Валюта

Валюта — тар мәғәнәлә сит илдәрҙең аҡса берәмеге. Йәғни ул аҡса билдәһе, тәңкә, иҫәп-хисап берәмеге һәм башҡа төрлө түләү өсөн тәғәйен хаҡ, әйләнеш сараһы. Ул аҡса берәмеге дәүләт закондары һәм дәүләт-ара килешеүҙәр менән нығытыла

Валюта
URL-да тасуирланған	publications.europa.eu/c…
Модельный элемент	АҠШ доллары, Евро, индийская рупия[d] һәм исландская крона[d]
Валюта Викимилектә

Рәсәй Федерацияһының милли валютаһы — 100 тиндән торған Рәсәй һумы (һумдар милли валютаға ҡарата ваҡлау берәмеге ролен үтәй). Халыҡ-ара валюталарға миҫал булып ЭКЮ, евро, махсус үҙләштереү хоҡуҡтары тора. Ҡайһы бер авторҙар фекеренсә, валюта — ил эсендә йәки халыҡ-ара баҙарҙа аҡса функцияһын үтәй алған теләһә ниндәй тауар.

Этимологияһы

«Валюта» һүҙе итальян һүҙенән (итал. valuta) килеп сыҡҡан, мәғәнәһе — «хаҡ, тәңкә, валюта», valere («хаҡы тороу») һүҙе менән бәйле, әлеге һүҙ (лат. valere) «көслө булырға, мөмкинлеккә эйә, хаҡы тороу» мәғәнәһенә эйә, үҙ сиратында боронғо һинд телендәге *wal («көслө булыу») һүҙенә барып тоташа. Урыҫ «валюта» һүҙе нем. Valuta аша йәки туранан-тура итальян теленән үҙләштерелгән булыуы бар.

Валюта термины шулай уҡ сит ил валютаһын; валюта ҡиммәттәрен; валюта балансын билдәләү өсөн ҡуллана.

Валюта һәм аҡса

Көнбайыш Германияла үҫмерҙәр тәмәкене аҡса урынына ҡулланалар, 1948 йыл

«Валюта» һүҙе ХХ быуаттың икенсе яртыһында ғына киң ҡулланыла башлай һәм ғәҙәттә ҡулаҡса йә ҡулаҡсаһыҙ аҡса формаһында булған юридик түләү сараларына ғына ҡағыла. Так, древнеримский денарий не называют валютой, используя понятия «монета», «денежная единица». Әйтәйек, боронғо рим денарийы, «тәңкә», «аҡса берәмеге» төшөнсәләрен ҡулланып, валюта тип аталмай. «Валюта» термины (дәүләттең төп аҡса берәмеге булараҡ) «аҡса» төшөнсәһенә тиң түгел. Билдәле бер шарттарҙа аҡсаның ҡайһы бер функцияларын ҡайһы бер тауарҙар (тауар аҡсаһы) башҡара ала. Мәҫәлән, Германияла Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң тәүге йылдарҙа, Тризонияла ҡара баҙарҙа американ тәмәкеһе аҡса ролен уйнай. Валюта мөнәсәбәттәре системаһының үҫеше милли ҡануниәттә йәки халыҡ-ара килешеүҙәрҙә нығытылған был мөнәсәбәттәрҙе булдырыуға һәм ойоштороуға килтерә. Милли ҡануниәттә һәм халыҡ-ара килешеүҙәрҙә нығытылған валюта мөнәсәбәттәрен ойоштороу формаһы ғәҙәттә «валюта системаһы» тип атала..

Валюталар классификаторҙары

Валюта коды — аҡса берәмеге исемен күрһәтеү һәм мәғлүмәт тапшырыуҙың төрлө системаларында уны асыҡлау өсөн ҡулланылған һандарҙың һәм/йәки хәрефтәрҙең сағыштырмаса ҡыҫҡа эҙмә-эҙлелеге. Валюта кодтары , ҡағиҙә булараҡ, глобаль, дәүләт-ара, милли йәки тармаҡ стандарттары булған «валюта классификаторҙарына» берләштерелә. Глобаль стандарт — ISO 4217.

