Википедия

Урыҫ теле

Рәсәйҙең дәүләт теле
(Рус теле битенән йүнәлтелде)

Урыҫ теле (шулай уҡ рус теле; рус. русский язык) — рус халҡының милли теле, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының 6 рәсми теленең береһе, элекке Советтар Союзында һәм Варшава блогында йәшәгән халыҡтарҙың милләт-ара аралашыу сараһы, Башҡортостанда ике рәсми телдең (башҡорт теле менән бер рәттән) береһе. Һиндевропа тел ғаиләһенә керә. Славян телдәренең көнсығыш төркөмөнә ҡарай. Урыҫ теленең нигеҙе итеп Урта Урыҫ диалекттары алынған. Имләһе — кирил алфавиты.

Урыҫ теле
Телдең үҙатамаһы

русский язык‎

Илдәр

Рәсәй, БДБ илдәре, Грузия, Көньяҡ Осетия, Абхазия, Латвия, Литва, Эстония, Израиль, Монголия, Шпицберген, Финляндия, Көнсығыш Европа илдәре, Германия, Франция, АҠШ, Канада, КХР, Австралия.

Рәсми хәле

Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы
Беларусь Беларусь
Ҡаҙағстан Ҡаҙағстан
Ҡырғыҙстан Ҡырғыҙстан
Тажикстан Тажикстан
(милләт-ара аралашыу теле)[1]
Абхазия Абхазия
(өлөшләтә танылған)
Көньяҡ Осетия Көньяҡ Осетия
(өлөшләтә танылған)
Днестр буйы
(танылмаған)
Молдова Молдова:[2]

Румыния Румыния:

  • Рәт: Тулча һәм Констанца жудецтарының Румыния Коммуналары

Норвегия Норвегия:

  • Шпицберген архипелагында Рәсәй иҡтисади зонаһы

Украина Украина:

Америка Ҡушма Штаттары АҠШ:

Халыҡ-ара ойошмадар:
Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы БМО

Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе БДБ
ЕврАзЭС ЕврАзЭС
Коллектив именлек килешеүе ойошмаһы - ОДКБ
ШОС ШОС
Антарктика тураһында килешеү серетариаты - Секретариат Договора об Антарктике (СДА)
ОБСЕ

Идара итеүсе ойошма

В. В. Виноградов исемендәге урыҫ теле институты

Был телдә һөйләшеүселәр һаны

Туған тел: 170 миллион,[4]
шуларҙың 130[5] (119[6]) миллионы РФ-һында
Икенсе тел: 114 милион (2006) — 125 миллион[4]
Телде белеүселәр һаны: 300[4] (295[5]) миллион.

Телде белеүселәр

4—8[4][7]

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-европа телдәре

Славян төркөмө
Көнсығыш славян төркөмсәһе

Туғандаш телдәр: украин теле, белорус теле

Әлифба

кирил алфавиты (урыҫ алфавиты)

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

рус 570

ISO 639-1

ru

ISO 639-2

rus

ISO 639-3

rus

Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Донъяла киң таралған телдәрҙең береһе — һөйләшеүселәр һаны буйынса алтынсы һәм туған теле кеүек белеүселәр һаны буйынса һигеҙенсе урынды биләй[8]. Шулай уҡ урыҫ теле иң күп таралған славян теле[9] һәм географик яҡтан да туған телдәре кеүек белгәндәр иҫәбе буйынса ла — Европала иң таралған тел[10].

Урыҫ теле — Рәсәй Федерацияһының рәсми теле, Белоруссияла ике дәүләт теленең береһе, Ҡаҙағстандың, Ҡырғыҙстандың һәм башҡа илдәрҙең рәсми телдәренең береһе, Үҙәк Евразияла, Көнсығыш Европала, элекке Советтар Союзы илдәрендә төп милләт-ара аралашыу теле, БМОның алты эш теленең береһе, ЮНЕСКО һәм башҡа халыҡ-ара ойошмаларының теле[11][12][13][⇨].

Рәсәйҙә урыҫ телен белеүселәр һаны 137,5 млн кеше тәшкил итә (2010)[14]. Донъяла урыҫ телендә барлығы 260 миллионға яҡын кеше һөйләшә (2014)[15][⇨].

