Кавказ
Кавказ, Ҡауҡаз йәки Ҡаукаҙ — Евразияла урынлашҡан географик регион, башлыса таулы ил. Көнсығыш Европа тигеҙлегенән көньяҡта Европа һәм Азия сиген алып тора: Рәсәй Федерацияһы, Грузия, Көньяҡ Осетия, Абхазия, Әзербайжан һәм Әрмәнстан[1][1][1] территорияларын үҙенә ала. Көнбайыштан Ҡара диңгеҙ сикләһә, көнсығыштан Каспий диңгеҙе сикләй.
 | |
| Кергәндә, | Евразия. Үҙ эсенә Төньяҡ Кавказ һәм Төньяҡ Кавказды ала |
|---|---|
| Майҙаны | яҡынса 400 000 км2 |
| Ил |  Әзербайжан
|
| Дин | Христиандар — 17 миллион кеше (57 проценты). Мосолмандар — 13 миллион кеше (43 %). |
Төньяҡ сигендә Кумо-Маныч соҡоро, Азов диңгеҙе һәм Керчь боғаҙы урынлаша[2][3].
Көньяҡ сиге элекке СССР сигенән үтә (хәҙерге көньяҡ биләмәләре Грузия, Әрмәнстан һәм Азербайжан, Төркиә һәм Иран)[4]. Биш кавказ илдәре менән шулай уҡ Рәсәй Федерацияһының Төньяҡ Кавказ федераль өлкәһенең майҙанын алғанда 356482 км² тигеҙ.
Тарихи-географик һәм иҡтисади яҡтан, ғәҙәттәгесә Кавказды Төньяҡ Кавказ һәм Көньяҡ Кавказға бүләләр. Төньяҡ Кавказ үҙ эсенә Кавказдың бирьяғын[5][6], Оло Кавказдың төньяҡ битләүен алып, күбеһенсә йылға буйынса (көнсығыштағы — Самур йылғаһына тиклем), шулай уҡ көньяҡ-көнбайыш битләүе Баш Кавказ һыртының көньяҡ-көнбайыш төбәктәрен һәм, ғәҙәттәгесә, Кавказдың Ҡара диңгеҙ ярҙарын, Абхазияны алып тора.
Бөгөнгө сәйәси географиянан ҡарағанда (сәйәси-административ бүленеш), Кавказ территорияһы Рәсәй Федерацияһы — Төньяҡ Кавказ араһынан бүленеп , өлөшләтә Кавказ арьяғы буйынса Самур йылғаһынан, шулай уҡ Әзербайжан, Әрмәнстан һәм Грузия илдәре араһынан бүленеп китә. Шулай уҡ Төркиә лә үҙ көнсығыш төбәктәрен Кавказ төбәктәренә индерә[7].
Этимология
үҙгәртергә«Кавказ» исеме (һ. б.-греч. Καύκασος) беренсе тапҡыр боронғо грек авторҙарында осрай. Эсхилдың (VI—V быуаттан беҙҙең эраға тиклем "Прометей "[8][9] һәм Геродоттың (беҙҙең эраға тиклем V быуат) эштәрендә тап була. Географ Страбон буйынса (Эратосфенға һылтанма менән (беҙҙең эраға тиклем III быуат)), урындағы халыҡ Кавказды Каспий[10]тип атаған һәм Καύκασος исемен барлыҡҡа килеүен раҫлайΚαύκασος.
Καύκασος һүҙе ҡайҙан барлыҡҡа килгәне билдәһеҙ, шулай ҙа лингвистар ниндәй ҙә булһа этимология бирергә тырыша, әммә уларҙың күп саҡта үҙ-ара бәйләнештәре юҡ[11].
Др.-греч. Καύκασος Отто Шрадер һәм Альфонс Неринга буйынса готска. hauhs — «үрге», kaũkas — «ҡалҡыулыҡ», kaukarà — «бейеклек» рус. куча— «өйөр»[12][13][14]. Шуның менән бергә, совет лингвисы В. А. Никонов билдәләүенсә, Шрадер һәм Неринға этимологиялары раҫлана алмай. Шулай итеп, ниндәй һинд-европа теленән Καύκασος исеме килеп сыҡҡанын дөрөҫ әйтеп булмай[15].
Бөгөнгө сәйәси географиянан ҡарағанда (сәйәси-административ бүленеш), Кавказ территорияһы Рәсәй Федерацияһы — Төньяҡ Кавказ араһынан бүленеп, өлөшләтә Кавказ арьяғы буйынса Самур йылғаһынан, шулай уҡ Әзербайжан, Әрмәнстан һәм Грузия илдәре араһынан бүленеп китә. Шулай уҡ Төркиә лә үҙ көнсығыш төбәктәрен Кавказ төбәктәренә индерә[16].
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- ↑ Caucasus // Encyclopedia Britannica
- ↑ Frederik Coene.
- ↑ Кавказ // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Энциклопедия Британника.
- ↑ Северный Кавказ // Большая Советская Энциклопедия
- ↑ Кавказ // Большой Энциклопедический словарь
- ↑ В частности, университет в Карсе называется Кавказским университетом — см. Кавказский университет в Карсе, официальный сайт 2011 йыл 6 октябрь архивланған..
Карс, Ардаган и Шавшат (на р. Куре, Армянское [Закавказское] нагорье) были присоединены и входили в состав Российской империи в результате Русско-Турецкой войны 1877-78 годов (Территориально-политическая экспансия России)
Армянское нагорье — складчато-глыбовое и вулканическое южное Кавказское нагорье [относящееся к горной стране Кавказ], расположенное в пределах СССР (ныне Грузии, Армении, Азербайджана), Турции и Ирана, в верховьях Куры и в верхнем и среднем течении Аракса, то есть оно простирается от Чёрного вплоть до Каспийского моря по бывшей госгранице СССР (по обе стороны, практически параллельно Большому и Малому Кавказу). - ↑ Кавказ // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
- ↑ Кавказ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Страбон, География.
- ↑ Откупщиков Ю. В. Очерки по этимологии. — СПб.: Изд. С.-Петербургского университета, 2001. — 479 с. — С. 310—318.
- ↑ Schrader O., Reallexikon der indogermanischen Altertumskunde: Grundzüge einer Kultur- und Völkergeschichte Alteuropas. — 2 Aufl.
- ↑ Vasmer M., Кавка́з // Russisches etymologisches Wörterbuch.
- ↑ Фасмер М., Кавка́з // Этимологический словарь русского языка: В 4-х т. / Пер. с нем. и доп. О. Н. Трубачёва. — 2-е изд., стер. — М.: Прогресс, 1986—1987. — Т. 2 (Е — Муж). — 672 с. — С. 153
- ↑ Никонов В. А. Рец. на кн.: М. С. Боднарский. Словарь географических названий. М., 1954 // География в школе. № 3, 1955.
- ↑ В частности, университет в Карсе называется Кавказским университетом — см. Кавказский университет в Карсе, официальный сайт 2011 йыл 6 октябрь архивланған..
Карс, Ардаган и Шавшат (на р. Куре, Армянское [Закавказское] нагорье) были присоединены и входили в состав Российской империи в результате Русско-Турецкой войны 1877-78 годов (Территориально-политическая экспансия России)
Армянское нагорье — складчато-глыбовое и вулканическое южное Кавказское нагорье [относящееся к горной стране Кавказ], расположенное в пределах СССР (ныне Грузии, Армении, Азербайджана), Турции и Ирана, в верховьях Куры и в верхнем и среднем течении Аракса, то есть оно простирается от Чёрного вплоть до Каспийского моря по бывшей госгранице СССР (по обе стороны, практически параллельно Большому и Малому Кавказу). - ↑ "In Safavi times, Azerbaijan was applied to all the muslim-ruled khanates of the eastern Caucasian as well as to the area south of the Araz River as fas as the Qezel Uzan River, the latter region being approximately the same as the modern Iranian ostans of East and West Azerbaijan.