Валюта системаһы

Валюта мөнәсәбәттәренең үҫеше һәм аҡса системаһының формалашыуы

Милли халыҡ хужалығы эшмәкәрлеге һөҙөмтәләре менән үҙ-ара алмашыуҙы тәьмин итеүсе сара булараҡ валюта һәм уның тиражы валюта мөнәсәбәттәре тип аталған социаль мөнәсәбәттәр системаһын барлыҡҡа килтерә. Валюта мөнәсәбәттәренең айырым элементтары Боронғо Грецияла һәм Боронғо Римда — вексель һәм алмашыныу эше рәүешендә барлыҡҡа килгән. Киләһе быуаттарҙа Лионда, Антверпенда һәм Көнбайыш Европаның башҡа сауҙа үҙәктәрендә урта быуат «вексель йәрминкәләре» барлыҡҡа килә, унда алмашыу векселдәре буйынса иҫәп-хисап яйға һалына. Етештереү көстәре һәм производство мөнәсәбәттәре үҫешкән, халыҡ-ара хеҙмәт бүленеше тәрәнәйгән, донъя баҙары барлыҡҡа килгән, донъя иҡтисади бәйләнештәре тәрәнәйгән һәм киңәйгән һайын, валюта мөнәсәбәттәре үҫешә.

Валютаның конвертацияланыуы

Бер валютаны икенсеһенә (валюта конвертацияланыуына) алмаштырыуҙы ойоштороу мәсьәләләре милли, төбәк һәм донъя валюта системаһының мөһим элементтары булып тора.

Билдәле бер валюта системаһы сиктәрендә бер валютаны икенсеһенә алмаштырыу ойошторолоуына ҡарап, түбәндәгеләр айырыла: конвертацияланыу шарттары, валюта паритеты, валюта курсы режимы.

Валютаның конвертацияланыу шарттары бер валютаны икенсеһенә алмаштырыу мөмкинлеген һәм бындай алмашыу азатлығы дәрәжәһен билдәләй. Шул уҡ ваҡытта түбәндәге валюталар билдәләнә:

1. Сикләүһеҙ башҡа валюталарға алмаштырылған ирекле конвертацияланыусы валюта. «Ирекле конвертацияланыусы валюта» концепцияһы 1978 йылда Халыҡ-ара валюта фонды статутына индерелә. Уларға валюта сикләүҙәре булмаған илдәрҙең валюталары инә. 1978 йылда был категорияға АҠШ доллары, немец маркаһы, япон иенаһы, британ фунт стерлингтары, француз франкы индерелә. Һуңыраҡ, Европа валюта берлеге төҙөлгәс, марка һәм франк евроға алмаштырыла.
2. Өлөшләтә конвертацияланыусы валюталар. Уларға валюта сикләүҙәре һаҡланған илдәрҙең валюталары инә.
3. Резиденттарға һәм резидент булмағандарға валюта алмаштырыуҙы тыйыу индерелгән илдәрҙең конвертацияланмаған (ябыҡ) валюталары.

Валюта системаһы элементы булып валюта паритеты — закон менән билдәләнгән ике валюта араһындағы нисбәт тора. Монометаллизм (алтын йәки көмөш) осоронда валюта курсының нигеҙен тәңкә паритеты тәшкил итә — был илдәрҙең тәңкәләрендә алтын йәки көмөш миҡдары менән билдәләнгән төрлө илдәрҙең аҡса берәмеге нисбәте. Бындай шарттарҙа алтын паритеты валюта паритеты төшөнсәһе менән тап килә.

Валюта курсы режимы

Валюта курсы режимы шулай уҡ аҡса системаһы элементы булып тора. Түбәндәгеләр айырыла: билдәләнгән курс режимы; валюта коридоры режимы; валютаның баҙар ихтыяжына һәм тәҡдименә, шулай уҡ уларҙың сорттарына ҡарап үҙгәреүсән ставкалар.

Валюта конвертацияланыуының юридик критерийҙары:

• Валюта (валюта баҙары) булыуы, ихтыяж менән тәҡдим араһындағы бәйләнеште сағылдырған баҙар курсының булыуы
• Валюта операцияларына норматив сикләүҙәр булмауы
• Резидент һәм резидент булмаған кешенең, ниндәй ҙә булһа операциялар башҡарып, валютаға ирекле хужа булыу һәм уның менән идара итеү хоҡуғы

Валюта сәйәсәте

Валюта сәйәсәте (аналогы валюта көйләүе) — дәүләттәр, үҙәк банктар һәм халыҡ-ара финанс органдары үткәргән аҡса әйләнеше һәм валюта мөнәсәбәттәре өлкәһендә иҡтисади, хоҡуҡи һәм ойоштороу саралары йыйылмаһы, дәүләттәрҙең йәки төркөмдөң (берлектең) иҡтисади сәйәсәтенең төп сегменттарының береһе. Шул иҫәптән, валюта сәйәсәте үҙ эсенә ала:

• Валюта курсы режимы — милли валюта курсын ирекле үҙгәреүсән курсҡа тиклем билдәләү системаһы;
• Валюта ҡануниәте — билдәле бер дәүләт эсендә валюта ҡиммәттәренә ҡағылышлы мөнәсәбәттәрҙе көйләүсе хоҡуҡи нормалар йыйылмаһы;
• Валюта әйләнеше;
• Валюта көйләүе;
• Валюта контроле — валюта операцияларын тормошҡа ашырыуҙа валюта ҡануниәтен үтәүгә валюта контроле органдарын һәм агенттарын контролдә тотоу.

Сит ил аҡсаһының классификацияһы

Төрҙәре

Сит аҡсалары символдары компьютер шрифтында

Төрлө сит ил аҡсаларын айырып ҡарау өсөн бер нисә ҡараш йәшәп килә, өлөшләтә түбәндәгесә бүленәләр:

1. Эмитент-дәүләткә мөнәсәбәт буйынса:
   • Милли
   • сит ил
   • коллектив (мәҫәлән, хәҙерге— евро)
2. Икенсе валютаға алмаштырыу мөмкинселеге буйынса (конвертирлыҡ):
   • ирекле конвертирлы
   • өлөшләтә конвертирланыусы
   • конвертирланмаған йомоҡ
3. ғәмәлдәғе аҡса системаһы киңлегендә аҡса системаһының ҡиммәтле металддар менән тәьмин ителеше :
   • алтын менән тәьмин ителеше
   • көмөш менән тәьмин ителеше
   • биметаллик

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һум — Рәсәй милли аҡсаһы.
• Аҡса

Әҙәбиәт

• Britannica — The Online Encyclopedia. — Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc., 2011.
• Harper D. Online Etymology Dictionary. — Lancaster, 2001—11.
• Большая советская энциклопедия: В 30 т. — М.: Советская энциклопедия, 1969—78.
• Словарь нумизмата. Описание монет. — 2006—10., включающий статьи из следующих источников:

• Нумизматический словарь. / Зварич В. В. — 4-е изд. — Львов, 1980.
• Словарь нумизмата: Пер. с нем. / Фенглер Х., Гироу Г., Унгер В. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Радио и связь, 1993.
• Современный экономический словарь. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Инфра-М, 2005.

• Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В четырех томах. — Пер. с нем., 2-е изд. под ред. Б.А. Ларина. — М.: Прогресс, 1986.

Һылтанмалар

• Исторический график сравнения курсов валют и учёт личной валютной корзины 2013 йылдың 10 май көнөндә архивланған.