Рус фонетикаһы йәки фонологик төҙөлөшө 37 тартынҡы фонеманы эсенә алған тарихи үҫеш дауамында ҡатмарлаштырылған системаһы һәм үҙ эсенә 5 йә 6 һуҙынҡы фонема индергән вокализмдың аҙ ҡатмарлаштырылған системаһы менән ҡылыҡһырлана[~ 1]Бынан тыш, һуҙынҡылар системаһында ла, тартынҡылар системаһында ла ҙур аллофон йәки позицион төрлөләнеү күҙәтелә. Атап әйткәндә, баҫымһыҙ позицияла һуҙынҡылар көсһөҙләнә һәм күп кенә осраҡта ҡайһы берҙәрен аныҡ айырып булмай. Урыҫ телендә баҫым — үҙгәреүсән, төрлө урында һәм йүгерек[16][17][⇨].

Морфологик төҙөлөшө буйынса урыҫ теле башлыса флектив тел, синтетик тел. Лексемаларҙың грамматик мәғәнәһе, ҡағиҙә булараҡ, ялғау (флексия) ярҙамында бирелә. Ғәҙәттә һәр флексия бер үк ваҡытта бер нисә мәғәнә бирә. Урыҫ телендә, синтетик формалар менән бер рәттән, шулай уҡ аналитизм эементтарының үҫеше күҙәтелә[16][⇨].

Урыҫ теленең синтаксисы һүҙҙәр тәртибенең сағыштырмаса ирекле булыуы һәм ябай һөйләмдәрҙең бер компонентлы һәм ике компонентлы структураларының ҡапма-ҡаршы ҡуйылыуы, ҡатмарлы һөйләмдәрҙең өс төрө булыуы, интонацион сараларҙың әүҙем роле менән билдәләнә[18][⇨].

Урыҫ теленең лексик составы нигеҙҙә — төптән килгән үҙ һүҙҙәренән (исконно) тора. Лексик фондты тулыландырыу сараһы — үҙ моделдәре буйынса һүҙҙәр барлыҡҡа килтереү һәм икенсе телдәрҙән үҙләштереү. Иртә үҙләштнерелгәндәргә сиркәү-славян һүҙҙәре, грек һәм төрки телдәрҙән индерелгән һүҙҙәр ҡарай. XVIII быуаттан голланд, немец һәм француз үҙләштермәләре, XX быуаттан — инглиз үҙләштермәләре өҫтөнлөк итә[18][⇨].

Урыҫ теле диалекттары ике урыҫ наречиеһына: төньяҡ һөйләше һәм көньяҡ һөйләше төркөмләнә. Ике һөйләш араһында хәҙерге әҙәби урыҫ теленең нигеҙен тәшкил итеүсе күсемле урта урыҫ һөйләше урын алған (локализуются)[11][⇨].

Урыҫ теле үҫеше тарихында өс төп осор: урыҫ, белорус һәм украин телдәре өсөн дөйөм боронғо урыҫ теле (VI—XIV быуаттар), иҫке урыҫ һәм бөйөк урыҫ (XIV—XVII быуаттар) һәм милли урыҫ теле осоро (XVII быуат уртаһынан)[19][⇨]. Яҙма нигеҙендә иҫке славян кириллицаһы ята[⇨].

Урыҫ теле тураһындағы фәндәр комплексы лингвистик русистика тип атала[11][18][⇨].

Атама тураһында

үҙгәртергә
 
«Русский язык» тигән яҙыу — Бурцов-Протопопов Василий Фёдорович азбукаһынан (ер һәм ерь Ерок (паерок) менән бирелгән, 1637 йыл

«Русский язык» лигвонимы боронғо «Русь» этнонимы һәм топонимы менән тиңләштерелә. Күп кенә тарихи үҙгәрештәр арҡаһында (-о- формалары килеп сығыуы һәм -сс- һымаҡ ике «с» хәрефле булып китеүе менән бәйле) телдең, халыҡтың һәм дәүләттең хәҙергесә атамалары барлыҡҡа килгән: «русский язык», «русские», «Российское государство»[20][21].

Төрлө осорҙарҙа «русский» атамаһы менән бер рәттән «российский» һәм «великорусский» лигвонимдары ла ҡулланылған. Тәүгеһе Рустең грек телендәге — «Россия» атамаһынан, икенсеһе «Великая Русь (Великороссия») — «Бөйөк Русь (Рәсәй)» хоронимынан килеп сыҡҡан. «Российский язык» («рәсәй теле») атамаһы XVII быуатта барлыҡҡа килә һәм XVIII быуатта киң тарала, ул атаманы Михаил Васильевич Ломоносов («Российская грамматика») ҡулланған. XIX быуаттың беренсе яртыһында был лингвоним архаик төҫ ала һәм лексик историзмдар рәтенә ҡаратыла[22]. «Великорусский» (йәки «великоросский») Кесе Русь, Белая Русь һәм Бөйөк Русте ҡапма-ҡаршы ҡуйыу барлыҡҡа килгәндән һуң ҡулланыла башлай һәм йышыраҡ милли йәки әҙәби телде билдәләү өсөн түгел, бөйөк урыҫтарҙың (великорустар) диалект һөйләшен билдәләү маҡсатында ҡулланыла. XX быуат башында «великорусский» термины әүҙем ҡулланыштан сыға[23].

Лингвогеографияһы

үҙгәртергә

Ареалы һәм урыҫ телен ҡулланыусылар һаны

үҙгәртергә

Урыҫ теле таралған төп территория — Рәсәй Федерацияһы. Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2010) мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ телендә һөйләшеүселәр һаны 137 495 мең кеше (рус телен белеүенә ҡарата бирелгән яуап биреүселәр һанының 99,4 %)[14], шуларҙан з них урыҫтар — 110 804 мең кеше[24]. Ҡалаларҙа урыҫ телен 101 млн кеше (99,8 %), ауыл ерендә — 37 млн кеше (98,7 %) белә. Урыҫ телен туған тел булараҡ 118 582 мең кеше күрһәтте, шуларҙың — 110 706 меңе урыҫ, украиндар — 1456 мең, татарҙар — 1086 мең[25] 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 142,6 млн кеше (99,2 %) урыҫ телен белеүен күрһәтте[26].

Рәсәй Федерацияһынан башҡа, урыҫ теле (урыҫ теленең Рәсәйҙә ҡулланылған төбәк варианттарынан айырмалы) шулай уҡ Совет Социалистик Республикалар Союзы (СССР) составына ингән ҡайһы бер дәүләттәрҙә киң таралған. Төрлө мәғлүмәттәр буйынса, был илдәрҙә урыҫ телендә һөйләшеүселәр һаны 52 миллиондан алып (2005) 94 миллион кешегә тиклем (2010)[27][28].

2001 йылда үткәрелгән Бөтә Украина халыҡ иҫәбен алыу материалдарына ярашлы, Украиналағы 7994 мең кеше урыҫ туған теле тип үҙенең милли телен — урыҫ телен атаны[29], шулай уҡ урыҫ телен туған тел тип 6280 мең Украинала йәшәүсе башҡа этнос вәкилдәре атаны (шуларҙан 5545 мең кеше — украиндар)[30]; урыҫ телен туған телем тип күрһәткәндәрҙән тыш 17 177 мең кеше был телдә иркен аралашыуын белдергән[31].

Ҡаҙағстанда, 2009 йылда үткән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, урыҫ телен туған тел тип 3747 мең кеше (98,8 %) атаны, бынан тыш, Ҡаҙағстанда йәшәүсе төрлө милләт халҡының 15 йәшлектәр категорияһынан башлап бер өлөшө урыҫ һөйләшеү телен аңлауын белдерҙе — 11 471 мең кеше (94,4 %), иркен уҡый — 10 725 мең кеше (88,2 %) һәм иркен яҙа ала — 10 309 мең кеше(84,8 %)[32]. Үзбәкстанда урыҫ телен белеүселәр һаны 3,6 миллиондан алып (2005) 11,8 миллионға тиклем (2009—2012) баһалана, һәм бында 1,1 млн самаһы урыҫ халҡы йәшәй[27][28]. Белоруссияла 2009 йылда үткән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ телен туған тел тип 3948 кеше иҫәпләй (шуларҙан 2944 мең кеше этнк белорус һәм 756 меңе туған телендә аралашҡан урыҫтар); Урыҫ телен өйҙә һөйләшкән тел тип 6673 мең кеше (шуларҙан 5552 меңе белорустар һәм 758 меңе урыҫтар); Урыҫ телен, иркен аралаша алған икенсе телем, тип 1305 мең кеше атаны[33]. Ҡырғыҙстанда 2009 йылда үткән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ телен туған теле кеүек белеүселәр һаны 482 мең кеше, урыҫ телен, икенсе аралашыу теле булараҡ, 2109 мең кеше ҡуллана, барлығы — 2592 мең кеше йә ил халҡының 48 %[34]. Молдавияла 2004 йылда үткән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 201 мең этник урыҫтың 97,2%-ы, 31,8 % из 282 мең украиндың 31,8%-ы, 147 мең гагауздың 5,8%-ы, 2,5 % из 2565 мең молдавандың 2,5%-ы туған тел тп атаны. Молдавияның барлығы 3383 мең халҡының 16,0%-ы урыҫ телен көндәлек аралашыу теле тип атаны[35]. Латвияла 2011 йылда үткән халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса урыҫ телен көндәлек аралашыу теле тип 699 мең кеше, шул иҫәптән 460 мең урыҫ халҡы, 90 мең латыш һәм 54 мең белорус[36].

Халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары һәм баһалау мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙән ситтә ятҡан элекке совет республикалары территорияларында 2009—2012 йылдарҙа урыҫтар һаны[28]:

 
Украина — Рәсәйҙән ҡала, донъяла халҡы урыҫ телендә аралашҡан икенсе ил (төбәктәр буйынса урыҫ телен туған теле тип атаусылар өлөшө, 2001)
Илдәр барлығы
(мең кеше)		 туған теле
(тыс. чел.)
Украина телдәре 36 800 12 000
Ҡаҙағстан телдәре 13 500 2500
Үзбәкстан телдәре 11 800 900
Белоруссия телдәре 8992 3948
Әзербайжан телдәре 4900 140
Ҡырғыҙстан телдәре 2700 400
Тажикстан телдәре 2500 50
Грузия телдәре 2400 67,5
Әрмәнстан телдәре 2100 10
Латвия телдәре 1800 680
Молдавия телдәре 1700 250
Литва телдәре 1300 180
Эстония телдәре 950 400
Төркмәнстан телдәре 900 150
Молдавия Республикаһы (Приднестровье) телдәре 500 300
Абхазия телдәре 450 25
Көньяҡ Осетия телдәре 50 25

Урыҫ телендә бик күп һөйләшеүселәр алыҫ сит илдәрҙә — Европа дәүләттәрендә, АҠШ-та, Канадала, Израиль дәүләтендә һәм бик күп башҡа илдәрҙә йәшәй[27]. Урыҫ телен туған тел булараҡ таныған халыҡтың күпселеге АҠШ-та (730 мең кеше, 2000) һәм Германияла (350 меңдән артыҡ кеше, 2011)[28]. Урыҫ телен туған теле кеүек белеүселәр һаны донъяла 166,2 млн кеше (2015) менән[37], урыҫ телен икенсе тел тип атаусылар һаны 110 млн кеше тип (2009) баһалана[38], төрлө баһа буйынса, урыҫ телендә һөйләшкән кешеләрҙең дөйөм һаны 260 млн кеше (2014)[15]. Рәсәйҙән һәм башҡа республик СССР республикаларынан тыш, 2010 йылға Көнсығыш Европала һәм Балҡан ярымутрауында — 12,9 млн кеше, Көнбайыш Европала — 7,3 млн, Азияла — 2,7 млн, Яҡын Көнсығышта һәм Төньяҡ Африкала — 1,3 млн, Африкала Сахаранан көньяