрядтарҙың күбеһе, элекке кеүек үк, ҡорал һәм боеприпастар һатып алғанда үҙ ресурстарына ғына таянырға мәжбүр булды. Шуның менән Юғары хәрби советтың йоғонтоһо һәм власы байтаҡҡа ҡаҡшаны.

2013

Ғинуарҙа курд отрядтары (YPG) Сүриә Курдистанының нефтле райондарын тулы контролдә тотоу буйынса операция башлаған. Бер нисә көн барған һуғыштан һуң хөкүмәт ғәскәрҙәре Дамаскиҙан берәй ярҙам көтөп ала алмайынса сигенергә мәжбүр була. Март башында Сүриәнең төньяҡ-көнсығышындағы нефть сығарыу индустрияһының хәҙер курд контроле аҫтында булыуы тураһында иғлан ителә.

9 апрелдә «Ираҡ Әл-Ҡаидәһе» (Ираҡ Ислам дәүләте, ИГИ) лидеры Әбу Бакр әл-Бағдади «Ираҡ һәм әл-Шама Ислам дәүләте» (әл-Шам — Сүриәнең боронғо тарихи атамаһы), ИГИ һәм "Ан-Нусра Фронты"ның "Әл-Ҡаидә"гә Сүриә ислам террористик төркөмөнөң «Джебхат ан-Нусра» (Jabhat al-Nusrah li-Ahl al-Sham, «Фронт ан-Нусра») «изге һуғыш» (йыһат) алып барыу маҡсатында ҡушылыуы хаҡында иғлан итә. Ираҡ «әмире» Әл-Бағдади Ираҡта, Сүриәлә, ә һуңынан Ливанда «йыһат» менән етәкселек итергә ниәтләүе хаҡында белдерҙе. ИГИ үҙен «Ираҡ һәм Сүриәнең Ислам дәүләте» (икенсе версия буйынса, «… һәм Левант», «… вә әш-Шам») тип атай башланы. Әммә был хәл ИГИЛ менән «Әл-Ҡаидә» (Айман аз-Завахири йөҙөндә) араһында ыҙғыш тыуҙырҙы, ИГИ вәкилдәрен Ираҡҡа ҡайтырға саҡырҙы. Һөҙөмтәлә "Әл-Ҡаидә"нең Сүриәләге «законлы вәкиле» тип «Ән-Нусра фронты» иғлан ителде.

Майҙан башлап курд отрядтары (YPG), конфликтта «өсөнсө көс» ролендә сығыш яһаусы Сүриә ирекле армияһы боевиктарына һәм исламсыларға ҡаршы әүҙем көрәшә. 24 июлгә Сүриә курдтары Дерик (Эль-Маликия), Серкание (Рас-эль-Айн), Дирбеси (Эд-Дарбасия) һәм Гирке-Леге (Эль-Мабада) ҡалаларын баҫып ала.

23 майҙа Сүриә оппозицияһы лидеры Муаз әл-Хәбиб Сүриә президенты Әшәр Асадҡа 20 көн эсендә власты вице-президент Фәрүҡ Шаранға йәки хөкүмәт башлығы Вәли әл-Халҡиға тапшырыуҙы талап итеп мөрәжәғәт итте. Уның талабы үтәлһә, Асадҡа, яҡынса 500 кешене алып, Сүриәнән китергә рөхсәт ителәсәк, тип өҫтәне ул. Был белдереү Сүриә хөкүмәте көстәренең уңыштары һәм АҠШ-тың баш күтәреүселәргә ярҙамды арттырыу тураһында белдереүҙәре нигеҙендә яңғыраны.

Майҙа Юғары хәрби совет штабы начальнигы Сәлим Идрис баш күтәреүселәр отрядтарының тарҡалыуын һәм Юғары хәрби советтың уларҙың эшмәкәрлеген контролдә тота алмауын таныны.

18 майҙан 5 июнгә тиклем Ливан сигенән 15 саҡрым алыҫлыҡта Әл-Кусейр ҡалаһын ҡораллы оппозиционерҙарҙан азат итеү буйынса даими Сүриә армияһы подразделениелары һәм «Хезболла» отрядтары ҡатнашлығында ғәскәри операция ойошторолдо. Операцияға 7 мең Сүриә һалдаты һәм 2 мең «Хезболла» боевигы йәлеп ителә. Алыштар һөҙөмтәһендә ҡала юҡҡа сыға. Сүриә, Иран һәм Ливан киң мәғлүмәт саралары фетнәселәр яғында 1000-гә яҡын кеше үлтерелгән, 200-ҙән ашыуы әсирлеккә алынған тип хәбәр итә.

29 сентябрҙә башлыса Дамаск янында хәрәкәт иткән 50 баш күтәреүселәр төркөмө «Джейш әл-Ислам» («Ислам армияһы») исемле яңы төркөмгә берләшеүе тураһында иғлан итә. 2013 йылдың ноябренә "Ислам армияһы"на 60 ҡораллы отряд инә.

Ноябрь башында, «Джейш әл-Ислам» һәм иң радикаль йыһатсыларҙан — «Ән-Нусра фронты» һәм ИГИЛ-дан тыш, Оло Дамасктың исламсы баш күтәреүселәр төркөмдәре берләштерелгән оператив командование ойоштороу тураһында иғлан иткәйне. Һуңыраҡ Аджнад әл-Шам Ислам союзын төҙөү тураһында иғлан ителә.

14 ноябрҙә Сүриәнең иң ҙур «Демократик союз» партияһы (PYD) Сүриәнең курд райондарында Эл-Ҡамышлы ҡалаһында хакимиәт үҙәген булдырып, күсмә хөкүмәт төҙөргә ниәтләүҙәре хаҡында иғлан итте.

Декабрҙә «Wall Street Journal» гәзите Америка хакимиәтендәге сығанаҡтарға һылтанып, Юғары хәрби совет штабы начальнигы Сәлим Идристың Баб эл-Хауа тирәһендәге хәрби базаны Төркиә сигендә «Ислам фронты» боевиктары баҫып алғас, Сүриәнән ҡасып китеүе тураһында хәбәр итә. Был базала Сүриә Ирекле Армияһының штаб-фатиры, шулай уҡ ҡорал һәм боеприпастар һаҡланған келәттәр урынлашҡан булған.

Ҡораллы оппозиция лидерының ҡасыуы ул осорҙа «Ирекле Сүриә армияһы» боевик-исламсылар ҡыҫымы аҫтында еңелеүгә дусар булыуының иң асыҡ дәлиле булды.

2014

21 ғинуарҙа Сүриәнең төньяҡ-көнсығышында административ үҙәге Эл-Ҡамышлы ҡалаһында урынлашҡан Джазира (Jazira Canton) үҙидара кантонын ойоштороу тураһында иғлан ителде.

22 ғинуарҙа Монтрё ҡалаһында (Швейцария) берлектәге Рәсәй һәм Америка башланғысы буйынса Сүриә көйләүе буйынса яңы конференция үтте, унда бәхәс башланғандан алып тәүгә Сүриә хөкүмәте һәм оппозиция делегациялары бер өҫтәл артында осрашты. Ләкин конференция бер ниндәй ҙә һөҙөмтә бирмәне.

2015

Идлиб провинцияһында хөкүмәт ғәскәрҙәре Джиср-эш-Шугур үткәүеле аша Сүриәнең төп диңгеҙ портын — илдең төньяҡ баш ҡалаһын һәм ҙур иҡтисади үҙәген тоташтырған стратегик шоссе буйында урынлашҡан ауылдарҙы 2015 йылдың яҙына тиклем үҙ контроле аҫтында тотто. 28 мартта хөкүмәткә ҡаршы көстәр менән провинцияның баш ҡалаһы Идлиб ҡалаһы үҙ контроленә алынды. Май аҙағына Ән-Нусра фронты төркөмө провинцияның бөтә биләмәһен контролгә алды. Идлибты юғалтыу Алеппоны ауыр хәлгә ҡуйҙы һәм Латакиҙың төньяғына, Сәхл-әл-Габ үҙәненә, республика президенты Бәшәр Асад яҡлылар йәшәгән алавит һәм христиан ауылдарына юл асты.

20 майҙа Сүриә армияһы яугирҙары ИГ-ның һөжүм итеүсе отрядтары баҫымы аҫтында Дамаскиҙан 240 саҡрым алыҫлыҡтағы Пальмира ҡалаһын ташлап китә. Ғәскәрҙәр, Хомс һәм Дамаск шоссеһын тотоп, ҡала ситендә оборона позицияларын биләй.

Пальмираны баҫып алғандан һуң, террорсылар хөкүмәт көстәренә ярҙам итеүсе 400-450-гә тиклем кешене үлтергән.

Ислам дәүләте (ИГ) берләшмәләре июнь башында Дамаскиҙан Хомсҡа һәм Латакияға илткән төп юлда урынлашҡан Хассия ҡалаһына яҡынлаша һәм, хәбәр итеүҙәренсә, хөкүмәт ғәскәрҙәре өсөн потенциаль хәүеф тыуҙырып, ҡаланан көнбайышҡа ҡарай позицияларҙы ҡулға төшөрә.

25 июндә Сүриә территорияһында Ислам дәүләте (ИГ) отрядтары Айн-эль-Ғәрәпкә һәм Эль-Хасаҡа ҡалаһы районының хөкүмәт ғәскәрҙәре тотоп торған райондарына һөжүм итеп, ике мәртәбә һөжүм яһай. Әл-Хасаҡта уҙған ИГ операцияһы 60 мең тыныс йәшәүсе халыҡтың ҡасып китеүенә килтерә.

2015 йылдың июлендә, Америка Ҡушма Штаттары раҫлауынса, махсус тәғәйенләнеш бүлеге «Әбү-Саяф» ислам дәүләтенең «финанс директоры» өйөндә Төркиә чиновниктарының ИГ ағзалары менән туранан-тура бәйләнешен иҫбатлаған.

7 сентябрҙә ИГ боевиктары хөкүмәт ғәскәрҙәре контроле аҫтында булған һуңғы «Джазал» нефть ятҡылығын баҫып ала.

9 сентябрҙә Абу-Духур (Идлиб провинцияһы) авиабазаһы «Джейш әл-Фатх» төркөмө боевиктары ҡулына күсә. Авиабазаны яулап алғандан һуң Сүриә хәрбиҙәре провинциянан тулыһынса ҡыҫырыҡлап сығарыла.

30 сентябрҙә Рәсәй Һауа-космос көстәре самолеттары Хмеймим авиабазаһынан, Сүриә президенты Бәшәр Асадтың үтенесе буйынса, хөкүмәткә ҡаршы тороусы формированиелар тупланан урындарға бомба ташларға тотона.
Октябрь башында, Рәсәй авиацияһының боевиктар инфраструктураһына бер аҙналыҡ һөжүменән һуң, Сүриә армияһы райондарҙы һәм торлаҡ пункттарҙы төрлө ҡораллы төркөмдәрҙән азат итеү маҡсатында киң һөжүм башлай.

Ноябрь башында Сүриә армияһы, Эль-Тайба ҡалаһын азат итеп, Хама менән Идлиб араһындағы стратегик юлға контроль урынлаштырҙы.

Алеппоға һөжүм итеү

15 октябрҙә Рәсәй авиацияһы ярҙамында Сүриә Ғәрәп Республикаһы Ҡораллы Көстәре һәм хөкүмәт яҡлы формированиелар Алеппоның стратегик әһәмиәтле ҡалаһына һөжүм итә башлай. 16-19 октябрҙә Сүриә армияһы яугирҙәре Алеппоға инеү урыны янындағы ҙур биләмәне үҙ контроле аҫтына ҡайтарҙы. Шул уҡ ваҡытта ИГ көстәре бер нисә стратегик йүнәлешкә контрһөжүм яһаны.

3 ноябрҙә Сүриә хөкүмәте Дамаск-Алеппо трассаһын контролдә тота, бер көндән трассала автомобиль хәрәкәте тергеҙелә.

17 ноябрҙә президент Путин Сүриәлә Рәсәй авиацияһы һөжүмен көсәйтеүҙе талап итте. Был хәл Федераль именлек хеҙмәте рәйесе Александр Бортниковтың Мысырҙағы Сирай ярымутрауы күгендә А321 Рәсәй лайнеры һәләкәтенә теракт сәбәпсе булыуы хаҡында хәбәр иткәндән һуң булды. 2015 йылдың 20 ноябренә операцияға йәлеп ителгән авиация төркөмөн 69 фронт һәм алыҫ авиацияһы самолёттары тәшкил итте.

24 ноябрҙә Сүриә-Төркиә сигендә Рәсәй Су-24 бомбардировщигын төрөк самолёты F-16 бәреп төшөрә. Бер пилот һәләк булған, икенсеһен Сүриә хәрбиҙәре ҡотҡарған. Ошо хәлдән һуң Рәсәй Федерацияһының Төркиә менән мөнәсәбәттәре 2016 йылдың 27 июнендә Реджеп Тайип Эрдоган Рәсәй алдында ғәфү үтенгәнгә тиклем туҡтатыла.

2016

2016 йылдың башында Сүриәгә ярҙам итеү халыҡ-ара төркөмө рәйестәштәре — Рәсәй һәм АҠШ — «Ислам дәүләте», «Джебхат ан-Нусра» һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы террорсы ойошмалар тип таныған башҡа террористик ойошмаларҙан тыш, ҡораллы оппозиция төркөмдәре менән килешеү тураһында башланғыс менән сығыш яһай. 27 февралгә ҡарай төндә утты туҡтатыу режимы үҙ көсөнә инә. Дошман яҡтарының ярашыуын Хмеймим авиабазаһындағы Рәсәй Координация үҙәге, Амманда (Иордания) Америка ярашыу үҙәге һәм Женевала эшсе төркөм тәьмин итә.

Был килешеү дошман яҡтары араһында һөйләшеүҙәр үткәреүгә булышлыҡ итергә тейеш ине. Ул шулай уҡ Сүриә армияһына үҙәк Сүриәлә «Ислам дәүләте» формированиеларына ҡаршы көрәшкә тупланырға мөмкинлек бирҙе. Бының өсөн ил үҙәгенең сүл райондарына һуғышҡа һәләтле Сүриә формированиеларының береһе — «Юлбарыҫтар», «Сүл ыласындары», диңгеҙ пехотаһы һәм башҡалар күсерелә. Унда улар Сүриә армияһының 18-се бронетанк дивизияһы частары ярсыҡтары һәм Ирандан ташланған «Фатимиюн» дивизияһынан яңы хазарейҙар отряды (ираҡ һәм үҙ теләктәре менән килгән афған шиғисыларынан Иранда формалашҡан) менән ҡушылған. Операцияға йәлеп ителгән көстәрҙең дөйөм иҫәбе 6 меңдән ашыу кеше була.

14 мартта президент Владимир Путин Рәсәй Федерацияһының төп көстәрен Сүриәнән сығара башларға бойороҡ бирҙе; Шул уҡ ваҡытта Тартуста хәрби-диңгеҙ базаһы һәм «Хмеймим» авиация базаһының «элекке режимда эшләүен» дауам итеүе билдәләнде. Рәсәй Федерацияһының төп көстәрен Сүриәнән сығарыу тураһында ҡарарҙы, Оборона министрлығы алдына ҡуйылған бурыстарҙың тулыһынса үтәлеүенән сығып, президент Путин Сүриә яғы менән килешеү буйынса ҡабул итә. Һөжүм итеү авиацияһының төп көстәрен Сүриәгә сығарыу менән бер үк ваҡытта Рәсәйҙең яңы Ми-28Н һәм Ка-52 вертолёттары күсерелә.

Сүриә Курдистаны, 2016

16 мартта Сүриәнең төньяҡ өлөшөн (Сүриә Курдистаны, йәки Рожава) контролдә тотҡан «Демократик союз» курд партияһы биләгән территорияла Төньяҡ Сүриә Федерацияһын булдырыу тураһында иғлан итте.

31 мартта Төркиә киң мәғлүмәт саралары, хәрби сығанаҡтарға һылтанып, әгәр улар ИГ-ға ҡаршы ойошторолған һөжүм барышында Сүриәнең төньяғында Американың Хәрби һауа көстәре ярҙамында үҙҙәренең милли именлеге фекеренсә, Азаз — Джераблус "ҡыҙыл һыҙат"ынан үтһә, Төркиә армияһы курд көстәренә ҡаршы ут асасағын хәбәр итте.

6 мартта Пальмираны (хәҙерге ғәрәп исеме Тадмор) азат итеү буйынса операция башлана. Уны әҙерләүҙә Рәсәй хәрби советниктары әүҙем ҡатнаша. Һөжүм итеүсе ғәскәрҙәргә ҡеүәтле авиация һәм артиллерия ярҙамы ойошторола. Рәсәй төркөмөнөң өлөшләтә сығарыла башлауына ҡарамаҫтан, Пальмира тирәһендә Рәсәй махсус операциялар көстәре хәрби хеҙмәткәрҙәре эшләүен дауам итә, ә Сүриә ғәскәрҙәре позицияһында Рәсәй хәрби советниктары була. Рәсәй Оборона министрлығы мәғлүмәттәре буйынса, ошо районда "Ислам дәүләте"нең 4 меңгә яҡын башкиҫәре (боевик) булып, ҡоралланыуында 25-тән кәм булмаған танк һәм БМП, 20-нән ашыу берәмек көбәкле һәм реактив артиллерия, 40-тан ашыу миномёт, 100-гә яҡын ПТРК, шулай уҡ 50-нән ашыу ауыр ҡоралдар тейәлгән внедорожник автомобилдәр булған.

23 мартҡа хөкүмәт ғәскәрҙәре Пальмираның үҙенә килеп, унан һуңғы тәүлектә өҫтөнлөк иткән бейеклектәргә контроль урынлаштырҙы. ИГ боевиктарының ҡалала һәм элекке авиабазала оборонаны һаҡлап ҡалыу ниәте уңышһыҙ булып сыға, һәм улар үлемгә хөкөм ителгән төркөмдәр ҡаплауы ярҙамында сигенә башлай. 27 мартта, ҡаланың айырым кварталдарын таҙартыу һәм ҡалған боевиктарҙы бөтөрөү әле ике көн дауам итһә лә, Пальмираны азат итеү тураһында иғлан ителә. Пальмираға Сүриә президенты Бәшәр Асадтың үтенесе буйынса ҡаланы һәм тарихи мираҫ объекттарын минанан таҙартыуҙа ярҙам итеү өсөн РФ Ҡораллы Көстәренең Халыҡ-ара минаға ҡаршы үҙәгенең йыйылма отряды ебәрелә. Шунда уҡ эшләүсе белгестәрҙе яҡлау өсөн Рәсәй хәрбиҙәре һәм хәрби техникаһы урынлаштырыла.

29 мартта Сүриә оппозицияһының һөйләшеүҙәр буйынса (ВКП) юғары комитеты Сүриә властарын утты туҡтатыу режимын боҙоуҙа һәм президент Асадты отставкаға ебәреү тураһында мәсьәләне тикшерергә теләмәүҙә ғәйепләп, һөйләшеүҙәр процесында ҡатнашыуын туҡтатты.

5 апрелдә Алеппола боевиктар хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатыу тураһында килешеүҙе боҙа һәм реактив ракета ҡулайламаларынан Шәйех-Мәҡсүд биҫтәһен ут аҫтына тота, һөҙөмтәлә 10 кеше һәләк булған, тағы 50-нән ашыуы төрлө йәрәхәттәр алған. Боевиктар шулай уҡ Алеппо янында Су-22 САВВС самолетын бәрҙергән.

Килешеү режимы тарҡала башланы — 22 апрелдә ВКП Бәшәр Асадҡа асыҡтан-асыҡ йыһат иғлан итте. 28 апрелдә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Сүриә буйынса махсус вәкиле Стаффан де Мистура Рәсәй һәм Америка президенттарын Владимир Путинды һәм Барак Обаманы Сүриәлә «саҡ тере» утты туҡтатыу режимын һаҡлау буйынса саралар күрергә саҡырҙы.

24 майҙа «Сүриә демократик көстәре» Ислам дәүләтенең «баш ҡалаһы» Раккаға һөжүм башланыуы хаҡында иғлан иттеләр. Унда курд үҙоборона отрядтары (YPG), Сүриә оппозиция төркөмдәре, шулай уҡ ассирия, әрмән һәм төркмән отрядтары инә. Рәсәй Сит ил эштәре министрлығында белдереүҙәренсә, Мәскәү «Сүриә демократик көстәре» тырышлыҡты тупларға әҙер. Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәренең Үҙәк командованиеһы башлығы генерал Джозеф Вотел 21 майҙа йәшерен рәүештә Сүриәнең төньяғында, «Демократик союз» ойошторған райондарҙа булғандан һуң өс көн үткәс башланды. Был визит Америка махсус тәғәйенләнештәге отряд ярҙамында курдтар тормошҡа ашырған Раккаға һөжүмдең башы булараҡ Америка хакимиәте тарафынан ойошорола.

30 майҙа Төркиәнең хөкүмәте, курд хәрәкәтен бөтөрөү өсөн ИГ-ға ярҙам күрһәткәндә, Америкаға Сүриәнең төньяғында ИГ-ға ҡаршы уртаҡ операция үткәрергә тәҡдим итте, тик унда курдтар ҡатнашмаҫҡа тейеш. Был тәҡдим бер ниндәй ҙә һөҙөмтә бирмәне.

3 июнгә ҡарай төндә Сүриә ғәрәп армияһы Раккаға, шул уҡ исемдәге провинцияның төпкөлөнә бер нисә саҡрымға үтеп, һөжүм йәйелдерҙе.

Июндә Төркиә һәм Рәсәй 2015 йылдың 24 ноябрендә Сүриә-Төркиә сигендә Төркиә Хәрби-һауа көстәре бәреп төшөргән Су-24 бомбардировщигы менән бәйле хәл арҡаһында боҙолған мөнәсәбәттәрҙе тергеҙеү буйынса аҙымдар эшләне. Төркиә Президенты Реджеп Тайип Эрдоган Владимир Путин ҡабул иткән ғәфү үтенеү һүҙҙәрен еткерҙе, унан һуң Рәсәй яғы хеҙмәттәшлекте боҙа башланы. Августа Рәсәй һәм Төркиәнең хәрби ведомстволары араһында 2017 йылдың ғинуарында Сүриәләге операция барышында авиация осоштарының хәүефһеҙлеген тәьмин итеү һәм инциденттарға юл ҡуймау тураһында меморандумға ҡул ҡуйыу менән тамамланған әүҙем һөйләшеүҙәр башланды.

Билдәле ауырлыҡтарға ҡарамаҫтан, 2016 йылдың авгусына тыныс процесҡа «уртасыл» оппозиция көсө менән раҫланған 310 тораҡ пункт ҡушылған. Ҡорал тапшырғандан һуң ошо ҡалаларҙа йәшәүселәр Рәсәй Оборона министрлығының гуманитар конвойҙары алып килгән аҙыҡ-түлек менән тәьмин ителә башлай.

24 августа Төркиә Сүриә биләмәһендә Ирекле Сүриә армияһы менән берлектә 5 мең км² саҡрым биләмәне таҙартыу, Джераблус һәм Эль-Баб ҡалаларын террорсыларҙан азат итеү һәм был биләмәлә ҡасаҡтарҙы урынлаштырыу өсөн хәүефһеҙлек зонаһы булдырыу маҡсатында ИГ боевиктарына ҡаршы «Ефрат ҡалҡаны» операцияһының башланыуы тураһында иғлан итте. Бынан тыш, Төркиә Сүриәнең төньяғында Африн һәм Манбидж кантондарының берләшеүенә юл ҡуймау маҡсатын ҡуйған. Декабрь уртаһында Төркиә ғәскәрҙәре Эль-Баб ҡалаһынан «Ислам дәүләте» боевиктарын бәреп төшөрөргә маташып ҡараны һәм тере көсөндә һәм техникаһында юғалтыуҙар кисерҙе, шуға күрә һөжүмде туҡтатырға һәм Рәсәйгә ярҙам һорап мөрәжәғәт итергә мәжбүр булды. 2017 йылдың мартында Төркиә етәкселеге Сүриәлә ҡуйылған маҡсаттарға өлгәшеү хаҡында белдерҙе һәм үҙ ғәскәрҙәрен сығара башланы. Бынан тыш, Төркиә үҙенең союздаштарына Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге халыҡ-ара террорға ҡаршы коалиция буйынса Манбидж һәм Ракка ҡалаларын «Ислам дәүләте» боевиктарынан азат итеүҙә ҡатнашырға ниәтләнеүе хаҡында хәбәр итте. Әммә Сүриә демократик көстәренең нигеҙен тәшкил иткән курд ополчениеһы отрядтарын операцияға йәлеп итеү Анкарала киҫкен кире реакция тыуҙыра, һәм Төркиә, «террорсылар менән бер ҡасан да уртаҡ операциялар үткәрмәйәсәкмен», тип белдереп, үҙ ғәскәрҙәрен оҙатыуҙан баш тартты.

9 сентябрҙә Швейцарияла Рәсәйҙең сит ил эштәре министры Лавров менән Американың дәүләт секретары Джон Керри Сүриә буйынса күп баҫҡыслы план тураһында килешеүгә өлгәште. Ул, атап әйткәндә, ете көнгә утты туҡтатыу режимын индереүҙе, оппозицияның һәм террористик төркөмдәрҙең ыҙанлауҙы, ҡаршылыҡһыҙ гуманитар инеүҙе тәьмин итеү өсөн Кастелло юлы районында демилитаризацияланған зона булдырыуҙы үҙ эсенә алды.

Утты туҡтатыу режимы 12 сентябрҙә көсөнә инде, ләкин күп һанлы ҡағиҙә боҙоуҙарға бәйле бер аҙнанан уҡ туҡтатыла.

17 сентябрҙә Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге Коалицияның Дейр-эз-Зорға авиаудары һөҙөмтәһендә 60-тан ашыу Сүриә хәрби хеҙмәткәре һәләк булды һәм 100-гә яҡын кеше яраланды. Был хәл менән ҡала ситендә Сүриә авиабазаһын ҡамауҙа тотҡан ИГ формированиелары шунда уҡ файҙаланған.

19 сентябрҙә Алеппоның эргә-тирәһендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының һәм Сүриә Ҡыҙыл Ярымай йәмғиәтенең берлектәге гуманитар конвойына һөжүм яһала, һөҙөмтәлә кәм тигәндә 18 кеше һәләк була. АҠШ был хәл өсөн Рәсәйгә һәм Сүриә властарына яуаплылыҡ йөкмәтә.

Америка менән Рәсәйҙең үҙ-ара ғәйепләүҙәре утты туҡтатыу тураһындағы килешеүҙә ҡаралған йөкләмәләрҙе үтәүгә лә бәйле булды. Рәсәй Федерацияһының Сит ил эштәре министрлығында белдереүҙәренсә, Америка Ҡушма Штаттары уртаса оппозицияның һәм террористик төркөмдәрҙең таралып ултырыу процесын оҙаҡҡа һуҙа. Американың Дәүләт департаментында Рәсәйҙе сәйәси көйләүгә өлгәшеү өсөн Сүриә хөкүмәтенә кәрәкле баҫым яһамауҙа ғәйепләнеләр. 3 октябрҙә Американың Дәүләт департаменты Сүриәлә хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатыу режимын дауам итеү маҡсатында Рәсәй менән булдырылған ике яҡлы бәйләнеш каналдарында ҡатнашыуҙы туҡтатыу тураһында белдерҙе һәм ошо илдә тыныслыҡ килешеүе тураһында һөйләшеүҙәрҙе туҡтатты. Шул уҡ ваҡытта операция ваҡытында ғәҙәттән тыш хәлдәргә юл ҡуймау өсөн Америка хәрбиҙәренең РФ Оборона министрлығы менән бәйләнеш каналдарын файҙаланыуы дауам итәсәк, тип белдерелде.

19 сентябрҙә «Джебхат ан-Нусра» төркөмө Алеппоның көньяҡ-көнбайыш ситенә һөжүм ойоштора.

22 сентябрҙә хөкүмәт армияһы оппозиция контроле аҫтында булған Алеппо райондарына һөжүм башлай. Декабрь уртаһында Алеппо тулыһынса хөкүмәт ҡораллы көстәре контроленә күсә. Сүриә хөкүмәте менән оппозиция араһында Рәсәй хәрбиҙәре аралашсылығы менән төҙөлгән килешеү шарттары буйынса, ҡорал һалыуҙан баш тартҡан боевиктарҙы Идлибҡа сығарғандар.

14 ноябрҙә Рәсәй Президенты Владимир Путиндың Американың һайланып ҡуйылған президенты Дональд Трамп менән һөйләшеүе барышында «беренсе һанлы дөйөм дошманға — халыҡ-ара терроризмға һәм экстремизмға ҡаршы көрәштә көстәрҙе берләштереү кәрәклеге тураһында» килешеүгә өлгәшелде һәм Сүриәлә көрсөктө бергәләп көйләү мәсьәләләре тикшерелде.

2016 йылдың аҙағында иғлан ителгәнсә, Рәсәй оборона министрлығы ике ай буйына Төркиә аралашсылығы аҫтында Сүриә хөкүмәте власы йоғонтоһо таралмаған (отрядтарҙың дөйөм һаны — 60 меңдән ашыу боевик) Сүриәнең үҙәк һәм төньяҡ өлөшө биләмәләренең ҙур өлөшөн контролдә тотҡан Сүриә оппозицияһы лидерҙары менән һөйләшеүҙәр алып барҙы. Ошо һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә Сүриә хөкүмәте һәм ҡораллы оппозиция араһында 2016 йылдың 29 декабренән утты туҡтатыу режимын индереүҙе һәм Сүриә көйләүе буйынса тыныс һөйләшеүҙәргә күсеүҙе күҙ уңында тотҡан килешеүҙәргә өлгәшелде. Сүриәлә яңы тыныслыҡ килешеүе режимына ҡушылмаған оппозиция отрядтары «Ислам дәүләте» һәм «Джебхат ан-Нусры» радикалдарына тиңләштереләсәк. Утты туҡтатыу режимына контроллек итеү һәм тыныс көйләү буйынса йөкләмәне өс ил: Рәсәй, Иран һәм Төркиә үҙ өҫтөнә алды. Килешеүҙәрҙән сығып, Рәсәй Оборона министрлығы мөрәжәғәт итте. Килешеүҙәрҙән сығып, Рәсәй Оборона министрлығы президент Путинға Рәсәй көстәренең һәм сараларының бер өлөшөн Сүриәнән сығарыу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итте һәм быға ризалыҡ алды. Шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙең «халыҡ-ара терроризмға ҡаршы көрәште дауам итеүе, Сүриә законлы хөкүмәтенә терроризмға ҡаршы көрәштә ярҙам күрһәтеүе һәм, һис шикһеҙ, Тартуста һәм Хмеймим аэродромында Рәсәй ҡораллы көстәрен базалау пункттарын үҫтереү буйынса килешеүҙәрҙе үтәүе» билдәләнде.

Киң мәғлүмәт саралары хәбәр итеүенсә, Рәсәй авиатөркөмөнөң ҡыҫҡартылыуы Су-24М һәм, бәлки, Су-34 бомбардировщиктарының төп өлөшөн сығарып, артабан уларҙы Су-25СМ штурмовиктарына алмаштырыуҙы күҙ уңында тота ине. Авиатехника һаны, шул иҫәптән вертолёттар ҙа, ҡыҫҡартыу йомғаҡтары буйынса 30-35 берәмек самаһы тәшкил итергә тейеш ине. Төньяҡ Алеппола һәм Эль-Баб провинцияһында, артабан Хомс һәм Хама провинцияларында, һөжүм барышында хөкүмәт ойошмаларына ярҙам күрһәтеү кәрәклеге менән бәйле, Су-24М штурмлаусылары Сүриәгә күсерелә.

2016 йылдың аҙағына ҡарата, Урта диңгеҙ буйында Сүриә яры буйында «Адмирал Кузнецов» (уның бортында — 14 Су-33 һәм МиГ-29К истребителе), «Бөйөк Пётр» атом крейсеры, (Новороссийскиҙан Тартусҡа сүриә экспресы йөк һәм ҡорал ташыған) «Минск», «Георгий Победоносец» һәм «Николай Фильченков» ҙур десант караптары, шулай уҡ «Мираж» кесе ракета катеры бар ине.

Төп Сүриә хөкүмәте көстәре Алеппоны ҡамауға албырғауы менән файҙаланып, декабрь башында ИГ формированиелары Пальмираны һәм уның эргә-тирә биләмәләрен тартып ала.

2017

2017 йылдың 6 ғинуарында Рәсәй Оборона министрлығы президент Владимир Путиндың САР-ға ғәскәрҙәр төркөмөн ҡыҫҡартыу тураһында ҡарарына ярашлы, «Адмирал Кузнецов» ауыр авиаташыусы крейсер етәкселегендә Төньяҡ флот караптарының Сүриәнән сығып китеүе тураһында иғлан итте. «Адмирал Кузнецов» авиаһәүәҫкәренең Урта диңгеҙ буйында булыу осоронда ике истребителдең: МиГ-29КР (14.11.16) һәм Су-33 (5.12.16) һауа юғалтыуҙары теркәлгән.

18 ғинуарҙа Рәсәй һәм Төркиә Хәрби-һауа көстәренең Сүриәлә Су-24М һәм Су-34 фронт бомбардировщиктары, шулай уҡ Төркиәнең F-16 һәм F-4 ВВС экипаждары менән бергә Су-25СМ штурмлаусылары Әл-Баб ҡалаһы тирә-янында «Ислам дәүләте» төркөмөнә ҡаршы тәүге берлектәге операцияһы башланды.

Ғинуарҙа вазифаға эйә булған Дональд Трамп үҙенең бурыстарының береһе итеп "Ислам дәүләте"н еңеүҙе иғлан итте. Шуның менән бәйле ул Рәсәй менән Ислам дәүләтенә ҡаршы көрәштә үҙ-ара эш итергә әҙер булыуы хаҡында белдерҙе, әммә Рәсәй һәм Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге ике халыҡ-ара террорға ҡаршы коалицияның үҙ-ара эш итеүе күп осраҡта мөмкин булған хәлдәргә юл ҡуймау өсөн телефон каналдарын файҙаланыу менән сикләнде.
Апрель башында Трамп Сүриә властарына Идлибала химик һөжүм өсөн яуаплылыҡ йөкмәтте, уның һөҙөмтәһендә 80-дән ашыу кеше һәләк булды һәм Сүриәнең Эш-Шайрат авиабазаһына (Хомс провинцияһы) һөжүм итергә бойороҡ бирҙе. Һөҙөмтәлә Урта диңгеҙ акваторияһынан авиабазаға Америка хәрби караптары 59 «Томагавк» ҡанатлы ракетаһын осорҙо. Рәсәй властары был һөжүмде суверенлы дәүләткә ҡаршы агрессия тип атаны һәм күпмелер ваҡытҡа Сүриәләге операциялар барышында АҠШ-та килешелгән ғәҙәттән тыш хәлдәргә юл ҡуймау һәм авиация осоуҙарының хәүефһеҙлеген тәьмин итеү тураһында Меморандумдың ғәмәлгә ашырылыуын туҡтатты.

Май аҙағында оппозиция төркөмдәре Хомс ҡалаһынан сигенә.

Июндә Сүриәнең көньяҡ райондарында деэскалация һәм деэскалация зоналары булдырыу тураһында Америка-Рәсәй килешеүҙәре эшләнде. Шул саҡта уҡ, Американың «Сүриә демократик көстәре» менән Сүриә ғәрәп армияһының (САА) "Ислам дәүләте"нә ҡаршы киң күләмле һөжүме шарттарында, Рәсәй менән Америка Ҡушма Штаттары араһында Евфрат йылғаһын (йылғаның һул ярына һөжүм итеүселәр) һәм Сүриә демократик көстәре араһында бүлеү линияһы сифатында билдәләү тураһында килешеүгә өлгәшелде.

5 сентябрҙә Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәренең алдынғы отряды Дейр-эз-Зора ҡалаһын ҡамауҙы өҙҙө.
6-14 октябрҙә Сүриә армияһы Дейр-эз-Зор мөхтәриәте — Меядин ҡалаһы биләмәһендә ИГ-ның төп терәк пунктын үҙ контроленә аҫтына ала. 3 ноябрҙә Дейр-эз-Зор тулыһынса ИГ-нан азат ителә.

Шул уҡ ваҡытта «Сирия демократик көстәре» Евфраттың һул, төньяҡ-көнсығыш яры буйлап һөжүмен дауам итә. Сентябрь-октябрь айҙарында Рәсәй хәрбиҙәре ярҙамында Сүриә ғәрәп армияһы Евфрат аша сыҡты һәм Хишам һәм Табия газ ятҡылыҡтары тирәһендә 20 саҡрым самаһы киңлектәге һәм 5 саҡрым самаһы тәрәнлектәге плацдармды яуланы.

2017 йылдың ноябрендә "Сүриәлә һуңғы ике йылдағы эш"кә йомғаҡ яһап, президент Владимир Путин Рәсәй, Төркиә һәм Ирандың деэскалация зоналары булдырыуын иң мөһим һөҙөмтә тип атаны. Уларҙы булдырыу тураһында килешеүҙәр 2017 йылдың ғинуарында ошо өс дәүләт менән тәҡдим ителгән Астанала (Ҡаҙағстан) һөйләшеүҙәр процесы барышында әҙерләнде. Ваҡиғаларҙың артабанғы үҫеше күрһәтеүенсә, 2017 йылдың аҙағына Сүриәләге ваҡиғаларҙы көйләүҙең яңы этабына күсеү Рәсәй дипломатияһының Яҡын Көнсығыштағы төп бурысы булды. Был этап хәрби хәрәкәттәрҙең әүҙем фазаһын тамамлауҙы һәм Сүриә-ара диалогты башлауҙы күҙ уңында тота. Унда милли һәм дини төркөмдәрҙе күберәк йәлеп итеү күҙаллана.

Үҙенең хәрби операцияһын тамамлауы тураһында иғлан итеп, Рәсәй Сочиҙа Сүриә халыҡтары конгресын уҙғарырға тәҡдим итте. Ноябрь аҙағында Сочиҙа Рәсәй, Төркиә һәм Иран президенттарының осрашыуы үтте; саммит алдынан Сочиға Сүриә президенты Бәшәр Асад килде һәм уның Владимир Путин менән һөйләшеүҙәре уҙҙы, унда тыныс тормошҡа күсеү осоро сценарийҙары тикшерелде.

2018

20 ғинуарҙа Төркиәнең Юғары суды Төркиәнең «Ирекле Сүриә армияһы» менән берлектә «Зәйтүн ботағы» операцияһын башланы, уның маҡсаты — Африн районынан курд формированиеларын ҡыҫырыҡлап сығарыу. Операция мартта уңышлы тамамланды.

30 ғинуарҙа Сочиҙа 1,5 мең делегат ҡатнашлығында Сүриә милли диалогы конгресы үтте. Унан һуңғы йыл дауамында Сүриәнең яңы төп законын әҙерләү өсөн конституция комитетын ойоштороу дауам итте. 18 декабрҙә «Астана өсәүе» (Рәсәй, Төркиә һәм Иран) Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының конституция комитетына вәкилдәр кандидатуралары исемлеген тапшырҙы, әммә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының махсус илсеһе Стаффан де Мистура «инклюзив, ышаныс тыуҙырыусы һәм баланслы конституция комитетын» булдырыу юлында өҫтәмә консультациялар көтөләсәген белдерҙе.

2018 йылдың ғинуарында Сүриә хөкүмәте Рәсәй Һауа-йыһан көстәре булышлығында 2017 йылдың декабрь аҙағында башланған ҡораллы «Джебхат ан-Нусра» төркөмөнә һәм Идлиб провинцияһының көньяғында (Сүриәнең төньяҡ-көнбайышы) һәм Хама провинцияһындағы башҡа радикаль төркөмдәргә һөжүмде дауам итте.

Харастала, Дамасктың көнсығыш тирә-янында, Сүриә ғәрәп армияһы (САА) һәм радикаль төркөмдәр («Әхрар әш-Шам», «Тахрир әш-Шам» һәм «Файлак ар-Рахман») араһында позиция һуғыштары бара !---->. Танктар һәм артиллерия ҡулланып аяуһыҙ һуғыштар барышында ике яҡ та ҙур юғалтыуҙар кисерә; мәҫәлән, 7 ғинуарҙа яу барышында алынған яраларҙан бригада генералы Хәйдер Хәсән вафат була.

7-һенән 8-се февралгә ҡаршы төндә иррегуляр хөкүмәт көстәре Хашам ҡалаһында Американың Юғары суды яғынан ут сығыуға дусар була.

2018 йылдың йәйе аҙағына Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәре Рәсәй һәм Иран ярҙамында 2017 йылда ойошторолған дүрт деэскалация зонаһының өсәүһен: Сүриәнең көньяҡ-көнбайышында (Эс-Сувейда, Даръа һәм Эль-Кунейтра провинциялары биләмәләренең бер өлөшө), Дамаск тирәләй (Көнсығыш Гута) һәм Хомс һәм Хама провинциялары сигендә контролдә тотто. 2012 йылдан алып илдең баш ҡалаһы тәүге тапҡыр ҡораллы оппозиция һәм йыһатсылар яғынан илдең баш ҡалаһын утҡа тотоуҙан туҡтаны. «Ислам дәүләте» ҡарамағында булған Сүриә сүлендәге һәм Евфрат йылғаһының көнсығыш ярындағы ике биләмәнән тыш, Сүриә властары үҙҙәренә Төркиә (илдең төньяҡ-көнбайышында Идлибтың деэскалация зонаһы) һәм АҠШ (төньяҡ-көнсығыш) ҡарамағындағы биләмәләрҙе лә ҡайтара алды.

Август башында Рәсәй хәрби полицияһы булышлығында Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Көньяҡ Сүриә менән Израиль баҫып алған Голлан бейеклектәре араһында Әл-Кунейтра үткәүелен күҙәтеү буйынса көстәре подразделениелары (СООННР) күсерелде. Рәсәй хәрбиҙәре Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының тыныслыҡ урынлаштырыусылары менән бергә патрулгә сыҡты. Бында Рәсәй хәрби полицияһы батальоны ойошторолдо һәм 1974 йылда утты туҡтатыу тураһында Израиль-Сүриә килешеүенә ярашлы Әл-Кунейтра киҫелешендә сик аша сығыу эшен яңыртыу өсөн хәүефһеҙлек гарантияларын булдырыу маҡсатында айырма һыҙығы буйлап 8 күҙәтеү посын йыһазландырыу башланды. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы был районда эшмәкәрлеген туҡтатҡан һәм 2014 йылдың сентябрендә, «Джебхат ан-Нусры» боевиктары Фиджинан 45 тыныслыҡ урынлаштырыусыны урлағандан һуң, үҙенең көсөн сығарған.

Сүриә армияһының һәм хөкүмәт ойошмаларының Идлиб провинцияһына ҙур күләмле һөжүмгә әҙерләнеүе — Сүриәләге хөкүмәткә ҡаршы ҡораллы формированиеларҙың һуңғы анклавы һөҙөмтәһендә август-сентябрь айҙарында Американың Сүриәгә хәрби баҫымын көсәйтте. Рәсәй властары, үҙ яғынан, Идлибта ҡораллы оппозицияны террорсыларҙан айырырға һәм граждандар өсөн хәүефте кәметеп, һуңғыларына ҡаршы операция ойошторорға кәрәклеген ныҡышты. Нәҡ Идлибта, Рәсәй властары раҫлауынса, боевиктар провокация әҙерләгән — Көнбайыш илдәренең Сүриәгә һөжүм итеү өсөн файҙаланырлыҡ химик һөжүм инсценировкаһын ойошторорға йыйынғандар. Сүриә властарының химик ҡоралды ҡулланған осраҡта АҠШ-тың күпләп һөжүм итергә әҙер булыуы тураһында Bloomberg агентлығы хәбәр итте. Ошо хәбәрҙәр нигеҙендә Сүриәнең Урта диңгеҙ яры буйында хәл киҫкенләште. Рәсәй Оборона министрлығында хәбәр итеүҙәренсә, 25 августа Урта диңгеҙгә 28 Tomahawk ҡанатлы ракета менән америка эсминецы USS Ross ингән. Улар хәрәкәт иткән радиуста Сүриә биләмәһенә һөжүм итеү мөмкинлеген бирә. Был ваҡытҡа Фарсы ҡултығында ошоға оҡшаш 56 ракета менән USS Sullivans барлыҡҡа килгәйне инде, Катарҙағы хәрби базаға 24 JASSM ҡанатлы ракета урынлаштырылған В-1В стратегик бомбардировщигы күсерелде. Шулай итеп, Сүриәгә күпләп һөжүм итеү өсөн ҡанатлы ракеталар йөрөтөүселәр төркөмө кәрәкле һанға етә. Рәсәй хәрби-диңгеҙ көстәре, үҙ яғынан, 26 авгусҡа конфликт ваҡытында бында иң ҡеүәтле төркөм ойошторҙо.

Алдан хәбәр ителгәнсә, был районға Сүриә хөкүмәте көстәре позицияларына һөжүм башлауы халыҡ-ара коалиция янауы менән бәйле караптар ебәрелгән. Бөйөк Британия, Франция һәм Германия Сирияға һөжүм ҡылыуҙа Америкаға ҡушылырға ниәтләүе хаҡында белдерҙе. Көсөргәнешлек 17 сентябрҙә Рәсәй һәм Төркиә президенттары араһында һөйләшеүҙәр йомғаҡтары буйынса Идлиб провинцияһындағы хәлде тотороҡландырыу һәм Сүриә ғәскәрҙәре менән ҡораллы оппозицияның тоташҡан һыҙығы буйлап демилитаризацияланған зона булдырыу тураһында меморандумға ҡул ҡуйылғандан һуң кәмей.

18 сентябргә ҡарай төндә Израилдәге Хәрби һауа көстәренең дүрт F-16 истребителе Латакия ҡалаһы янындағы Сүриә объекттарына һөжүм иткән. Сүриә ғәрәп һауа оборонаһы көстәре ЗРК С-200 ярҙамында һөжүмде ҡағырға тырышып, был ваҡытта Хмеймим авиабазаһына ултырырға ингән Ил-20М Рәсәй радиоэлектрон разведка һәм радиоэлектрон көрәш самолётын бәреп төшөргән. Борттағы 15 кешенең һәммәһе лә һәләк булған. Рәсәй Оборона министрлығы үҙ белдереүендә Рәсәй самолётының һәләк булыуы өсөн ғәмәлдә Урта диңгеҙ яғынан бәләкәй бейеклектә сәпкә һуғыу маҡсатында осоп ингән яуаплылыҡ йөкмәтте Рәсәй самолёты менән ышыҡланып, һәм Сүриә һауа оборонаһы уты аҫтына ҡуйыу яуаплылығын Израиль самолёттарына йөкмәтте. Килеп тыуған хәлгә бәйле Рәсәй етәкселеге ҡыҫҡа ваҡыт эсендә С-300 зенит ракета комплекстарын Сүриәгә ҡуйырға һәм Сүриә берләшмәләре команда пункттарында Сүриә ПВО-һының бөтә көстәре һәм саралары менән үҙәкләштерелгән идара итеүҙе тәьмин итеү, һауа хәленә мониторинг алып барыу һәм оператив маҡсатлы күрһәтмә биреү өсөн Рәсәйҙең автоматлаштырылған идара итеү системаларын ҡуйырға ҡарар итте. Бынан тыш, Сүриәгә яҡын райондарҙа Урта диңгеҙ акваторияһы өҫтөндә спутник навигацияһын, борттағы РЛС-ты һәм Сүриә биләмәһенә һөжүм иткән сит дәүләттәрҙең хәрби авиацияһы элемтә системаларын радиоэлектрон баҫыу ҡулланылыуы хаҡында белдерелде.

25 сентябрҙә Хмеймим авиабазаһына ике Ил-76 хәрби-транспорт самолёты менән күп функциялы ҡамасаулау станциялары — киң мәғлүмәт саралары фаразлауынса — килтерелде, ул РЭБ «Красуха-4» (борттағы радиолокаторҙарҙы, элемтә системаларын, спутник навигацияһын баҫтырыу һәм осоу аппараттары менән идара итеү өсөн файҙаланыла) һәм Р-330Ж «Житель» (элемтә спутник станцияларына оронсоҡтар ҡуйыу), шулай уҡ, ихтимал, «Дивноморье» РЭБ универсаль комплекстары килтерелә.

3 октябрҙә Рәсәйҙең оборона министры Сергей Шойгу Рәсәйҙең Именлек советына С-300 зенит комплекстарын Сүриәгә килтереүҙең тамамланыуы хаҡында хәбәр итте. РБК сығанаҡтары белдереүенсә, һүҙ С-300ПМУ-2 дивизионы — 200 саҡрымға тиклем алыҫлыҡтағы самолёттарға һәм 40 саҡрымғаса алыҫлыҡтағы бәләкәй һәм урта алыҫлыҡтағы баллистик ракеталарға ҡаршы тора алған С-300ПМ-2 «Фаворит» комплексының экспорт варианты хаҡында бара.

Комплекстар Сүриәнең Израиль, Ливан, Иордания һәм Ираҡ менән сигендә йәйелдереләсәк.

19 ноябрҙә Сүриә армияһының генераль штабы Сафа вулкан яйлаһы — илдең көньяғында Эс-Сувейда провинцияһында «Ислам дәүләте» террор төркөмө боевиктарының һуңғы терәге янында күп аҙналыҡ хәрби операция тамамланыуы хаҡында белдерҙе.

Президент Трамп әйтеүенсә, «Ислам дәүләте» террористик төркөмөн юҡ итеү менән бәйле 19 декабрҙә Америка ғәскәрҙәрен Сүриәнән сығара башлауҙары хаҡында иғлан ителде. Шул уҡ ваҡытта Америка Ҡушма Штаттары хакимиәтендә союздаштар менән берлектә «радикаль ислам террорсыларын сик аша үтеп инеүҙең төрлө алымдарын, финанслауҙы, ярҙамды, биләмәләренән яҙҙырырға» йүнәлтелгән эште дауам итергә ниәтләүҙәре тураһында белдерҙеләр.

28 декабрҙә Сүриә ғәрәп армияһы подразделениелары Алеппонан 85 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан Сүриәнең төньяғындағы Манбидж ҡалаһына инеп, уның өҫтөндә милли флаг күтәрҙе. Был ҡала күбеһенсә 2016 йылдың июнендә ҡаланы «Ислам дәүләте» террористик төркөмөнән азат иткән курд отрядтары вәкилдәренән торған Манбидж Хәрби советы контролендә була. Дональд Трамп Америка ғәскәрҙәрен Сүриәнән сығарыу тураһында белдергәс, курдтар, Төркиә баҫҡынынан һаҡлау гарантияһы менән, Манбиджд ҡалаһын һәм уның тирә-йүнен Сүриә властарына алмашҡа бирергә ризалашты. Ҡалып:TODO

2019

2019 йылдың ғинуарында «Халыҡ оборонаһы көстәре» (YPG) Сүриә хөкүмәте менән Сүриәнең төньяҡ төбәктәрендә хәлде яйға һалыу тураһында килешеүгә ярашлы Манбидж ҡалаһынан (Алеппо провинцияһының төньяғы) үҙенең отрядтарын сығара башланы. Рәсәй хәрби полицияһы Манбидж ҡалаһы янында Сүриә-Төркиә сиге буйлап хәүефһеҙлек зонаһын һәм хәрби формированиеларҙың күсеп йөрөүен тикшерергә тотондо.

Идлибтың деэскалация зонаһында террористик әүҙемлектең үҫеше (Идлибта төрөк яҡлы формированиеларын ҡыҫырыҡлай алған «Хайат Тахрир әш-Шам» террористик төркөмдөң әүҙемләшеүе)) Америка Ҡушма Штаттары ғәскәрҙәрен сығарғандан һуң, Сүриә территорияһында хәүефһеҙлекте тәьмин итеүгә бәйле мәсьәләләр Рәсәй һәм Төркиә президенттарының 23 ғинуарҙа Мәскәүҙә үткән осрашыуын талап итте. Һөйләшеүҙәрҙә Идлибтағы террористик отрядтарға ҡаршы Сүриә-Рәсәй операцияһын үткәреү, шулай уҡ Конституция комитетын ойоштороу мөмкинлеге тураһында мәсьәләләр тикшерелде, унда ҡатнашыусылар Сүриәнең буласаҡ сәйәси системаһының контурын әҙерләргә тейеш. «Хайат Тахрир әш-Шам» («Джебхат ан-Нусра» һәм уның союздаштары) ғинуар айында Төркиә яҡлаған уртаса төркөмдәр менән һуғышта еңеү яулап, үҙ позицияларын нығытты һәм Идлиб провинцияһы биләмәһенең 70%-тан ашыуын контролдә тота (һуңғыраҡ баһалар буйынса, «Хайат Тахрир әш-Шам» провинцияһының 80-90 % тиклемге территорияны контролдә тота ала). «Джебхат ан-Нусра» ауыр ҡоралдар тапшырыуҙан һәм үҙенең боевиктарын 2018 йылдың сентябрендә Рәсәй һәм Төркиә президенттары төҙөү тураһында килешелгән демилитарлаштырылған зона биләмәһенән сығарыуҙан баш тарта.

14 февралдә Сочиҙа Сүриә көрсөгөнә арналған Рәсәй, Төркиә һәм Иран саммиты үтте. Владимир Путин, Реджеп Тайип Эрдоган һәм Хәсән Роухани 2018 йылдың 7 сентябрендә үткән һуңғы осрашыуҙан алып Сүриәләге хәлдең үҫешенә йомғаҡ яһаған берлектәге белдереү ҡабул итте. Яҡтар «Сүриә Ғәрәп Республикаһының суверенитетын, бойондороҡһоҙлоғон, берҙәмлеген һәм территориаль бөтөнлөгөн яҡлауҙы» һыҙыҡ өҫтөнә алды. Рәсәй, Төркиә һәм Иран «террорсылыҡа ҡаршы көрәш һылтауы менән „ерҙә“ яңы ысынбарлыҡтарҙы» булдырырға тырышыуҙарҙы кире ҡаҡты һәм Сүриәнең суверенитетын, территориаль бөтөнлөгөн, шулай уҡ күрше илдәрҙең милли именлеген тарҡатыуға йүнәлтелгән сепаратист пландарға ҡаршы торҙо. Саммитта Идлиб деэскалация зонаһындағы хәл ҡаралды, "Хайат Тахрир әш-Шам"дың ошо райондағы позицияларын көсәйтергә тырышыуҙарына борсолоу белдереп, был башланғыстарға һөҙөмтәле ҡаршы торорға һүҙ беректерелде.

16 февраль ИГ боевиктары тере ҡалҡан сифатында файҙаланған 3 меңдән ашыу тыныс халыҡты Әл-Бағуз тораҡ пунктында террорсылар әсирлегенән ҡотҡарҙы. 15 февраль ИГ отрядтарының ҡалдыҡтары Сүриә демократик көстәренең уларҙы Әл-Бағузда уратып алған ғәрәп-курд отрядтарына бирелә. Күпселеге сит ил ялсыларынан торған ҡорал һалған террорсыларҙы, һаҡ аҫтында Ҡамышлы ҡалаһы тирәһендәге (Хасек провинцияһы) төрмәгә алып киләләр.

19 февраль Дошман яҡтарын яраштырыу буйынса Рәсәй үҙәге Сүриә хөкүмәте менән берлектә Джлеб һәм Джебель-әл-Гураб тораҡ пункттарында Сүриә граждандарын «Эр-Рукбан» ҡасаҡтар лагерынан сығарыу өсөн гуманитар коридорҙар асты. Риф Дамаск провинцияһында ҡасаҡтар лагерҙарында һәм ҡасаҡтарҙы ваҡытлыса урынлаштырыу үҙәктәрендә урындар әҙерләнде.

21 февралдә The Washington Post гәзите хәбәр иткәнсә, Бөйөк Британия, Франция һәм Германия Д. Трамп хакимиәтенең америка хәрбиҙәрен сығарғандан һуң Сүриәлә ҡалыу үтенесен кире ҡаҡты. Америка хакимиәте халыҡ-ара коалиция буйынса союздаштарына Сүриә-Төркиә сиге һәм Төркиә, Сүриә курдтарын бүлеү һыҙығы буйлап 20 саҡрым самаһы арауыҡта (32 саҡрым самаһы) хәүефһеҙлек зонаһында патруллек итеү өсөн күҙәтеү көстәрен булдырыуҙы һорап мөрәжәғәт итте. Америкалағы Европалағы союздаштарҙың ҡурҡыуы Америка Ҡушма Штаттарының Сүриәнән киткәндән һуң «Сүриә демократик көстәренә» һөжүм итеүҙән баш тартыу тураһында Төркиә менән килешеү төҙөлмәүенә бәйле. Әлеге ваҡытта Сүриәлә Америка хәрбиҙәренән тыш халыҡ-ара коалиция сиктәрендә Франция һәм Бөйөк Британия хәрби хеҙмәткәрҙәре урынлаштырылған, улар, Америка хәрби хеҙмәткәрҙәре кеүек үк, тикшереү алып бара, шулай уҡ Сүриә демократик көстәрен ойоштороуға өйрәтә һәм кәрәкле матди-техник йыһазландырыу менән тәьмин итә.

22 февралдә Аҡ йорттоң рәсми вәкиле Сара Сандерс Америка ғәскәрҙәрен Сүриәнән сығарғандан һуң унда 200 самаһы кеше иҫәпләнгән ҙур булмаған тыныслыҡ урынлаштырыу контингенты ҡаласағын хәбәр итте.

22 февралдә Reuters агентлығы Рәсәй Президенты хакимиәтенән Дональд Трамп хакимиәтенең юғары дәрәжәле чиновнигына һылтанып, Америка Сүриәлә 400 хәрби хеҙмәткәрҙе ҡалдырыуы тураһында хәбәр итте: 200 хәрби хеҙмәткәре Сүриәнең төньяҡ-көнсығышында халыҡ-ара коалиция буйынса Европалағы союздаштары менән бергә — хәүефһеҙлек зонаһында (уларҙың һаны 800-ҙән 1500-гә тиклем кеше) һәм тағы 200 — Эт-Танфела халыҡ-ара коалицияның хәрби базаһында урынлашасаҡ.

23 мартта АҠШ Сүриәлә Евфрат йылғаһының көнсығыш ярында «Ислам дәүләте» ҡулындағы һуңғы биләмәгә контроль урынлаштырыуы тураһында рәсми белдерҙе. Америка Президенты Дональд Трамп, Сүриәлә Америка хәрби контингентын ҡыҫҡартыу мәсьәләһенә кире ҡайтып, Сүриәлә 2,5 мең Америка хәрби хеҙмәткәренең 600-гә яҡыны ҡалыуы ихтимал, тип белдерҙе. Бөтә белдереүҙәргә ҡарамаҫтан, Сүриәнән сығарылған Америка хәрби контингенты тураһында рәсми мәғлүмәттәр юҡ. Бынан тыш, Рәсәй сығанаҡтары шәхси хәрби компаниялар (ЧВК) иҫәбенә уның артыуын билдәләй. Әйтәйек, 2019 йылдың июль аҙағында Рәсәй Федерацяһы Ҡораллы Көстәре Генераль штабының баш оператив идаралығы начальнигы генерал-полковник Сергей Рудская Сирияла Америка ғәҙәттән тыш хәлдәр комиссияһы һаны 3,5 меңдән ашыу тәшкил итеүен хәбәр итте

Март аҙағынан Идлибтың деэскалация зонаһы тирәләй хәл ҡатмарлаша башланы, ике яҡ та бер-береһен 2018 йылдың 17 сентябрендә Сочиҙа ҡул ҡуйылған хәлде тотороҡландырыу тураһында меморандумды боҙоуҙа ғәйепле тип атаны.

20 апрель Рәсәй вице-премьеры Юрий Борисов Сүриә президенты Бәшәр Асад менән осрашыу йомғаҡтары буйынса, Рәсәй Урта диңгеҙ буйындағы Сүриә ике төп портының береһен — Тартус портын 49 йылға ҡуртымға алыу тураһында килешеү төҙөргә ниәтләй, тип белдерҙе. Шунда уҡ Рәсәй флотының берҙән-бер сит ил базаһы урынлашҡан. 2017 йылдың башында Рәсәй һәм Сүриә Рәсәй Хәрби-диңгеҙ флотын Тартус портында 49 йылға урынлаштырыу тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуйҙы. 2017 йылдың аҙағында президент Владимир Путин Тартус портында матди-техник тәьминәт пункты биләмәһен киңәйтеү буйынса Сүриә менән килешеү төҙөү тураһындағы законға ҡул ҡуйҙы.

20 апрелдән һуң Идлиб деэскалация зонаһында Сүриә һәм Рәсәй авиацияһыларының бомбаға тотоуы йышайҙы. Рәсәй авиацияһы был районда Сүриә Хәрби һауа көстәре операцияһына март башында уҡ ҡушылды. Идлиб зонаһы менән сиктәш булған ауылдарҙы һәм Хмеймим авиабазаларын утҡа тотҡан райондарға башлыса сәпкә тоҫҡап атты.

Идлиб зонаһы буйынса сентябрь килешеүе шарттарын үтәмәүгә һәм Сүриә властарының был район өҫтөнән контролде ҡайтарырға теләүенә ҡарамаҫтан, Рәсәй вәкилдәре күләмле операция өсөн ваҡыт килеп етмәгән әле тип раҫлауын дауам итте.

Май башында Идлибтың деэскалация зонаһы тирәһендә хәл киҫкенләште. Айҙың тәүге яртыһында Сүриә Ҡораллы Көстәре Хама провинцияһының төньяғында исламсыларға ҡаршы һөжүм операцияһы башҡарҙы. Республика Ҡораллы Көстәре командованиеһы Идлиб провинцияһы менән Алеппо, Лакая һәм Хамы кеүек күрше райондар тоташҡан территорияны террорсыларҙан таҙартыу бурысын ҡуйҙы. Башланғыс хәрби операция хөкүмәт көстәре һағында торған Оронт йылғаһы буйындағы Сахль-эль-Габ үҙәнендәге тыныс торама пункттарҙы боевиктарҙың утҡа тотоуынан һаҡлау маҡсатын ҡуя. 21 майҙан алып боевиктар юғалған позицияларын кире ҡайтарырға маташты. Айырыуса ҡаты һуғыш Кафр-Набуда торама пункты тирәһендә йәйелдерелә. Май дауамында, апрелдәге кеүек үк, боевиктар даими рәүештә Рәсәйҙең Хмеймим базаһын утҡа тотҡан.

Май дауамында хөкүмәт көстәре Хама провинцияһының төньяғында урынлашҡан 24 ауылды азат итте һәм үҙҙәренең контроль зонаһын киңәйтте. Июнь башында боевиктарҙың көсәйгән контратакалары арҡаһында Сүриә көстәре командованиеһы һөжүм итеүҙе ваҡытлыса туҡтатырға мәжбүр була.

Лондонда урынлашҡан «Кеше хоҡуҡтары буйынса Сүриә обсерваторияһы» мәғлүмәттәренә ярашлы, апрель аҙағында башланған Идлибтың деэскалация зонаһы тирәләй хәл киҫкенләшкән осорҙа Рәсәй һәм Сүриә авиацияһы Идлибҡа меңдән ашыу һөжүм яһаны. 30 апрелдән июнь башына тиклемге осорҙа ҡорбандарҙың дөйөм һаны 1400-ҙән ашҡан, шуларҙың 400-гә яҡыны — граждан шәхестәр. БМО-ның 7 июнгә ҡарата мәғлүмәттәре буйынса, апрель аҙағынан Сүриәнең төньяҡ-көнбайышындағы һуғыштар барышында 160 граждан һәләк булған, 300 меңдән ашыуы үҙ йорттарын ҡалдырып киткән. Human Rights Watch һәм башҡа хоҡуҡ һаҡлау ойошмалары Республика башлығы Рәсәй һәм Сүриәне кассета һәм фосфор бомбаларын ҡулланған өсөн ғәйепләне.

Июль башында Сүриә президенты Бәшәр Асад көс структураларында күләмле үҙгәрештәр яһаны.

Июль дауамында Хама провинцияһының төньяҡ-көнбайышында июнь айында уҡ Сүриә армияһы менән радикаль ислам төркөмдәре араһында башланған ҡаты һуғыш була. Рәсәй Генераль штабының Баш оператив идаралығы начальнигы генерал-полковник Рудской һүҙҙәренсә, Рәсәй Һауа-йыһан көстәре июнь-июль айҙарында дошмандарҙың атыу сараларын, уларҙың техникаһын, ҡоралдарын һәм боеприпас келәттәрен асыҡлау һәм бөтөрөү менән шөғөлләнде, шулай уҡ Сүриәнең Хәрби һауа көстәре менән үҙ-ара килешеп, боевиктарҙың хөкүмәт хәрби көстәре позицияларына һөжүменә ҡаршы торҙо.

7 август Сүриә армияһы, үҙҙәренең Хама провинцияһының төньяғында юғалған позицияларын үҙ контроле аҫтына ҡайтарырға маташҡан экстремистарҙың контрһөжүмен кире ҡайтарып, күрше Идлиб провинцияһы менән административ сик йүнәлешенә һәм М5 Хама-Алеппо шоссеһында, Идлиб провинцияһы 52 километр алыҫлыҡта «Джебхат ан-Нусра» һәм «Джейш аль-Изза» экстремист төркөмдәре урынлашҡан Хан-Шейхун ҡалаһына һөжүмгә күсте. Был районда булдырылған оборона линиялары Төркиә менән сиктәш Джебель-эз-Завия таулы төбәгендә ҡораллы оппозицияның төп плацдармына үтеү юлын ҡаплай. Халыҡ һаны яҡынса 50 мең кеше тәшкил итә. 10-11 август Сүриә армияһы Хан-Шейхунға көнсығышҡа һәм көнбайышҡа табан урынлашҡан ике торама пунктын — Әл-Хобәйт (әл-Хүбәйт) һәм Сукейкты штурм менән азат итеп, һөжүм итеүҙә хәл иткес һынылышҡа өлгәшә, был ҡаланы уратып алыуға булышлыҡ итә. Яулап алынған райондар 2012 йылдан Сүриә властары контроленән ситтә булған. Бер үк ваҡытта күрше Хама провинцияһының төньяғында ғәскәрҙәр Әл-Латамна — Кфар-Зейта — Зәкят линияһында террорсыларҙың оборона тәртибен өҙөп, уларҙы Хан-Шейхунға сигенергә мәжбүр итә. 19 августа Сүриәнең Хәрби һауа көстәре Маарет-Нааман ҡалаһынан Хан-Шейхунға, Идлиб деэскалация зонаһының көньяғына китеп барған бронетехника колоннаһына һөжүм итә. Шул уҡ көндө Сүриә ғәскәрҙәре Хама провинцияһының төньяғында урынлашҡан күрше Морик ҡалаһында 9-сы Төркиә күҙәтеү посын бикләп, Хан-Шейхун ҡалаһына инә. 21 августа Сүриә ғәскәрҙәре Хан-Шейхун ҡалаһын үҙ контроленә алды. Хан-Шейхунды азат итеү өсөн, ҡоралланғн оппозицияның башҡа ике форпосты торған Сүриә армияһына Маарет-Нааманға һәм Кфар-Сиджнаға юл асыла.

23 августа Сүриә армияһының Генераль штабы вәкиле Сүриә Ҡораллы Көстәре Хама провинцияһының төньяҡ райондарын террористик формированиеларҙан тулыһынса таҙартыуын, «Хаманың төньяғындағы 16 тораҡ пунктты, шулай уҡ Идлиб провинцияһының көньяғындағы Хан-Шейхун ҡалаһын азат итеүен» белдерҙе.

Идлибта хәлдең киҫкенләшеүе Төркиә президенты Рәжәп Тайып Эрдогандың Рәсәйгә көтөлмәгән сәфәрен һәм Рәсәй Президенты Владимир Путин менән осрашыуҙы талап итте. 27 августа Мәскәүҙә Владимир Путин Төркиәнең көньяҡ сиктәрендә хәүефһеҙлек зонаһын булдырыуҙы хуплауын белдерҙе, был, уның әйтеүе буйынса, «Сүриәнең үҙенең территориаль бөтөнлөгөн тәьмин итеү өсөн яҡшы шарт буласаҡ». Был белдереү ҡапыл Сүриә етәкселегенең Төркиәнең Сүриә биләмәһендә булыуы оккупацияға тиң тип иҫәпләүе фонында яңғыраны. Президент Путин террористарға хәлде киҫкенләштереү өсөн бөтә яуаплылыҡты йөкмәтте һәм Рәсәй-Төркиә һөйләшеүҙәре барышында «Идлибта һәм ошо зонала, һөҙөмтәлә, Сүриәлә террористик сығанаҡтарҙы нейтралләштереү өсөн өҫтәмә уртаҡ саралар» билдәләнеүен белдерҙе.

30 августа Дошманлашҡан яҡтарҙың ярашыуы буйынса Рәсәй үҙәге Сүриә ғәскәрҙәре 31 августа Мәскәү ваҡыты буйынса иртәнге сәғәт 6-нан Идлибтың деэскалация зонаһында бер яҡлы тәртиптә утты туҡтатасағын белдерҙе. Татыулаштырыу үҙәге Идлиб зонаһында ҡораллы берләшмәләр командирҙарын «ҡораллы провокациялар үткәреүҙән баш тартырға һәм үҙҙәре контролдә тотҡан райондарҙа тыныс юл менән көйләү процесына ҡушылырға» саҡырҙы. Рәсәй яғынан баҫым аҫтында утты туҡтатыу иғлан ителде һәм Төркиә президенты Рәжәп Тайып Эрдогандың Рәсәйгә сәфәренең тәүге һөҙөмтәһе булды.

Төркиәнең Сит ил эштәре министрлығы башлығы Мевлют Чавушоглу һүҙҙәренсә, һөйләшеүҙәр барышында Рәсәй Идлибтағы Төркиә күҙәтеү пункттарының хәүефһеҙлегенә гарантия бирҙе, уларҙың береһе Сүриә һөжүме һөҙөмтәһендә — Сүриә армияһы контролдә тотҡан биләмәгә, ә икенсеһе хәрби хәрәкәттәр зонаһына эләкте. 1 сентябрҙә Сүриә киң мәғлүмәт сараларында Төркиәнең ХТШ һәм «Милли азатлыҡ фронты» — Идлибтағы ҡораллы оппозицияның сатырлы структураһы араһында һөйләшеүҙәрҙе әүҙемләштереүе хаҡында мәғлүмәт барлыҡҡа килде. ХТШ-нан "ҡотҡарыу хөкүмәте"н таратыуҙы һәм ошо районда административ идара итеүҙе уның ҡулына тапшырыуҙы талап итә.

31 августа Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендәге көнбайыш коалицияһы авиацияһы 2018 йылда "Хайат Таһрир әш-Шам"дан сыҡҡан «Хорас ад-Дин (Хуррас ад-Дин)» төркөмө штабына һәм «Әл-Ҡаидә» террорсылар селтәре тарафынан булдырылған «Хорас ад-Дин (Хуррас ад-Дин)» төркөмөнөң штабы буйынса Маарет-Мисрин һәм Кафер-Хая (Идлиб провинцияһы) торама пункттары араһында ракета һөжүме яһай. Al-Mayadeen телеканалы мәғлүмәттәре буйынса, һөжүм һөҙөмтәһендә 40-тан ашыу һуғышман (боевик) һәм ялан командиры юҡ ителгән. Зыян күреүселәр һәм емереклектәр террорсылар лагерында ғына түгел, яҡындағы тораҡ пункттарҙа ла теркәлгән, тип хәбәр ителә. АҠШ Ҡораллы Көстәренең Үҙәк командованиеһында белдереүҙәренсә, операция "Америка Ҡушма Штаттары граждандарына, уларҙың партнёрҙарына һәм тыныс халыҡҡа янаған һөжүмдәр өсөн яуаплы"ларға, һуғышмандарҙың башлыҡтарына, ҡаршы йүнәлтелгән.

Сүриәлә дошманлашҡан яҡтарҙы яраштырыу буйынса Рәсәй үҙәге белдереүенсә, Америка авиаһөжүме күп һанлы ҡорбандарға һәм емерелеүгә килтергән. Белдереүҙә һөжүм быға тиклем төҙөлгән килешеүҙәрҙе боҙоуға килтерелгән, Рәсәй һәм Төркиә яғы алдан иҫкәртелмәгән, тип һыҙыҡ өҫтөнә алынған һәм Идлиб деэскалация зонаһында утты туҡтатыу режимын артабан һаҡлау ҡурҡыныс аҫтына ҡуйылған, ә ҡайһы бер йүнәлештәр буйынса — өҙөлә лә.

Август башында Был турала апрель башынан июнь аҙағына тиклем АҠШ-тың Оборона министрлығының генераль инспекторы Глен Файндың «Тотороҡһоҙ тәүәкәллек» (Inherent Resolve) операцияһы сиктәрендә АҠШ етәкселегендәге террорға ҡаршы коалиция эшмәкәрлеген үҙ эсенә алған сираттағы квартал һайын доклады халыҡҡа еткерелде. Докладта яһалған һығымталар Америка хакимиәте вәкилдәренең ИГ менән көрәштә уңыштар тураһында элекке белдереүҙәренән ҡырҡа айырыла. Докладҡа ярашлы, биләмәләрен юғалтыуға ҡарамаҫтан, төркөм йәнә Ираҡта һәм Сүриәлә үҙенең позицияларын нығыта. Америка ғәскәрҙәрен Сүриәнән өлөшләтә сығарыу, шулай уҡ был төбәктә Америка союздаштарының ресурстары етмәүе быға булышлыҡ итте. Ираҡта һәм Сүриәлә боевиктар һаны, шул иҫәптән 3 мең сит ил кешеһен дә индереп, 14 — 18 мең менән баһалана. Шуның менән бергә социаль селтәрҙәр аша террорсыларҙы вербовкалауҙы һәм Сүриәләге ҡасаҡтар лагерҙарында «йоҡлаған күҙәнәктәр»ҙе иҫәпкә алғанда, төркөмдәр һанының күпкә юғарыраҡ булыуы ихтимал.

Докладта, ИГ күбеһенсә террорсыларҙың ғаилә һәм быуын бәйләнештәре арҡаһында Ираҡтың төньяғында һәм көнбайышында Ираҡ сөнниҙәре араһында үҙ йоғонтоһон киңәйтергә ниәтләй, тип хәбәр ителә. Күп һуғышмандар Сүриәнән ҡасып сыға һәм Ираҡта ышыҡ таба. Курд төркөмдәре, шулай уҡ Эрбилдә Ираҡ Курдистаны лидерҙары һәм Ирактың үҙәк хөкүмәте араһындағы ҡаршылыҡтар, ИГ боевиктарына, Ираҡ хәүефһеҙлек көстәренең контртеррористик операцияһына һәм ИГ ячейкаһын асыуға ҡарамаҫтан, яңынан төркөмләнергә һәм террор ғәмәлдәрен тергеҙергә мөмкинлек бирҙе.

Илдең төньяҡ-көнсығышын контролдә тотҡан «Сүриә демократик көстәре» (СДС) күбеһенсә 10 меңләп террорсы тотолған төрмәләрҙе һәм ҡасаҡтар лагерҙарын һаҡлауға йәлеп ителгән. Был, шул иҫәптән Сүриәнең төньяҡ-көнсығышында һәм Евфрат йылғаһының көнсығыш ярында ауыл хужалығы биләмәләренә ут төртөүгә, һөжүм һәм диверсиялар һанының кинәт артыуына килтергән. Дейр-эз-Зор провинцияһында нефть сығарыуҙан табышты бүлеү йәһәтенән «Сүриә демократик көстәре» һәм урындағы ғәрәп халҡы араһындағы мөнәсәбәттәренең көсөргәнешле булыуы менән билдәләнә. Американдар был төбәктә этник конфликттың бер үк ваҡытта СДС-ты көсһөҙләндерергә ынтылған «Рәсәй, Иран, Асад режимы һәм ИГ» менән бәйле булыуына ышана.

Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы мәғлүмәттәре буйынса, әлеге ваҡытта Ираҡтағы хәрби подразделениеларҙа дүрт тиҫтәләгән дәүләттән, башлыса Яҡын Көнсығыштан һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азиянан, шулай уҡ Рәсәйҙән һәм Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәренән 12 мең самаһы яугир иҫәпләнә. Тарҡау "йоҡомһораған күҙәнәктәр"е диверсион һәм вербовка эшмәкәрлеген дауам итә, өҫтәүенә, Рәсәй мәғлүмәттәре буйынса, ИГ йәшерен урынының төп өлөшө сөнни өсмөйөшөндә (Найнава, Сәләх-әд-Дин һәм Анбар провинциялары), шулай уҡ Дияла һәм Киркук провинцияларында тупланған. Ираҡтың көньяҡ-көнсығышында, Вавилон, Васит, Ди Кар, Мейсан һәм Басра провинцияларында ла террор хәүефе күҙәтелә.

Август башында Анкарала үткән Америка-Төркиә һөйләшеүҙәре һөҙөмтәһендә, Төркиәлә Сүриәнең төньяғында буфер зонаһын ойоштороу өсөн уртаҡ операциялар үткәреү үҙәге ойоштороу тураһында килешеүгә өлгәшелде. Америка вәкилдәре әйтеүенсә, «Сүриәлә АҠШ Оборона министрлығының бурысы — ИГ-ны тулыһынса еңеү». Сүриәнең төньяғының бер өлөшөн, атап әйткәндә, Евфраттан көнсығышҡа табан биләмәне — "Ислам дәүләте"н еңгәндән һуң курд үҙоборона отрядтары (YPG) һәм АҠШ ярҙамына таянған «Сүриә демократик көстәре» контролдә тота. Анкараның принципиаль ҡары шуға ҡайтып ҡала: Сүриән бөтә төньяғы "хәүефһеҙлек зонаһына әүерелергә тейеш һәм уны Төркиә террористик тип һанаған «Халыҡ үҙоборонаһы көстәре» (YPG), Партии «Демократик союз» партияһы һәм Курдистан эшсе партияһы"нан таҙартырға кәрәк). Төркиәнең Оборона министрлығы хәбәр итеүенсә, һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә яҡтар уртаҡ фекергә (компромисс) килде: Төркиә АҠШ менән ярашып, Сүриә биләмәһенә эскә табан 30-40 саҡрым киңлектәге зонаны контролдә тотасаҡ. Шуның менән бергә Американың оборона министры Марк Эспер Американың Сүриә демократик көстәренә ярҙам күрһәтеүҙе туҡтатырға йыйынмауы хаҡында белдерҙе. Сүриә властары, үҙ сиратында, Америка Ҡушма Штаттары менән Төркиә араһында Сүриә территорияһында хәүефһеҙлек зонаһы булдырыуға ҡағылышлы килешеүҙәрҙе кире ҡаға һәм уларҙы Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының милли суверенитетҡа, Халыҡ-ара нормаларҙы һәм Уставты боҙоуға ҡул һуҙыу тип ҡарай. Рәсәй иһә курдтар һәм Сүриә властары һөйләшеүе һөҙөмтәһендә Сүриә хөкүмәтенең илдең төньяҡ райондарын контролдә тотоуҙы тергеҙеү тураһында килешеүгә килеренә иҫәп тота.

Төркиә менән Америка хәрбиҙәренең берләштерелгән эшмәкәрлеге башланыуға ҡарамаҫтан, Төркиә яғы американдарҙың үҙ-ара килешелгән эштәрҙе үтәмәүенә ҡәнәғәтһеҙлеген белдерҙе. Президент Эрдоган, әгәр американдар Сүриәнең төньяғында сентябрь аҙағына тиклем хәүефһеҙлекте тәьмин итмәһә, хәрби ҡыҫылыш ҡотолғоһоҙ тигән белдереү яһаны.

9 октябрҙә Төркиә Сүриәнең төньяҡ-көнсығышында «Донъя сығанағы» (Barış Pınarı Harekâtı) операцияһының башланыуы тураһында иғлан итте. Сүриә Ғәрәп Республикаһының төньяғына баҫҡан Төркиә ҡораллы көстәренең һәм төрөктәр яғында сығыш яһаған ҡораллы Сүриә оппозицияһы (Сүриә милли армияһы тип йөрөтөлгән) операцияһы курд ҡораллы формированиеларына (YPG) көстәренә («Халыҡ үҙоборона отрядтары», «Курд үҙоборона отрядтары» һ.б.) һәм террорға ҡаршы йүнәлтелгән. Төркиә террористик тип иҫәпләй, шулай уҡ ИГИЛ-ға ҡаршы көрәшеү өсөн Америка Ҡушма Штаттары тарафынан булдырылған һәм финансланған «Сүриә демократик көстәре» коалицияһы (Сүриә демократик көстәре ядроһы булып шулай уҡ курд берләшмәләре тора). Операцияның маҡсаты буфер зонаһын (хәүефһеҙлек зонаһын) булдырыу ине, унда уңышҡа өлгәшкән осраҡта үҙ ваҡытында Төркиә биләмәһендә һыйыныу тапҡан 2 миллион Сүриә ҡасағын урынлаштырыу күҙалланды.

Операция барышында Төркиә ғәскәрҙәре һәм уларҙың союздаштары Сүриәнең сик буйындағы Рас-әл-Айн һәм Эт-Телль-әл-Абьяд ҡалаларын, күрше райондарҙы контролдә тотто, ошо рәүешле Сүриә-Төркиә сигенән үтеүсе М4 стратегик шоссены киҫеп, контролдә тотто.

Операцияның башланыуы Сүриә курдтарын Сүриә етәкселеге менән һөйләшеүгә этәрә. 13 октябрҙә төньяҡ-көнсығыш райондарҙың курд Автономиялы хакимиәте вәкилдәре Сүриәләге дошманлыҡ яҡтарын тынысландырыу буйынса Рәсәй үҙәге булышлығында Сүриә хөкүмәте менән курдтар урынлашҡан райондарға хөкүмәт ғәскәрҙәрен индереү тураһында килешеүгә өлгәште. 14 октябрҙә Сүриә подразделениелары Сүриәнең төньяғына сығара башланы һәм бер нисә көн эсендә Манбидж, Айн-әл-Ғәрәп-Кобани, Әт-Табка, Әр-Ракка ҡалаларын һәм күрше райондарҙы, ике гидроэлектростанцияны, Евфрат аша күперҙәрҙе, шулай уҡ стратегик шоссены үҙ контроленә алды.

АҠШ операция башланғандан алып уны яҡлауҙан баш тарта һәм үҙенең ҡораллы подразделениеларын Сүриәнең төньяҡ райондарынан сығара башлай. 17 октябрҙә Африка Республикаһы менән Төркиә һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә курд отрядтарына Төркиә булдырған 30 саҡрымлыҡ сик буйы хәүефһеҙлек зонаһынан китергә мөмкинлек биреү өсөн операцияны 120 сәғәткә туҡтатыу тураһында килешеүгә өлгәште.

22 октябрҙә Рәсәй һәм Төркиә президенттары Владимир Путин һәм Реджеп Тайип Эрдоган Сочиҙа һөйләшеүҙәр үткәрҙе һәм Сүриәнең төньяҡ-көнсығышын йоғонто зоналарына бүлде. «Тыныслыҡ сығанағы» операцияһы тергеҙеү мөмкин булманы. Президенттар күп сәғәтле көсөргәнешле һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә килешеүгә килде, уның асылы статус-кво статусын һаҡлап ҡалыуға һәм курд берләшмәләрен Төркиә менән сик буйынан сығарыу өсөн 150 сәғәт биреүгә ҡайтты, унан һуң Рәсәй менән Төркиә бергә курдтар азат иткән территорияла патруллек итә башлаясаҡ, ә Төркиә сигенә Сүриә сик һаҡсылары ҡуйыласаҡ.

2020

2020 йылдың ғинуарында исламсылар Идлиб провинцияһында һәм Алеппо биҫтәләрендә һөжүм башлай. 29 ғинуарҙа Сүриә Ҡораллы Көстәре, яуап итеп, контрһөжүм башлай; Идлиб һәм Алеппо провинцияларында һөжүмгә ҡаршы бөтә хөкүмәт ғәскәрҙәре тарафынан 11 танк, 19 БТР һәм БМП, 62 «техничка», шулай уҡ дүрт РСЗО һәм дүрт БПЛА юҡ ителә.

20 февралдә Сүриә оппозицияһы Төркиә армияһы булышлығында, Найраб торағы районында (Алеппонан көньяҡ-көнсығышта) Сүриәне обороналауҙы өҙөп, Идлибтә күләмле һөжүм башланы.

27 февралдә Төркиәнең Юғары көстәре «Яҙғы ҡалҡан» операцияһын башланы.

Ҡораллы оппозиция

Сүриәнең Дәүләт флагы

Оппозиция файҙаланған байраҡ

2011 йылдың 29 июлендә Ирекле Сүриә армияһын төҙөү тураһында белдерелә. Ул Сүриә ғәрәп ҡораллы көстәренең полковник Рияз Асад етәкселегендәге 7 офицерының оппозиция яғына күсеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Сүриә хәрбиҙәрен оппозиция яғына сығырға саҡырған видеомөрәжәғәт булдырыла.

Бер ни тиклем ваҡыт Сүриә ирекле армияһы менән параллель рәүештә икенсе структура — «Ирекле офицерҙар хәрәкәте» була, ләкин уға нигеҙ һалыусы подполковник Хөсәйен Хармушты Төркиәлә Сүриә махсус хеҙмәттәре урлағандан һуң, ике төркөм берләшеү тураһында ҡарар ҡабул итә. Был турала 2011 йылдың 23 сентябрендә иғлан ителә.

2012 йылда уҡ Сүриә властары оппозиция яғында донъяның күп дәүләттәренән, шул иҫәптән Мысыр, Йемен, Ливия, Ирак, Сомали, Сәғүд Ғәрәбстаны, Рәсәй һәм Косовонан, сит ил һуғышмандары һуғыша тип белдергәйне. Участие иностранных (преимущественно ливийских) боевиков на стороне сирийской оппозиции подтвердила и организация «Human Rights Watch».

2012 йылдың 11 ноябрендә Катарҙың баш ҡалаһы Дохала Сүриә милли коалицияһын ойоштороу тураһында белдерелә, уның составына иң эре оппозиция берләшмәһе — Сүриә милли советы ла инә, бығаса ул башҡа төркөмдәр менән хеҙмәттәшлек итеүҙән баш тарта. 12 ноябрҙә Америка Дәүләт департаменты Сүриә милли коалицияһына булышлыҡ итеү тураһында белдерҙе. Шул уҡ көндө Фарсы ҡултығы дәүләттәренең хеҙмәттәшлек советы рәсми рәүештә Сүриә милли коалицияһын Сүриә халҡының законлы вәкиле итеп таныу тураһында иғлан итте. 19 ноябрҙә Евросоюздың 27 иленең сит ил эштәре министрҙары Милли коалицияны «Сүриә халҡы өмөттәренең законлы вәкилдәре» тип таныу тураһында иғлан итте. Шул уҡ ваҡытта Алепполағы һуғыштарҙа ҡатнашҡан радикаль ислам төркөмдәре, шул иҫәптән «Лива әт-Таухид» һәм «Фронт ән-Нусра» Милли коалицияны таныуҙан баш тарта.

2013 йылдың 4 ғинуарында Австралияның Сит ил эштәре министрлығы ил граждандарын Сүриәләге хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашыуҙы тыйыуҙары тураһында иҫкәртте. Сүриәнең хәрби хәрәкәттәрендә 100-ҙән ашыу Австралия гражданы ҡатнаша тип хәбәр ителде.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Джейш-аль-Мухаджирин валь-Ансар

2013 йылдың 15 сентябрендә The Daily Telegraph тикшереү баҫтырып сығарҙы, уға ярашлы Сүриәлә баш күтәреүселәрҙең көстәре яҡынса 100 мең кеше тәшкил итә, улар араһында глобаль йыһат яҡлы 10 мең самаһы һуғышман (шул иҫәптән Әл-Ҡаидә яҡлылар) була. Тағы 35 мең самаһы радикал исламсы киң халыҡ-ара көрәшкә түгел, ә Сүриә эсендәге һуғышҡа йүнәлтелгән. Йәнә кәмендә 30 мең баш күтәреүсе уртаса исламсыларға ҡарай.

2013 йылдың 12 октябрендә «Әл-әаида» башлығы Айман әз-Завахири Сүриәлә һуғышҡан йыһат төркөмдәренә — Фронт ан-Нусра, Ираҡ һәм Леванттың Ислам дәүләтенә саҡырыу менән мөрәжәғәт итте. Ул уларҙы Бәшәр Асад режимын ҡолатыу һәм илдә ислам дәүләтен урынлаштырыу өсөн берҙәм фронт ойоштороу маҡсатында берләшергә саҡырҙы, шулай уҡ уларҙы Асадҡа ҡаршы көрәштә көнбайыш һәм донъяуи потенциаль союздаштар менән төрлө бәйләнештәргә инмәүен иҫкәртте.

2015 йылдың 10 октябрендә Америка Ҡушма Штаттары ҡораллы оппозиция, йәғни Сүриәнең Демократик көстәре (ДСС) альянсын төҙөгән.

Оппозиция коалициялары

Милли совет

2011 йылдың 19 июнендә оппозиция Милли совет — илдең альтернатив хөкүмәтен ойоштороу тураһында хәбәр итә.

2011 йылдың 4 октябрендә Истанбулда Сүриә милли советы ойошторола, 10 октябрҙә ул ваҡытта донъя дәүләттәренең бер өлөшө булып танылған Ливия Республикаһының Күсмә милли советы рәсми рәүештә таныла.

Сүриә революцион һәм оппозицион көстәренең милли коалицияһы

2012 йылдың 11 ноябрендә Катарҙың баш ҡалаһы Дохала "Сүриә революция һәм оппозиция көстәренең милли коалицияһы"н булдырыу тураһында иғлан ителде. Уның маҡсаты — президент Бәшәр Асадҡа ҡаршы сығыш яһаған бөтә фракцияларҙы берләштереү һәм һуңғыһын ҡолатыу.

Коалиция президенты итеп Дамаскиҙа Әмәүиҙәр мәсетенең элекке имамы Моаз әл-Хәбиб, ә вице-президент итеп хоҡуҡ һаҡлаусы ҡатын-ҡыҙ Сухейр әл-Атаси һәм Сүриә Халыҡ советының элекке депутаты Риад Сейф һайланды. Мустафа аль-Сабаг занял пост генерального секретаря. Мостафа әл-Сабаг генераль секретарь вазифаһын биләне. Коалиция советының 60 урыны бар, уларҙың 22-һе Сүриә милли советы өсөн бүленгән.

Милли коалиция Бәшәр Асад ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрби хәрәкәттәрҙе көйләргә һәм баш күтәреүселәр контроле аҫтында булған төбәктәр менән идара итергә ниәтләй. Сүриә милли советының (СНС) Мәскәүҙәге вәкиле Мәхмүт әл-Хәмзә белдереүенсә:

«Яңы коалиция декларацияһы ҡабул ителде. Унда тәүге пункт Асада режимын боҙоу һәм уның менән диалогтан баш тартыу күрһәтелә. Йәғни унда революцияның төп лозунгылары бар».

2013 йылдың ғинуарында Асадҡа ҡаршы коалиция сафтарында тарҡалыу күҙәтелә. «Фронт ән-Нусра» төркөмө һуғышмандары революция маҡсаттарына төҙәтмәләр индерергә һәм шәриғәт дәүләтен ойошторорға теләүҙәрен белдерҙе, был уларҙың союздаштарында кире реакция тыуҙырҙы. Баш күтәреүселәрҙең командирҙары артабан мөжәһиттәр менән хеҙмәттәшлек итмәйәсәген һәм Бәшәр әл-Асад режимы ҡолағандың икенсе көнөнә үк улар менән көрәшә башлаясағын белдерҙе. Баш күтәреүселәр, элекке союздаштары ярҙамынан тыш, Алеппо янында бер нисә һуғышта ҡатнаша.

Ислам коалицияһы

2013 йылдың сентябрь аҙағында Сүриәләге бер нисә ҙур баш күтәреүселәр төркөмө Сүриә революция һәм оппозиция көстәре, көнбайыш донъя уны режимға ҡаршы тороусыларҙың законлы вәкиле тип иҫәпләгән милли коалицияның өҫтөнлөгөн кире ҡаҡты. Ҡораллы оппозицияның 13 бригадаһы Сүриә Ирекле армияһы составынан сыҡҡан һәм радикаль исламсыларҙың үҙҙәренең хәрби альянсын ойошторған. Улар араһында — Сүриәләге Әл-Ҡаидә филиалы — Джебхат-ән-Нусра, һәм Сирия Ирекле Армияһының өс һөҙөмтәле ойошторолоуы — Лива ә-Тавхид, Лива әл-Ислам һәм Әһрәр әш-Шам. Яңы йыһат берәмеге үҙен «Ислам Коалицияһы» тип йөрөтә. Үҙ ваҡытында уларҙың өсөһө лә Ҡушма Штаттарҙан хәрби ярҙам алған. Яңы йыһат берәмеге үҙен «Ислам Коалицияһы» тип йөрөтә. Исламсылар командиры махсус матбуғат релизы сығарҙы, унда әйтелгәнсә, «Сүриә милли коалицияһы» беҙҙән ситләшә, шулай уҡ беҙ ҙә уның вәкәләттәрен танымайбыҙ. Беҙ бөтә граждан һәм хәрби төркөмдәрҙе законлылыҡтың берҙән-бер нигеҙе булған шәриғәткә нигеҙләнгән аныҡ исламда берләшергә саҡырабыҙ". «Ислам коалицияһы» ниндәй ҙә булһа көнбайыш ярҙамынан баш тартыуҙы талап итте һәм ҡорал буйынса элекке ағай-энеләре Сүриә ирекле армияһына ҡаршы пропаганда кампанияһын башлай. Шулай итеп, Сүриәләге Америка союздаштары асыҡтан-асыҡ йыһат яғына күскән.

Төркөмдәр араһындағы конфликт

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Конфликт в Восточной Гуте (2016)

Ҡраштарының уртаҡлығына ҡарамаҫтан Бәшәр Асад режимына ҡарата ҡораллы оппозиция төркөмдәре эсендә ғәмәлдәге режим ҡолатылғандан һуң Сүриәнең киләсәгенә ҡағылышлы принципиаль фекер айырымлыҡтары бар. Баш күтәреүселәр һуғышты демократик һәм заманса тормошҡа өмөтләнеп башлай, шул уҡ ваҡытта йыһатсылар һәм Әл-Ҡаидә отрядтары (уларҙың күбеһе — сит ил ялсылары) килеп тыуған шарттар менән, илдә шәриғәт нигеҙендә фундаменталь ислам режимы булдырыу идеяһын алға этәреү өсөн, файҙалана.

• 2013 йылдың сентябре: 13 төркөм ЛАГ һәм ЕС яҡлауына таянған НКСОРС-тан сығыу тураһында белдерҙе, һуңынан оппозицияның ҙур төркөмө (Сүриә ирекле армияһы) айырылды.

Сүриә оппозицияһы эсендәге низағ, бер яҡтан, 2014 йылдың башында Ирекле Сирия армияһы, «Мөжәһиттәр армияһы» һәм "Ислам фронты"на ингән төркөмдәр, икенсе яҡтан, «Ираҡ һәм Леванттың Ислам дәүләте» (ИГИЛ/ДАИШ) араһында киҫкенләште.

Шулай уҡ Ислам фронтының Сүриә ирекле армияһына ҡаршы бәрелешеүе тураһында хәбәрҙәр ҙә булды. Исламистар Сүриә ирекле армияһының ҡоралын, шулай уҡ Сүриәгә Бөйөк Британия һәм Америка Ҡушма Штаттары килтергән ҡоралды баҫып ала. Был Сүриә ирекле армияһына Америка Ҡушма Штаттарынан, Бөйөк Британиянан һәм башҡа илдәрҙән Сүриә ирекле армияһы файҙаһына ярҙамды туҡтатыуға килтерҙе, Ә Сүриә ирекле армияһының ҡайһы бер отрядтар ойошманан сығыу һәм экстремистик төркөмдәргә ҡушылыу тураһында белдерҙе.

• Формалашҡандан һуң (2013 йылдың аҙағы) Ислам фронты бөтә коалициялар араһында иң ҙуры була, шул уҡ ваҡытта Ислам фронты Сүриәлә һәм ән-Нусрала, ИГИЛ/ДАИШ кеүек башҡа илдәрҙә шәриғәт ҡоролошон белдерҙе. Был ике яҡ араһында 2013 йылда кәмендә 24 бәхәс булған. Уртаса булараҡ, Сәлим Иҙрис (Сүриә милли советының секуляристик оппозицияһы) һәм уның хәрби ҡанаты — автоматлаштырылған идара итеү системаһы уның менән джихадсылар (ИГИШ һәм ән-Нусра) араһындағы һуғыш тураһында асыҡтан-асыҡ белдерҙе.
• ИГИЛ/ДАИШ, баш күтәреүселәрҙең башҡа төркөмдәре араһындағы ҡаршылыҡтар ИГИЛ 2013 йылдың 18 сентябрендә сик буйындағы Аазаз ҡалаһынан Сүриә ирекле армияһы вәкилдәрен бәреп сығарғас башланды. Оппозицион төркөмдәр Бәшәр Асадҡа ҡаршы торған үҙҙәре контролдә тотҡан биләмәләрҙә язалауҙары һәм үҙ ғәмәлдәре менән күҙҙән төшкән. ИГИШ һәм оппозицияның башҡа төркөмдәре араһындағы һуғыштарҙа 274 һуғышман юҡ ителгән.
• Ән-Нусра ИГИЛ/ДАИШ башҡа йыһат төркөмө менән берләшеүҙән баш тарта.
• 2014 йылдың ғинуары. Әсиргә алынған «Фронт ән-Нусра» һәм «Әхрар әш-Шам» боевиктарының барыһы ла атыла. Бер аҙнала ИГИШ менән башҡа оппозиция араһындағы бәрелештәрҙә 500 кешенең ғүмере өҙөлгән.
• РФ Сит ил эштәре министрлығы башлығы: «Ислам фронты», «Ән-Нусра фронты», «Ираҡ һәм Левант Ислам дәүләте» араһында боевиктар бер-береһенә тоташҡан һауыттарҙағы ағым һымаҡ килә: кем күберәк түләй, улар шунда күсә".
• Киң мәғлүмәт саралары исламсыларҙың һәм оппозицияның араһындағы һуғышы барышында 1400 кеше һәләк булыуы хаҡында хәбәр итте.
• 2014 йыл башына ҡарата, ҡораллы оппозиция эсендәге 3 ҙур йүнәлеш тотороҡло булды. Секуляристик (Сүриә ирекле армияһы), йыһат (ИГИЛ/ДАИШ) һәм сағыштырмаса уртаса исламсылар (Ислам фронты). Был йүнәлештәр 2013 йыл дауамында даими рәүештә (2014 йыл башы) үҙ-ара килешмәүсәнлекте үҙ-ара һәм үҙ-ара һуғышҡа алып барып, бәләкәйерәк төркөмдәрҙе бер йүнәлештән икенсеһенә күсергән.

Ырыу-ҡәбилә факторы һәм уның Сүриәләге хәлгә йоғонтоһо

Сүриәлә сәйәси көрсөктөң үҫешендә Сүриә йәмғиәтенең ҡатмарлы структураһы ла һиҙелә, унда этноконфессиональ менән бер рәттән тоҡомло үлсәүҙәр ҙә бар, был илдәге граждандар һуғышы барышына һәм уны тамамлау перспективаларына ҙур йоғонто яһаусы этноконфессиональ менән бер рәттән ҡәбилә үлсәмдәре лә бар.

Әлеге ваҡытта традицион ҡәбилә иерархияһы, клан һәм ҡәбилә лидерҙары власы ярайһы уҡ көсһөҙләнгән. Шулай ҙа, төрлө дәрәжәлә булһа ла, традицион йәмғиәт элементтары һаҡлана. Ҡәбилә иерархияһы башлыса күсмә һәм ярым күсмә ҡәбиләләрҙә һаҡлана. Ултыраҡ халыҡ араһында мөнәсәбәттәр башлыса ғаилә-клан мөнәсәбәттәре менән көйләнә, ә нәҫелгә мөнәсәбәте буйынса түгел. Ҡәбилә аңының, ырыу йолаларының, ғөрөф-ғәҙәттәренең һәм бәйләнештәренең йоғонтоһо ауыл халҡы, мигранттар, ҡала яны халҡы араһында айырыуса һиҙелә.

Сүриә ғәрәп ҡәбиләләре VII быуат ғәрәп баҫып алыуҙары осоронан алып Ғәрәбстан ярымутрауынан Сүриәгә күсеп килә. Дәүләт-ара сиктәргә ҡарамаҫтан, Сүриә кландары һәм ҡәбиләләре Ираҡта, Иорданияла, Ливанда, Төркиәлә, Фарсы ҡултығы илдәрендә йәшәгән ҡәбиләләштәре менән быуаттар дауамында бәйләнеш тота. Бәйләнеш туғанлыҡ яғынан да, хеҙмәт миграцияһы каналдары аша ла хуплана, был 1990—2000 йылдарҙа Фарсы ҡултығы илдәре аҡсаһына ҡәбиләләр ултырған райондарҙа мәсеттәр төҙөү менән бер рәттән салафизмдың таралыуына ла булышлыҡ иткән.

Ҡәбиләләрҙең сүл һәм ярымсүл сиге (Төркиә, Ираҡ, Иордания, Ливан менән) райондарында, башлыса әл-Йәзирә (Дейр-эз-Зор, Ракка, Хасек провинциялары) тирәһендә, Даръа, Хомс, Алеппо ҡалалары янындағы ауыл райондарында, аҙыраҡ дәрәжәлә Хама, Дамаск һәм Әс-Сувайда янында урынлашыуы ҙур әһәмиәткә эйә. Күсмә һәм ярым күсмә ҡәбиләләр һәр ваҡыт халыҡтың иң ярлы ҡатламдарына ҡараған. Сүриәнең көньяҡ һәм көнсығыш райондары һәм уның ҡалған өлөшө араһындағы социаль-иҡтисади тигеҙһеҙлек һуңғы йылдарҙа сүл һәм ярымсүл райондарында ер һәм һыу менән файҙаланыу проблемаларының хәл ителмәүе, ҡатмарлы экологик хәл һәм 2003 йылда башланған ҡоролоҡ менән бәйле тағы ла көсәйҙе.

Ҡәбилә структураларының һәм ҡәбилә юғары ҡатламының үҙәк власть менән мөнәсәбәттәре һәр ваҡыт ҡатмарлы һәм үҙгәреүсән булған. Хәфез Асад (1970 йылдан һуң) осоронда ҡәбиләләргә ҡарата сәйәсәт һығылмалы, илдең ярымсүл райондарын контролдә тотоу өсөн тоҡом структуралары һәм уларҙың лидерҙары менән мөнәсәбәттәрҙе яйға һалыу кәрәклеген иҫәпкә алыусы була башланы. Режимға лояль булғанда бедуин ҡәбиләләренә үҙ территорияһында именлекте һәм тотороҡлоҡто тәьмин итеү хоҡуғы бирелә. Бының өсөн улар властарҙан финанс ярҙамы, еңел ҡорал, элемтә саралары, транспорт алған. Ҡәбилә лидерҙары — урындағы һәм үҙәк закондар сығарыу органдарында, бер төркөм ҡәбиләләрҙән сыҡҡан кешеләр — армия һәм гражданлыҡ институттарында, Эске эштәр һәм ауыл хужалығы министрлыҡтарында, президент хакимиәтендә күрһәтелгән. Властар сөнни ғәрәп ҡәбиләләрен эске сәйәсәтендә лә файҙаланған. «Ғәрәпләшеү» планы сиктәрендә 1970-се йылдар башында ҡурдтар традицион йәшәгән урындарға Шаммар һәм Таи ҡәбиләләре ғәрәптәре күсерелә. Шаммар ҡәбиләһенең ҡораллы отрядтары курд сығыштарын баҫтырыу өсөн файҙаланылған.

2003 йылдан, Ираҡты Америка баҫып алыуы шарттарында, Сүриә режимы Анбар провинцияһындағы милләттәштәре менән бәйләнеш тотҡан сик буйы ғәрәп сөнни ҡәбиләләренә ярҙам күрһәтә. Яуап хеҙмәте сифатында сик-ара күсеү ҡәбиләләре Ираҡ биләмәһенә күп һанлы сит ил йыһатсыларын яйға һалынған контрабанда сауҙаһы каналдары аша законһыҙ юл менән оҙатыу менән шөғөлләнгән.

Сүриәлә граждандарҙың ҡаршы тороуы ҡәбиләләр кимәлендә көнәркәшлек ер һәм һыу ресурстарын, дини факторҙарҙы контролдә тотоу өсөн көрәшкә килтерҙе. Ҡәбиләләр һәм идара итеү режимына ҡаршы тороусылар ҡәбиләләр араһында ла, ҡәбиләләр эсендә лә тарҡалған. Илдең бер нисә төбәгендә, атап әйткәндә, Ракка провинцияһында, Хасеке һәм Ҡамышлы райондарында, ғәрәп сөнни ҡәбиләләре шәйехтәре һәм ғәрәп сөнни ҡәбиләләр ағзаларының бер өлөшө хөкүмәткә ярҙам күрһәткән. Режим яғында сығыш яһаған Оборона милли көстәре составына ингән хәрбиләштерелгән ҡәбилә берләшмәләре ойошторола. Илдең эске эштәренә сит илдәрҙең ҡыҫылыуына ҡаршы сығыш яһаусы «Сүриә һәм ғәрәп ҡәбиләләре һәм кландары форумы» бер нисә тапҡыр саҡырылған. Сүриәлә йәшәгән абруйлы сөнни шәйехтәренең күбеһе, аҙ һанлы этник төркөмгә ҡараған Валид Джумблат кеүек клан лидерҙары кеүек, һаҡсыл позицияла торған. Мәҫәлән, Сувейда провинцияһында друз ҡәбиләләре лидерҙарының бер өлөшө абруйлы друз лидерының саҡырыуҙарын кире ҡаҡты. Сүриә армияһы генерал-майоры Сувейдтан сыҡҡан друз Иссам Заһреддин өс йылдан ашыу ваҡыт дауамында ИГ формированиеларына ҡаршы Дейр-эз-Зор оборонаһын етәкләгән.

Ғәрәп сөнни ҡәбиләләренең икенсе өлөшө оппозицияны хуплаған. Оппозицияның сәйәси эшмәкәрлегенә уның составында үҙ аллы ролгә дәғүә итеүсе юғары ҡатламдың бер өлөшө әүҙем ҡушыла. 2011 йылдың февралендә "демократик ихтилал"ды яҡлап Бағғар, Шаммар, Унейз, Наим һәм әл-Джабур ҡәбиләләре исеменән матбуғат релизы баҫтырыла, 2011 йылдың мартында Алеппола ҡәбиләләрҙең 50 % мәнфәғәттәре вәкиле булыуға дәғүә иткән ғәрәп ҡылдарын һәм ҡәбиләләрен булдырыу тураһында иғлан ителә.

Мөлкәтен һәм йоғонтоһон юғалтҡан һәм күбеһенсә илебеҙҙән "ғәрәп яҙы"на тиклем күпкә алдараҡ илдән киткән ҡәбиләләр юғары ҡатламы үҙенең йоғонтоһон ҡайтарыу маҡсатында граждандар ҡаршылығынан файҙаланырға маташҡан, режим ҡолаған осраҡта Сүриәнең буласаҡ власть структураһында үҙ вәкиллеген киңәйтергә иҫәп тотҡан. Истанбулда ойошторолған оппозиция Сүриә ғәрәп ҡәбиләләре союзы (ССАП) идара итеүсе режимға ҡарата ризаһыҙ позициялар биләй һәм Сүриә милли советы тарафынан таныла (2012 йылдың ноябрендә СНС революция һәм оппозиция көстәренең Сүриә милли коалицияһы составына инә). 2012 йылдың майында ССАП режимды боҙорға саҡырҙы һәм, хатта илдең төньяғында йәки көньяғында осоуһыҙ зоналар ойоштороуға тиклем, ғәрәп илдәренә хәрби ярҙам һорап мөрәжәғәт итте.

Ҡораллы оппозицияла ла ҡәбиләне барлыҡҡа килтергән вәкилдәр мәсьәләһе торған. Ҡәбилә ағзалары үҙ отрядтарын ойошторған, Ирекле Сүриә армияһы (ССА) составында, беренсе сиратта, үҙҙәре йәшәгән райондарҙа һуғышҡан. Өҫтәүенә, Сүриә ирекле армияһы һәм ҡәбиләләр лидерҙары мөнәсәбәттәре аңлайышлы ғына булмай. Әгәр Сүриә ирекле армияһының Дейр-эз-Зор провинцияһындағы ҡайһы бер командирҙар ҡәбилә структуралары менән тығыҙ координацияла булһа, икенселәре, күпселеге элекке идара итеү режимын хуплаған һәм конъюнктур ҡараш буйынса оппозицияға ҡушылған ҡәбилә лидерҙарына ышанып етмәне.

«Джабхат ән-Нусра» һәм ИГИЛ (ИГ) кеүек радикаль ислам (йыһат) төркөмдәре менән ҡәбиләләр мөнәсәбәттәре лә ҡапма-ҡаршы, үҙгәреүсән була һәм күбеһенсә «ерҙәге хәл» тип билдәләнә. 2013 йылда Сүриәнең төньяҡ-көнсығыш райондары өҫтөндә ИГИЛ контроле урынлаштырылғандан һуң (күпселек яугирҙар ҡәбиләләр араһынан сыҡҡан), унда йәшәүсе сөнни ҡәбиләләр үҙҙәрен төрлөсә тотҡан. Мәҫәлән, Дейр-эз-Зор провинцияһында Эгайдат (Бакир) тоҡом конфедерацияһы кландарының береһе ИГИЛ-де хупланы, ә икенсеһе (Бу Джамаль) ҡаршы сығыш яһаны. Шәммар конфедерацияһының ҡәбилә ополчениелары ИГИЛ-ға ҡаршы көрәштә алышта курдтарға ҡушылған, ләкин бығаса Сүриә хөкүмәтенә тоғро ҡалған бер төркөм сөнни кландары ИГИЛ-ға тоғролоҡҡа ант биргән.

ИГ контроле аҫтындағы биләмәләрҙәге ҡәбиләләр, ислам экстремизмы ҡәбиләләрҙең дини уртасыллығынан алыҫ булыуға ҡарамаҫтан, күпселектә уға буйһонорға мәжбүр булған. ИГ ҡәбиләлә кландары менән ҡаршылыҡ күрһәтергә баҙнат итеүселәрҙе аяуһыҙ үлтерә. Мәҫәлән, киң мәғлүмәт сараларында 2014 йылдың июлендә Дейр-эз-Зор провинцияһында Шейтат ҡәбиләһенең йөҙәрләгән ағзаһын язалап үлтереүҙәре хаҡында хәбәр ителгәйне. Ләкин ИГ ҡанһыҙлығы менән генә үҙенә ҡәбиләләрҙең ярҙамын йә нейтралитетын тәьмин итмәгән. «Ҡәбиләләр эштәре буйынса» махсус органдар ойоштороп, ИГ ығы-зығынан арып бөткән сөнни ҡәбиләләренең беренсел социаль-иҡтисади ихтыяждарын ҡәнәғәтләндергән. Йәштәргә ИГ-ның хәрби йәки административ структуралары аша социаль алға китеш вәғәҙә иткәндәр. Тоҡом лидерҙары менән эш алып барылған. Мәҫәлән, 2015 йылдың ғинуарында ИГ етәкселеге вәкилдәренең Хасеке провинцияһындағы ҡәбиләләр аҡһаҡалдары менән осрашыуы хаҡында хәбәр ителгәйне. Уның маҡсаты — провинцияның административ үҙәген баҫып алғанда уларҙың хуплауын өмөт итеү. Ошондай уҡ аҙымдар Дейр-эз-Зор провинцияһында ла яһалған (2014 йыл).

Сүриәлә граждандар һуғышында сит илдәрҙең ҡатнашыуы

Конфликтты күрше дәүләттәргә таратыу: конфликт бер нисә илгә ҡағылды, уларҙы хәрби көстәрен сикле ҡулланырға мәжбүр итте.

Ҡораллы оппозицияны яҡлау

Үҙенең Сүриә оппозицияһын (НКСРОС) хуплауы тураһында түбәндәге илдәр иғлан итте:

• АҠШ;
• Төркиә;
• Бөйөк Британия;
• Франция;
• Сәғүд Ғәрәбстаны;
• Катар.

Ҡорал менән тәьмин итеү һәм хәрби ярҙам

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Timber Sycamore

Америка Ҡушма Штаттары һәм Бөйөк Британиянан ярҙам күләме бөтә иғлан ителгән осорҙа 200 миллион долларҙан ашыу тәшкил итте — хәрәкәттәр өсөн кәрәкле бөтә нәмәләр менән йыһазландырыу: бронежилеттар, элемтә ҡорамалдары, транспорт саралары һәм башҡалар. Америка Ҡушма Штаттарынан ярҙам 385 миллион доллар тәшкил иткән Вся помощь из США оценивается в 385 млн долларов.

• 2011 йылдың октябрь башында Сүриә президенты Асад баш күтәреүселәрҙең Төркиәнән ҡорал алыуы хаҡында белдерҙе.
• 2011 йылдың ноябрендә Иран телеканалы Францияның Сүриә ирекле армияһына үҙенең хәрби инструкторҙарын ебәреүе тураһында хәбәр иткәйне.
• 2012 йылдың ғинуар аҙағында Сүриәнең Бунд хөкүмәте мәғлүмәт агентлығы Хамала, Хомста һәм Дамаскиҙа һуғышмандар Израиль ҡоралын (ҙур күләмдә) ҡулланыуы тураһында хәбәр иткәйне. Агентлыҡҡа ярашлы, һуғышмандарҙан Израилдә етештерелгән пулемёттар һәм гранаталар тартып алынған. Израилдың «Коль Исраэль» радиостанцияһы был уңайҙан, «Дамаск тәүге тапҡыр Израилдең сүриә оппозицияһына ярҙам күрһәтеүгә ҡыҫылышы булыу ихтималлығын иҫбатлай тип билдәләне. 2012 йылдың июлендә хөкүмәт ғәскәрҙәре Хама ҡалаһында боевиктарҙан Израилда етештерелгән бер нисә ҡорал берәмеген тартып ала. 2013 йылдың 14 мартында Дамасктан алыҫ түгел Сүриә армияһы Израилда етештерелгән ҡорал партияһы тейәлгән йөк машинаһын тотто - йөк машинаһында снарядтар, күсмә ракета ҡулайламалары, бронежилеттар, элемтә саралары һәм хәрби биноклдәр табылды.
• 2012 йылдың апрель аҙағында Ливан армияһы Сьерра-Леоне флагы аҫтында йөҙөүсе Сүриә баш күтәреүселәре өсөн ҡорал тейәлгән «Lutfallah II» судноһын тотҡарлай.
• 2012 йылдың 28 июнендә Le Figaro Төркиә аша Сүриә баш күтәреүселәренә Сәғүд гранатомёттары ебәрелеүе тураһында хәбәр итте.
• 2012 йылдың авгусында Франция премьер-министры Жан-Марк Эйро Францияның «Сүриә ҡаршылығы» вәкилдәренә элемтә һәм шәхси һаҡланыу сараларын, шулай уҡ «ҡайһы бер ҡорамалдарҙы» тапшырыуын хәбәр итте.
• 2012 йылдың 8 октябрендә хөкүмәт көстәре Алепполағы баҫып алынған һуғышмандар базаһында сит ил журналистарына Сәғүд Ғәрәбстанының Оборона министрлығына ҡараған ҡорал һалынған өс йәшникте күрһәтә.
• 7 ноябрҙә оппозиция лидерҙарының береһе, элекке Сүриә магнаты Риад Сейф Катарҙың баш ҡалаһы Дохела Сүриә милли советы конференцияһында Франция президенты Франсуа Олланд, әгәр ул берләшә алһа, Сүриә оппозицияһына ҡорал ҡуйырға вәғәҙә итте, тип белдерҙе. 12 ноябрҙә, Катарҙа оппозиция съезынан һуң, Мәскәүҙәге Сүриә милли советы вәкиле Мәхмүд әл-Хәмзә хәбәр итеүенсә, коалиция ойоштороу инициаторы Риад Сейф Европа хөкүмәттәре менән «кәмендә тиҫтәләгән» һөйләшеүҙәр уҙғарған. «Был илдәр - Франция, Британия, Италия, Германия һәм Америка, көнбайыштың алдынғы илдәре, өҫтәүенә Катар һәм Сәғүд Ғәрәбстаны», -тине. Әл-Хәмзә әйтеүенсә, әгәр коалиция Бәшәр Асад ғәскәрҙәре менән һуғышҡан төркөмдәрҙе бер командалыҡ аҫтында берләштерә алһа, ҡорал бирергә вәғәҙә бирҙе. «Берҙәм етәкселек булһа - ҡорал да буласаҡ, сөнки әле Көнбайышта ҡорал Сүриәләге экстремистар ҡулына эләгер тип ҡурҡалар. Бөтә ҡораллы төркөмдәр өсөн хәрби етәкселек ойоштороу был проблеманы хәл итер, Асад режимына ҡаршы торорға һәләтле сифатлы ҡорал алырға мөмкин», - тине Әл-Хәмзә. 13 ноябрҙә Милли коалиция вәкиле Ясер Таббара, Көнбайыштың 16 ноябргә берҙәм фронт ойоштора алған осраҡта, Милли коалицияға хәрби ярҙам вәғәҙәләүен белдерҙе.
• «Сүриә дуҫтары төркөмө» ойошторолдо. Көнбайыштан һәм Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәренән уларға аҡса, ҡорал һәм белгестәр ебәрә. Урындарҙа Сүриә боевиктарын француз, Британия һәм Катар инструкторҙары уҡыта башлаған да инде (улар килгәс, Сүриә хәрби хеҙмәткәрҙәре араһында ҡорбандар һаны ҡырҡа артты). Оппозицияға ярҙамға «яугир-интернационалистарҙы» ебәрәләр, Сүриә сиге янындағы Төркиә аэродромдарына Ливиянан үҙҙәре теләп һуғышырға килгән самолёттар ултыра, ә Сүриәлә Тунистан бер нисә тапҡыр ислам яугирҙарын тотҡандар, тигән хәбәр йөрөй.
• 2012 йылдың декабрендә Сәғүд Ғәрәбстаны Сүриә оппозицияһына Хорватияла етештерелгән югослав ҡоралын килтерә башлаған
• 2013 йылдың 28 майында Брюсселдә Европа Союзы Сүриә баш күтәреүселәрен ҡорал менән тәьмин итеүгә эмбаргоны оҙайтмаған, шулай уҡ Сүриәнең рәсми хөкүмәтенә ҡаршы яңы иҡтисади санкциялар индергән. Шул уҡ ваҡытта, кисекмәҫтән ҡорал килтереү булмаясаҡ, тигән ғаризалар яңғыраны. Шулай итеп, 2013 йылдың 1 июненән Евросоюз илдәренең һәр береһе айырым баш күтәреүселәргә ҡорал килтереү тураһында ҡарар ҡабул итергә тейеш булған. Рәсәй конфликтты тыныс юл менән көйләү юлында ҡаршылыҡтар тыуҙырған аҙымды ҡырҡа ғәйепләне, шул уҡ ваҡытта хәлде тотҡарлау өсөн С-300 комплекстарын килтереү дауам ителәсәк.
• «New York Times» гәзите хәбәр итеүенсә, «Сүриә боевиктарын ҡоралдың FN-6 күсмә зенит ракета комплекстары һәм башҡа төрҙәре менән 2013 йылда Катарҙың финанс ярҙамы менән Судан хөкүмәте тәьмин иткән.
• Сүриәнең кеше хоҡуҡтары буйынса күҙәтеү советы вәкилдәре хәбәр итеүенсә, боевиктар Алеппо ҡалаһы аэродромында өс МИГ-21 һәм МИГ-23 хәрби самолётын баҫып алған һәм Саддам Хөсәйен армияһында хеҙмәт иткән Ираҡ хәрбиҙәре етәкселегендә осоуға әҙерлек үткән.

2017 йылдың 19 июнендә Америка Ҡушма Штаттары етәкселегендә Сүриәләге халыҡ-ара коалицияһы Хәрби-һауа көстәре Ракка ҡалаһы янында Сүриә истребителен бәреп төшөрҙө (истребитель был районда Сүриә армияһы һәм ополченецтар уҙғарған «Ислам дәүләте» төркөмөнә ҡаршы операцияла ҡатнашты), һуңынан пилот ҡотҡарылды. Һөжүм итеү өсөн сәбәп булып, самолёт Америка Ҡушма Штаттары ҡарамағындағы Сүриә демократик көстәренә ярҙам итеү позициялары янында бомба ташлауы, ; икенсе көндө коалиция Сүриәнең Эт-Танф биҫтәһе янында Сүриә Ҡораллы Көстәренең БПЛА Shahed-129 бәреп төшөрә.

Сирия хөкүмәтенә ярҙам итеү

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Роль России в гражданской войне в Сирии һәм Ирано-сирийские отношения

Сүриәлә властың ҡораллы юл менән алмашыныуына һәм ҡораллы конфликт башланғандан алып һөйләшеүҙәр ярҙамында эске сәйәси проблемаларҙы хәл итеү өсөн БРИКС илдәре — БРИКС, Рәсәй, Һиндостан, Бразилия, Көньяҡ Африка Республикаһы, шулай уҡ Иран һәм ҡайһы бер Латин Америкаһы илдәре сығыш яһаны.

Граждандар һуғышы башланғандан алып Рәсәй Сүриә хөкүмәтен ҡорал менән тәьмин итеү, белгестәр уҡытыу һәм хәрби советниктар йүнәлеше буйынса хуплай. 2011 йылдың октябрендә һәм 2012 йылдың февралендә Рәсәй Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советында Сүриәгә ҡаршы резолюциялар бикләне, сөнки был резолюциялар Бәшәр Асад хөкүмәтенә ҡаршы санкциялар йәки хатта хәрби интервенция индереү мөмкинлеген күҙ уңында тота.

2015 йылдың сентябрендә Бәшәр Асадтың үтенесе буйынса Федерация Советы Рәсәй ҡораллы көстәрен Сүриәлә файҙаланыуға ризалыҡ бирҙе. Рәсәйҙең Сүриәләге һуғышта туранан-тура ҡатнашыуы яңы Рәсәй тарихында мөһим ваҡиғаға әйләнде, сөнки быға тиклем Рәсәйҙең ҡораллы көстәре бер ҡасан да ғәрәп илдәре территорияһындағы хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡаны булмаған. Көнбайыш Рәсәйҙе Рәсәй авиацияһы Ислам дәүләтенең ҡораллы формированиеларына ғына түгел, Сүриә баш күтәреүселәр төркөмдәренә лә һөжүм итеүендә ғәйепләне.

• 2011 йылдан Сүриәнең Урта диңгеҙ яры буйында Рәсәй хәрби караптары төркөмө даими эшләй; шулай уҡ донъяла эфир тапшырыуҙары алып барылған Рәсәй киң мәғлүмәт саралары оппозицияның кире ҡиәфәтенә баҫым яһап, конфликтҡа даими иғтибар бүлә.
• 2013 йылдың 16 июнендә Иран етәкселеге президент Бәшәр Асадҡа ярҙам итеү өсөн Сүриәгә Ислам революцияһы һаҡсылары корпусының 4 мең хәрби хеҙмәткәрен ебәреү тураһында ҡарар ҡабул итте. Ирандың Сүриә хөкүмәтен туранан-тура хуплау осраҡтары ғына түгел, ярҙамды тормошҡа ашырғанда юғары дәрәжәле Иран кешеләренең Сүриәлә һәләк булыуы ла билдәле.

2013 йылдың июлендә Кувейттың Alrai гәзите, оппозицияға һылтанып, президент Бәшәр Асад яғында 60 мең сит ил боевигы көрәшә тип хәбәр итә.

2012 йылдың 5 февралендә «Әр-Райя» гәзитенә интервьюла Ливандың «Хезболла» хәрби ойошмаһы етәкселәренең береһе былай тине:

Беҙҙең ойошма стратегик союздашыбыҙ Бәшәр Асадтың хөкүмәте ҡолатылыуына юл ҡуймаясаҡ. Кәрәк булһа, Бәшәр Асадҡа хәрби-сәйәси баҫымды кәметеү һәм донъя матбуғатының иғтибарын Сүриә проблемаһынан ситкә йүнәлтеү өсөн, сионистик оккупанттарға (Израиль) ҡаршы һуғыш башлаясаҡбыҙ.

Ҡорал менән тәьмин итеү һәм хәрби ярҙам

• 2012 йылдың 5 ноябрендә РФ сит ил эштәре министры Сергей Лавров, Рәсәй Сүриә президенты Бәшәр Асадтың армияһына һуңғы бер йылда 1 миллиард долларлыҡ ҡорал һатты, тип хәбәр итте. Ҡорал, совет заманында уҡ ҡул ҡуйылған килешеүҙәр сиктәрендә, һатыла һәм Сүриә яғына оҙатыла. Мысыр киң мәғлүмәт сараларына биргән интервьюһында Лавров, «Рәсәй Сүриәләге ҡораллы конфликтта бер яҡлы ла түгел», «… Сүриә сиктәрен тышҡы дошмандан һаҡлауҙы ойоштороуҙа ярҙам итәбеҙ» тип билдәләне.
  Сүриә хөкүмәтенә рәсәй ҡоралын Рәсәй Хәрби-диңгеҙ флотының десант караптарын файҙаланып оҙатыу күҙ уңында тотола (Сүриә экспрессы).
• 2012 йылдың 11 ғинуарында Сент-Винсент һәм Гренадин дәүләт флагы аҫтында Westberg Ltd. компанияһына ҡараған Chariot судноһы Санкт-Петербургтан Латакияға илткән юлда Лимассол тип аталған кипр портында тикшерелә. Хәбәр ителеүенсә, Chariot бортында патрондар табыла. Евросоюз тарафынан Сүриәгә ҡорал ташыуға эмбарго индерелеүгә ҡарамаҫтан, Кипр властары, судно маршрутты үҙгәртә тигән шарт менән, юлды артабан дауам итергә мөмкинлек бирҙе. Улар, Chariot Төркиәгә китер, тип өмөтләнә. Әммә һуңынан Төркиә властары судноның Рәсәйҙең хәрби-диңгеҙ базаһы урынлашҡан Сүриә Тартус портына килеүе һәм шул уҡ ваҡытта унан судноның ҡайҙа булыуы хаҡында сигнал таратҡан приборҙар алыныуы хаҡында иғлан итте. Ошо айҡанлы Америка Ҡушма Штаттары Рәсәй властарына йөктөң характерын аңлатыу үтенесе менән мөрәжәғәт итте.
• 2012 йылдың 12 июнендә Американың Дәүләт департаменты башлығы Һ. Клинтон Рәсәйҙе Сүриә властары хөкүмәткә ҡаршы демонстранттарға ҡаршы ҡулланған удар хәрби вертолёттар менән тәьмин итеүҙә ғәйепләй. Клинтон белдереүенән һуң өс көн үткәс, Рәсәй Сүриәгә яңы вертолёттар ебәрмәне, ә ремонтланған өс Ми-25те генә кире ҡайтарҙы, уларҙы ремонтлауға контракт Сүриәлә хөкүмәткә ҡаршы протесттар башланғанға тиклем төҙөлгән, был турала Рәсәй властары вәкилдәре бер нисә тапҡыр белдерҙе. Британия Сит ил эштәре министрлығы башлығы Рәсәй Сит ил эштәре министрлығы башлығы С. В. Лавров менән осрашыуҙа 14 июндә «Сүриәгә бөтә оборона поставкалары туҡтатылырға тейеш» тип һыҙыҡ өҫтөнә алды.
  19 июндә ошо вертолёттарҙы ташыған «Алаид» судноһы Шотландия яры буйында туҡтатыла. Британия Standard Club страховкалаусы компанияһы уның страховкаһын (шулай уҡ караптың Рәсәй компанияһына ҡараған башҡа судноларҙың страховкаһын) юҡҡа сығарҙы. Standard Club үҙенең ҡарарын сухогруз Сүриәгә ҡорал килтергәне менән аңлатты.
• 2012 йылдың 10 октябрендә Төркиә Хәрби һауа көстәре General Dynamics F-16 Fighting Falcon (F-16) истребителдәре Анкара аэропортына Сүриәнең А-320 авиалайнерын ултырырға мәжбүр итте. «Syrian Air» самолётында Мәскәүҙән Дамаскиға осҡан 35 пассажир була. Биш сәғәтлек тентеүҙән һуң, Төркиә 12 йәшник таба. Төркиә Премьер-министры Реджеп Тайип Эрдоган самолёттың «припастар һәм хәрби ҡорамалдар ташыуын» рәсми рәүештә белдерҙе (төркиә киң мәғлүмәт сараларының рәсми булмаған мәғлүмәттәре буйынса, армия радиоэлемтәһе өсөн ҡорамалдар, шулай уҡ ракеталар компоненты булып хеҙмәт итә алған агрегаттар табылда). Төркиәнең Сит ил эштәре министрлығы башлығы һүҙҙәренсә, «тартып алынған йөк тыйылған, махсус рөхсәт ҡағыҙҙары һәм документтарһыҙ, өҫтәүенә граждандар авиацияһында транспортировкаланырға тейеш түгел». Внуково аэропортының матбуғат үҙәге етәксеһе «бортта авиация ҡағиҙәләре менән ташыуҙы тыйған бер ниндәй предмет та булманы» тип хәбәр итте. Сүриә Сит ил эштәре министрлығы А-320-нең тыйылған йөктәрҙе ташымауын хәбәр итте, йөктө кире ҡайтарыуҙы талап итте һәм «төркиә властарының граждан авиалайнерын көс менән ултыртыртырға мәжбүр итеүе теге йәки был дәүләт биләмәһе өҫтөнән осҡан авиалайнерҙарҙы тентеү хоҡуғын биргән закондарҙы ла боҙоу булып тора» тип билдәләне.
  Октябрь уртаһында Рәсәйҙең Сит ил эштәре министрлығы вәкиле Александр Лукашевич былай тине: «Был бөтөнләй легаль йөк булды — РЛС өсөн электр ҡорамалдары ине».
• 2012 йылдың 19 декабрендә Израилдең Дебка интернет-сайтында хәбәр ителеүенсә, Рәсәй хәрби караптары Сүриәнең Тартус портынан 24 «Искәндәр» 9K720 оператив-тактик ракета комплексын тейәп оҙатҡан.
• 2013 йылдың 30 майы. The Washington Post гәзите 2013 йылдың 12 мартында Сүриә армияһы командованиеһы «Рособоронэкспорт»ҡа яҙған документ — ҡоралға заказ баҫтырып сығарҙы. Сүриә армияһын тәьмин итеү бюроһы башлығы дивизион генералы Али Әл-Сәлимдең «Рособоронэкспорт»тың генераль директоры, отставкалағы генерал-майор Анатолий Исайкин исеменә ебәргән хатында ҡоралдарҙы һәм уларға боеприпастарҙы: 20 000 йыйылмалы Калашников автоматы, калибры 5,45 мм калибрлы 1000 ҡыҫҡа йыйылмалы прикладлы АК автоматы, 7,62 калибрлы 20 миллион патрон; 5,45 мм калибрлы 1 миллион патрон, 300 комплект РПГ-7 гранатомёттары; 25 АГС гранатомёт; 1100 дуға аҫты көбәкле гранатомёты һәм уларға 1 миллион снаряд; 1200 төрлө пулемёт, шуларҙың 400 данаһы - станоклы «КОРД» пулемёты, 100 данаһы - сошкаларҙағы «КОРД» пулемёты, 400 данаһы - станоклы ПКС пулемёты, 100 данаһы - сошкаларҙағы пулемёт, 60 данаһы - 14,5 мм калибрлы пулемёт, шулай уҡ АГС миномёт өсөн 300 мең атыу ҡаралған, 100 мең ҡул оборона гранаталары, АК 7,62 мм өсөн магазин, 10 мең дана снайпер патроны, 12,5 мм калибрлы 100 төнгө тоҫҡаулы снайпер винтовкалары, анти-снайпер детекторы (50 дана) һатып алыу буйынса ҡыҙыҡһыныуын белдерә. Хат рус телендә яҙылған: «Бөтә ғаризаны кисекмәҫтән эшкәртеү өсөн тейешле органдарға күрһәтмәләр биреүегеҙҙе һорайбыҙ. Хеҙмәттәшлек өсөн рәхмәт белдерәбеҙ», - тиелә хат аҙағында.
• 2013 йылдың июнендә Ираҡ хөкүмәте махсус акт ҡабул итте, уның буйынса Сүриәгә донъя баҙарында һатып алынған ҡорал һәм боеприпастар, шулай уҡ армия өсөн яғыулыҡ-майлау материалдары (элек Ираҡ менән Сүриә араһында көсөргәнешлек бар ине) льготалы шарттарҙа ҡайтарыла.
• 2013 йылдың июле - Akhabar Alaan телеканалы сүриә армияһы офицерына һылтанып хәбәр итеүенсә, оппозиция көстәрен күҙәтеү өсөн армия Рәсәйҙә етештерелгән видеокамералар ҡуллана. Камералар, күреү мөмкинлеге насар булғанда һәм ҡараңғыла, 10 саҡрымға тиклем алыҫлыҡта төшөрөү мөмкинлегенә эйә.
• 2015 йылдың 30 сентябре - Рәсәй авиацияһы Сүриәлә хәрби операциялар башлай.

Химик ҡорал менән бәйле хәл

Сүриә конфликты барышында химик ҡорал ҡулланыу тураһында тәүге хәбәрҙәр 2013 йылдың 19 мартында ҡабул ителә - Сүриә властары уны Хан-әл-Асаль ауылы (Алеппо провинцияһы) янындағы алыштар барышында ҡулланыуҙары хаҡында белдерҙе.

2013 йылдың 21 авгусында киң мәғлүмәт сараларында Дамаск эргәһендәге Көнсығыш Гутала зарин газын ҡулланыу тураһында хәбәр баҫыла. Химик һөжүм һөҙөмтәһендә, хәбәр ителеүенсә, 600-ҙән 1,3 меңгә тиклем кеше һәләк булған. Сүриә властары һәм оппозиция химик һөжүм үткәреүҙә ғәйепләүҙәрҙе кире ҡаҡты. АҠШ Хөкүмәт көстәрен ошо һөжүм итеүҙә ғәйепләне. Франция һәм Америка Ҡушма Штаттары ғәрәп дәүләттәре булышлығында Сүриәгә һөжүм итеү тураһындағы мәсьәләне етди ҡараны. Америка Президенты Барак Обама Сүриәлә химия ҡоралын ҡулланыуҙы «ҡыҙыл һыҙат» аша үтеү тип ҡабул итеүҙәре, унан һуң халыҡ-ара берләшмә хәлгә ҡыҫылырға тейешлеге хаҡында бер нисә тапҡыр белдерҙе. 29 августа Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Хәүефһеҙлек советы ултырышында Рәсәй һәм Ҡытай резолюцияһына ярашлы проектына вето һалды.

2013 йылдың 10 сентябрендә Мәскәүҙә Сергей Лавров менән Сүриәнең сит ил эштәре министры Вәлид Муалләм һөйләшеүҙәрҙән һуң химик ҡорал запастарын халыҡ-ара контролгә ҡуйырға ризалашты. 13 сентябрҙә президент Бәшәр Асад илдең химик ҡоралды тыйыу буйынса конвенцияға ҡушылыуы тураһында документҡа ҡул ҡуйҙы. Өс көндән Сүриә Химик ҡоралды тыйыу ойошмаһына (ОЗХО) уның биләмәһендәге хәрби ағыулау матдәләре тураһында бөтә мәғлүмәтте еткерә. 14 сентябрҙә Женевала Сергей Лавров менән Джон Керри Сүриә химик ҡоралын 2014 йылдың уртаһына тиклем юҡ итеү тураһындағы килешеүгә өлгәште. 27 сентябрҙә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы бер тауыштан тейешле резолюцияны ҡабул итте, ә 14 октябрҙә Сүриә ОЗХО-ның 190-сы ағзаһы булды. Химик ҡоралдың арсеналдарын бөтөрөүҙең ентекле планы 15 ноябрҙә ОЗХО-ның башҡарма советы тарафынан раҫлана.

2014 йылдың 27 декабрендә Мәскәүҙә Рәсәй, Америка Ҡушма Штаттары, Кытай, Сүриә, Норвегия, Дания һәм Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы эксперттары химик ҡоралды хәүефһеҙ сығарыуҙы ойоштороу буйынса фекер алышты. Уның тәүге партияһы 2014 йылдың 7 ғинуарында Сүриәнән Дания судноһында сығарылды. 7 июлдән 13 авгусҡа тиклем Урта диңгеҙҙә Америка судноһы бортында иң хәүефле химикаттар юҡ ителә. 2015 йылдың ғинуарында Сүриәлә химия ҡоралы етештереү һәм һаҡлау буйынса объекттарҙы бөтөрә башланылар.

2015 йылдың авгусында химик ҡорал ҡулланыу осраҡтарын тикшереү буйынса Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы менән Химик ҡоралды тыйыу ойошмаһының (ОЗХО) берлектәге механизмы булдырылды. 2016 йылдың 4 ғинуарында ОЗХО Сүриә хөкүмәте химик ҡоралды юҡ итеү процесының тамамланыуын раҫланы. Эштәр Америка Ҡушма Штаттары, Финляндия, Бөйөк Британия һәм Германия предприятиеларында алып барылған.

Сүриәлә химик ҡорал етештереү буйынса 12 объектты 2015 йыл аҙағына тиклем юҡ итеү күҙ уңында тотолғайны, әммә хәлдең ҡатмарлашыуы менән бәйле Химик ҡоралды тыйыу ойошмаһы белгестәре бөтә объекттарҙың да юҡ ителеүен раҫлай алманы.

2017 йылдың 4 апрелендә Сүриәнең Хан-Шейхун ҡалаһында химик һөжүм, шуның ҡорбаны - 80-дән ашыу кеше тураһында билдәле булды. Хомс ҡалаһынан 40 саҡрым алыҫлыҡтағы (Хомс провинцияһы) Урта диңгеҙ акваторияһындағы америка хәрби кораблдәре Эш-Шайрат авиабазаһына һөжүм яһаны, һәм Сүриә властарын ғәйепләне. Рәсәйҙә был һөжүмде суверенлы дәүләткә ҡаршы агрессия тип атанылар.

2017 йылдың 26 октябрендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советында Сүриәлә химик ҡорал ҡулланыу осраҡтарын тикшереү буйынса Химик ҡоралды тыйыу ойошмаһы-Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы механизмының берлектәге доклады таратылды. Докладта: Сүриәнең Хан-Шейхун ҡалаһында зарин ҡулланған өсөн Сүриә Ғәрәп Республикаһы, ә 2016 йылдың сентябрендә Ум-Хош тораҡ пунктында көкөртлө иприт файҙаланған өсөн ИГ яуаплы, тип әйтелә. Рәсәй яғы докладты һәүәҫкәр һәм факттарҙы һайлауҙа фаразлауға нигеҙләнгән тип баһаланы.

2017 йылдың 18 ноябрендә Сүриәлә химик һөжүмде тикшереү буйынса Химик ҡоралды тыйыу ойошмаһы-Берләшкән Милләттәр Ойошмаларының берләштерелгән механизмы эшләүҙән туҡтаны, сөнки Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы химик ҡоралды ҡулланыуҙы тикшереүсе эксперттарҙың мандатын оҙайтыу хаҡында килешә алманы. Рәсәй Америка резолюция проектына вето һалды. Үҙ сиратында, ете ил Рәсәй тәҡдим иткән резолюцияны хуплауҙан баш тарта.

2018 йылдың 7 апрелендә бер нисә хөкүмәткә ҡарамаған ойошма хөкүмәт ғәскәрҙәрен Дума ҡалаһы (Көнсығыш Гута) халҡына ҡарата химик һөжүм ойоштороуҙа ғәйепләне. Дамаскиҙа һәм Мәскәүҙә баҫылған видеоматериалдарҙы махсус ҡуйылған һәм ялған тип атап, был ғәйепләүҙәрҙе кире ҡаҡтылар. Шуға ҡарамаҫтан, Америка Ҡушма Штаттарының Дәүләт департаменты Сүриәлә химик ҡоралды ҡулланған өсөн Рәсәйгә һәм Иранға ҡәтғи рәүештә яуаплылыҡ йөкмәтте, ә президент Трамп Асадҡа ярҙам өсөн Рәсәйгә «ҙур хаҡ түләргә тура киләсәген» иҫкәртте. Сүриә биләмәһендә Рәсәй менән туранан-тура хәрби бәрелеш ҡурҡынысы янаған мөнәсәбәттәрҙе артабан киҫкенләштереү теләге Көнсығыш Гута Рәсәйҙең Америка Ҡушма Штаттары һәм Көнбайыш менән мөнәсәбәттәрендә киҫкенләшкән көрсөк фонында булды.

Ҡорбандар

Хәрби енәйәттәр

Конфликт дауамында төрлө абруйлы халыҡ-ара ойошмаларҙан һәм киң мәғлүмәт сараларынан конфликтта ҡатнашыусылар тарафынан ҡылынған төрлө енәйәттәр тураһында даими хәбәрҙәр килә.

• 2012 йылдың 1 июне. Женевала барған Кеше хоҡуҡтары буйынса советтың махсус сессияһында Сүриәлә кеше хоҡуҡтары менән хәлде насарайтыу һәм Хулалағы һуйыш буйынса мәсьәләләр тикшерелде. Яҡынса тикшереү мәғлүмәттәре буйынса, 2012 йылдың 25 майында унда 108 граждан, шул иҫәптән 49 бала һәм 34 ҡатын-ҡыҙ үлтерелгән. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының кеше хоҡуҡтары буйынса баш комиссары Нави Пиллэй белдереүенсә:

Бындай эштәр кешелеклеккә ҡаршы енәйәт һәм башҡа халыҡ-ара енәйәттәр тип аталырға мөмкин. Улар Сүриәлә язаһыҙ ҡылынған граждандарға киң масштаблы йәки системалы һөжүм итеүҙең бер өлөшө булараҡ ҡаралырға мөмкин.

Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының кеше хоҡуҡтары буйынса Юғары комиссары Нави Пиллэй Сүриә властарын Сүриәлә гражданлыҡ шәхестәренә ҡаршы енәйәттәрҙең террористар тарафынан ҡылыныуы тураһында мәғлүмәтте бойондороҡһоҙ тикшерергә саҡырҙы. Рәсми Дамаск был боҙоуҙарҙы террорсыларға индерә, тип билдәләне ул. Сүриәләге енәйәттәр өсөн ғәйепте Пиллэй хөкүмәткә лә, оппозицияға ла йөкмәтә. Уның һүҙҙәренсә, властар тыныс граждандар йәшәгән райондарҙы ата, оппозиционерҙарҙы үлтерә, язалауҙар ҡуллана. Ул оппозицияны хөкүмәттең фаразланған мәғлүмәт хеҙмәткәрҙәрен үлтереүҙә, шартлатыу ҡулайламаларын ҡулланыуҙа, балаларҙы «тере ҡалҡан» сифатында файҙаланыуҙа ғәйепләй.

Нави Пиллэй раҫлауынса, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Кеше хоҡуҡтары буйынса идаралығында балаларҙы язалау, тотош ғаиләләрҙе, шул иҫәптән сабыйҙарҙы үлтереү тураһында документлаштырылған хәбәрҙәр бар.

2013 йылдың 11 сентябрендә Бразилиянан Паулу Пиньейра етәкләгән Сүриәлә кеше хоҡуҡтарын боҙоуҙарҙы тикшереү буйынса БМО комиссияһының доклады баҫтырылды. Докладтан күренеүенсә, Сүриә хөкүмәте ғәскәрҙәре баш күтәреүселәр баҫып алған биләмәләрҙе баҫып алыу өсөн көрәш барышында хәрби енәйәттәр ҡылған. Был енәйәттәр тыныс граждандарҙы үлтереүҙе һәм дауаханаларҙы бомбаға тотоуҙы үҙ эсенә ала.

Бер үк ваҡытта оппозиция яғында һуғышҡан ислам боевиктары ла хәрби енәйәттәр ҡылған: судһыҙ һәм тикшереүһеҙ язалауҙар, аманатҡа ҡалғандарҙы баҫып алыу һәм торлаҡ кварталдарын утҡа тотоу. Докладта килтерелгән мәғлүмәттәр 2013 йылдың 15 майынан 15 июленә тиклем осорҙо үҙ эсенә ала. 2013 йылдың аҙағында «The Telegraph» британ гәзите халыҡ-ара «Human Rights Watch» (HRW) ойошмаһы Сүриәләге боевиктарҙың (ҡораллы оппозицияның) енәйәттәре тураһында доклад баҫтырып сығара: «Хьюман Райтс Вотч йыйған дәлилдәр енәйәттәр, аманат алыуҙың һәм оппозиция көстәре яғынан башҡа башбаштаҡлыҡтарҙың кешелеклелеккә ҡаршы енәйәт кимәленә етеүен дәлилләй, - тиелә докладта. - Ошо енәйәттәрҙең масштабы һәм ойошторолоуы уларҙың даими рәүештә булыуын күрһәтә, шулай уҡ граждандарға һөжүм итеүҙең бер өлөшө булараҡ планлаштырыла».

2017 йылдың февралендә Atlantic Council Алепполағы Рәсәй енәйәттәре хаҡында доклад баҫтырып сығарҙы.

Террористик акттар

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Список террористических актов, совершённых в ходе гражданской войны в Сирии

Сүриәлә даими рәүештә башлыса Сүриәләге тыныс халыҡҡа ҡаршы йүнәлтелгән террористик акттар бара. Бигерәк тә кешеләр күп йыйылған урындар: майҙандар, баҙарҙар, дауаханалар, мәктәптәр, университеттар акт объекттары булып хеҙмәт итә. Христиан сиркәүҙәре, мәсеттәр, ғибәҙәтханалар ҙа теракттарҙан яфа сигә.

Журналистарҙың һәләк булыуы

• 2013 йылдың 3 майы. Хоҡуҡ яҡлау ойошмаһының докладында Халыҡ-ара амнистия раҫланыуынса, конфликт башланғандан алып Сүриәлә кәм тигәндә 36 журналист аңлы рәүештә үлтерелгән. Ойошма билдәләүенсә, хөкүмәт көстәре лә, баш күтәреүселәр ҙә күрә тороп репортёрҙарға һөжүм итә. Хоҡуҡ һаҡлаусылар был хәлдә ике яҡты ла ғәйепләһә лә, хөкүмәт көстәре яғынан хоҡуҡ боҙоуҙар ҙурыраҡ, тип билдәләнә.
• 2013 йылдың 27 майында хөкүмәт көстәренең баш күтәреүселәргә һөжүмен яҡтыртҡанда Күсейр ҡалаһы янында снайпер Сүриә «Әл-Ихбария» дәүләт телеканалы журналисы Яра Аббасты үлтерә.

Дини эҙәрлекләү. Дини объекттарҙы һәм архитектура ҡомартҡыларын талау

Конфликтҡа тиклем ил халҡының 5 % тиерлек тәшкил иткән мәсихселәр властар яғынан эҙәрлекләүҙәргә дусар ителмәгән, оппозицияның еңеүе общинаның юҡҡа сығыуына килтерер тип, күп осраҡта хөкүмәткә тоғро ҡалған. Был хәл менән бәйле мәсихселәр боевиктарҙың бигерәк ҙур ҡыҫымына дусар ителгән. 1200 самаһы мәсихсе һәләк булған, төрлө деноминациялағы 450 меңдән ашыу (2 миллиондан ашыу) мәсихсе Сүриәне ташлап киткән сыҡҡан. Дамаск һәм Алеппо христиан кварталдарында миномёттан атыу көндәлек күренеш булған. Дини эшмәкәрҙәрҙе урлау һәм үлтереү ҙә ғәҙәти күренешкә әйләнә. Шулай итеп, 2012 йылдың ғинуарында Хама ҡалаһында сыуалыштар ваҡытында православие руханийы Василий Нассерҙы атып үлтерәләр. 2013 йылдың 22 апрелендә Антиохиянан Алеппоға юлда боевиктар православие митрополиты Павел Алеппскийҙы (Павел Язиджи) һәм сиро-яковит Алеппский митрополиты Григорий Иоанн Ибраһимды (Gregorios Johanna Ibrahim) баҫып ала. Уларҙың артабанғы яҙмышы тураһында дөрөҫ мәғлүмәт һаман юҡ.

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Похищение православных епископов в Сирии

Һуғышмандар тиҫтәләгән христиан сиркәүҙәрен емергән. Атап әйткәндә, ҡораллы экстремистар Эль-Кусейр ҡалаһы эргәһендәге, сүриә-ливан сигенән 20 километрҙа, Илья-Пәйғәмбәрҙең боронғо православие монастырына һөжүм иткән. Һуғышмандар христиан ғибәҙәтханаһын бушатҡан, сиркәүҙең кәрәк-яраҡтарын алып сыҡҡан, ҡыңғыраулығын шартлатҡан, миһрап, купель емертелгән, Сүриәлә христиандар ҙа, мосолмандар ҙа ихтирам иткән боронғо пәйғәмбәрҙең статуяһын ҡырған. Ғибәҙәтхананың йәше мең ярымдан ашҡан, ул архитектура ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт һағында торған. 2013 йылдың сентябрендә боевиктар Ракка ҡалаһындағы Ғайса пәйғәмбәрҙең әсәһе грек-католик сиркәүенә баҫып инә, христиан культы әйберҙәрен яндыра, сиркәү эсендәге һындарҙы һәм тәреләрҙе юҡ итә һәм ҡыңғыраулыҡтан тәрене ырғыта. Әрмән католик сиркәүендә террористар манаралағы тәрене бәреп төшөрә.

2013 йылдың июль аҙағында Раккала итальян руханийы Даль’Ольо Паолоны урлағандар. 14 августа Reuters агентлығы уны, башын киҫеп, умыртҡа һөйәген һындырып, язалағандарын хәбәр итә. Ул 2013 йылдың йәйендә исламсылар тарафынан үлтерелгән өсөнсө рухани була. Бынан алда интернетта француз руханиы Франсуа Мурадты һәм уның менән бергә булған тағы ла бер кешене язаланыу видеояҙмаһы урынлаштырылған була. Отец Паоло Даль’Ольо кеүек, һуғышмандар уларҙың башын киҫкән.

2013 йылдың декабрендә боевиктар Маалула ҡалаһындағы апостолдарға тиң Изге Фёкланың Иконийская монастырын баҫып алына. Унан ун ике монахиня урлана.

Күпселеген сөнниҙәр тәшкил иткән боласылар (мөртәттәр), исламда икенсе йүнәлеш - шиғисылар яҡлыларҙың табыныу объекттарына һөжүм итә. Мәҫәлән, 2013 йылдың 1 июнендә фетнәселәр Бальбекта Шиғиның изге урындарының береһенә - Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең тыуасары Сәйет Хавлдың ҡәберенә һөжүм итә. Кәшәнәләрҙе утҡа тотоу һөҙөмтәһендә кәшәнә зыян күргән.

Баҫып алынған биләмәләрҙә ҡораллы конфликт барышында хөкүмәткә ҡаршы формированиелар музейҙарҙы һәм археологик объекттарҙы талауҙы ойоштора. Йыйылған аҡсаға ҡорал һәм һуғыш припастары һатып алына.

Ҡасаҡтар

Киҫкенләшкән ҡораллы конфликт арҡаһында хәрби хәрәкәттәр биләмәһенән китергә теләгән ҡасаҡтар күбәйә.

Рәсәй хәрбиҙәре баһалауынса, 2018 йылдың аҙағында, хәрби хәрәкәттәр осоронда, 2011 йылдан башлап Сүриәнән 6,9 миллиондан ашыу ҡасаҡ киткән. Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының ҡасаҡтар эштәре буйынса Юғары комиссары идаралығы мәғлүмәттәренә ярашлы, 2018 йылдың 1 декабренә 45 дәүләттә рәсми рәүештә теркәлгән 6 664 415 Сүриә ҡасаҡтары, шул иҫәптән 1 999 325 ҡатын-ҡыҙ һәм 398 852 бала була.

Был ҡасаҡтарҙың күбеһе түбәндәге дәүләттәрҙә: Төркиәлә (3,6 миллион), Ливанда (952 мең самаһы), Иорданияла (674 мең самаһы), Германияла (534 мең самаһы), Ираҡта (252 мең самаһы) була. Донъяның ун иленән 1,7 миллион кеше тыуған иленә ҡайтырға теләк белдергән (башлыса Ливан, Төркиә, Германия, Иордания, Ираҡ, Мысыр). 2018 йылдың декабренә ҡарата, һуғыш хәрәкәттәренән әҙ зыян күргән 412 тораҡ пунктта яҡынса 1,5 миллион урынға иҫәпләнгән ҡасаҡтарҙы ҡабул итеү һәм урынлаштырыу пункттары асылған. Шулай уҡ хәрби хәрәкәттәр зонаһында урынлашҡан ҙур ҡалаларҙа һәм ауылдарҙа инфраструктураның 40-70  %-ҡа емерелеүе ҡасаҡтарҙың ҡайтыуын ҡатмарлаштыра.

Конфликтты көйләү буйынса дипломатик тырышлыҡ

Һуғышҡа ҡаршы демонстрациялар, Париж, 2016 йылдың 14 декабре

2011 йылда протесттар башланғандан алып Сүриәлә ҡан ҡойоуҙы туҡтатырға маташалар. Көнбайыш илдәре Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы Бәшәр Асад хөкүмәтенә ҡаршы ҡаты саралар ҡабул итеүен талап итте. Әммә конфликтты хәл итеүҙең башҡа варианттары ла тәҡдим ителде, улар власты тыныс юл менән тапшырыуҙы күҙ уңында тота ине.

2012 йылдың ғинуарында Ғәрәп дәүләттәре лигаһы Сүриә көрсөгөн көйләү буйынса, Бәшәр Асад тарафынан власты вице-президент Фәруҡ әш-Шарға тапшырыуҙы, милли берҙәмлек хөкүмәтен булдырыуҙы, сит ил күҙәтеүселәре ҡатнашлығында һайлауҙар үткәреүҙе, хәүефһеҙлек хеҙмәттәрен реформалаштырыуҙы, яңы конституция әҙерләүҙе һәм уны бөтә халыҡ референдумында раҫлауҙы күҙ уңында тотҡан үҙенең планын тәҡдим итте. Планда шулай уҡ граждандарға ҡаршы енәйәттәрҙе тикшереү буйынса бойондороҡһоҙ комиссия ойоштороу ҡаралғайны.

Ошо тәҡдим нигеҙендә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Именлек советы Совет ағзаһы булған 15 дәүләттең 13-ө хуплаған резолюция проектын тауышҡа сығарҙы. Әммә, вето хоҡуғы менән файҙаланып, Рәсәй һәм КХР резолюция ҡабул итеүҙе япты. Рәсәй вәкилдәре резолюция тексында Сүриәгә хәрби баҫып инеү һәм "ливия сценарийы"ның ҡабатланыуы хәүефен ҡараны.

Был резолюцияны үткәрмәү өсөн яуап рәүешендә «Сүриә дуҫтары» төркөмө — халыҡ-ара дәүләттәр төркөмө (АҠШ, Канада, Бөйөк Британия, Германия, Италия, Франция, Төркиә, Мысыр, Иордания, Катар, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре, Сәғүд Ғәрәбстаны һ. б.) булдырылды, уларҙың вәкилдәре 2012—2014 йылдарҙа Сүриәләге хәлдәрҙе БМО Именлек Советы сиктәренән тыш тикшереү өсөн даими осрашып торҙо. «Сүриә дуҫтары» конференцияларында халыҡ-ара ойошмалар — Ғәрәп дәүләттәре лигаһы, Европа союзы, Фарсы ҡултығының Ғәрәп дәүләттәре хеҙмәттәшлеге советы, Ислам хеҙмәттәшлеге ойошмаһы һәм башҡалар ҡатнашты. Сүриә оппозицияһы революцион һәм оппозицион милли коалицияһы ҡатнашты.

2012 йылдың мартында Сүриәлә ҡораллы конфликтты көйләү буйынса тыныс планды Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы генераль секретарының махсус вәкиле Кофи Аннан тәҡдим итте. Планда, атап әйткәндә, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының махсус механизмының һөҙөмтәле контроле аҫтында бөтә яҡтарҙың ҡораллы көс ҡулланыуын туҡтатыу, зыян күреүселәргә гуманитар ярҙам күрһәтеү һәм Сүриә-ара инклюзив сәйәси диалог башлау күҙ уңында тотола. Тәү сиратта тыныс пландағы талаптар Сүриә властарына йүнәлтелде, улар «Сүриә халҡының өмөт-ышанысын һәм ынтылышын иҫәпкә алырға», хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатырға һәм ауыр ҡоралдарҙы ҡалаларҙан алып китергә тейеш ине. Сүриә оппозицияһы ла ошондай уҡ йөкләмәләрҙе үтәргә тейеш ине. Апрель уртаһында килешеү иғлан ителде, Сүриә биләмәһенә Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының бер нисә йөҙ күҙәтеүсеһе килде. Май аҙағында тыныслыҡ өҙөлә, һәм июнь башында ҡораллы хәрәкәттәр тергеҙелә. 2012 йылдың авгусында финанс көрсөгө арҡаһында Кофи Аннан отставкаға китеү тураһында ҡарар ҡабул итте.

2014-2019 йылдарҙа Италия дипломаты Стаффан де Мистура БМО-ның Сүриәләге генераль секретарының махсус вәкиле булды. Ул Кофи Аннандың отставкаһына киткәндән һуң тәғәйенләнде.

2015 йылдың көҙөндә Сүриә буйынса Вена тыныслыҡ һөйләшеүҙәре үтте. 2011-2014 йылдарҙағы һөйләшеүҙәр бынан алдағы уңышһыҙлыҡ менән тамамланғас, ул Сүриәләге ҡораллы конфликтты хәл итергә маташты.

Яңы һөйләшеүҙәр алып барыуға 2015 йылдың 30 сентябрендә Сүриәлә башланған Рәсәй Һауа-йыһан көстәренең хәрби операцияһы сәбәпсе булды. Рәсәй ғәмәлдәре президент Бәшәр Асад файҙаһына көстәр балансын үҙгәртте. Шулай итеп, Сәғүд Ғәрәбстаны, Америка Ҡушма Штаттары һәм Европа союзы илдәре хуплаған оппозицияның Башар Асадты властан ситләтеү ниәте ҡурҡыныс аҫтында ҡалды. Венала Сүриә буйынса тыныслыҡты көйләүҙең яңы планы 2016 йылда үткән, Женевала Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы етәкселегендә Сүриә-ара һөйләшеүҙәр башлауҙы күҙ уңында тота.

2017 йылдың ғинуарында Астана өс иле - Рәсәй, Төркиә һәм Иран башланғысы менән Астана форматында тыныс һөйләшеүҙәр башланды. Астана процесы һөҙөмтәһендә конституция комитеты составы төҙөлдө, ул 2019 йылдың аҙағында Сүриәнең яңы Конституцияһы проекты өҫтөндә эшләй башланы.

Ғәрәп дәүләттәре Лигаһы һәм Сүриә

ЛАГ-тың 24-се саммитында 2013 йылдың мартында рәсми рәүештә ошо ойошмаға ағза булып торған илдәргә Бәшәр Асадты еңеүгә өлгәшкән Сүриә оппозицияһына хәрби ярҙам күрһәтергә рөхсәт ителде. ЛАГ-та оппозицияны ҡоралландырыу Сүриәлә дошмандарҙың көсөн тигеҙләй һәм сәйәси ҡарарға өлгәшеүҙе тиҙләтә тип уйлайҙар.

2014 йылдың мартында Ғәрәп дәүләттәре лигаһы «тыныс халыҡты күпләп үлтереү»ҙе ғәйепләне һәм конфликттың бөтә яҡтарын граждандар һуғышын туҡтатыу өсөн көс һалырға саҡырҙы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Timber Sycamore
• Участники сирийского конфликта
• Исмаилизм
• Религиозно-политический экстремизм
• Христианство в Сирии
• Штурм Хамы (1982)
• Material Evidence
• Гражданская война в Ираке
• Дивизия «Султан Мурад»

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Барабанов М. С., Васильев А. Д., Денисенцев С. А., Лавров А. В., Ломов Н. А., Лямин Ю. Ю., Никольский А. В., Пухов Р. Н. Сирийский рубеж / Под ред. М. Ю. Шеповаленко. — М.: Центр анализа стратегий и технологий, 2016. — 183 с. — ISBN 978-5-9902620-8-9.
• Ҡалып:Армейский сборник
• Ҡалып:Армейский сборник
• Кобылецкий О. Точечная работа // Ориентир. — 2016. — № 1. — С. 24—29. Архивировано из первоисточника 6 май 2016.
• Ковтун В. А., Голипад А. Н., Мельников А. В., Мосин Н. И., Климентьев Ю. А., Макаров М. Л., Повалихин А. П. Химический терроризм как силовой инструмент проведения внешней политики США и стран Запада // Вестник войск РХБ защиты. — 2017. — Т. 1. — № 2. — С. 3—13.
• Хоршенко В. «Халифат» как глобальный проект // Ориентир. — 2016. — № 4. — С. 58—65. Архивировано из первоисточника 6 май 2016.
• Charles Glass «Tell Me How This Ends» (инг.) // Harper’s Magazine. — 2019.
• Bryan Lee The Impact of Cyber Capabilities in the Syrian Civil War (инг.) // Small Wars Journal. — 2016.(недоступная ссылка)

Һылтанмалар

• Что произошло с Сирией за десять лет войны // РБК, 15.03.2021
• Война без особых причин: 10 лет назад начался конфликт в Сирии // Известия, 15 марта 2021
• «Six points which changed Syria’s war» — статья эксперта по Ближнему Востоку Chatham House Т. Итона (инг.)
• Why has the Syrian war lasted 10 years? — обзорная статья BBC (инг.)
• Сражения в Идлибе раскрыли цель Эрдогана в Сирии // Взгляд, 29 февраля 2020
• Ситуация в Сирии в хронике «Российской газеты»
• Основные группы сирийской оппозиции. Досье // ТАСС, 6 января 2015
• Стороны сирийского конфликта перестали стесняться в методах // Lenta.ru, 13.07.12
• Последствия свержения Асада встревожили Израиль Lenta.ru, 17.07.12
• Сирия: фотографии конфликта  (билдәһеҙ). — Подборка фото: газета «Телеграф». Дата обращения: 26 апрель 2013. Архивировано 29 апрель 2013 года. 2013 йыл 14 май архивланған.
• Геополитическое измерение «новой эры» на Ближнем Востоке // muslimpolitic.ru, авг 2013
• Бычкова Юлия, Галустян Артём, Черненко Елена Два года войны в Сирии // Коммерсантъ. — 17.10.2013. Архивировано из первоисточника 7 ноябрь 2013.

Фильмдар

• д/ф «Сирийский дневник» канала Россия-24 (конец 2012)
• д/ф «Битва за Сирию» канала Россия-24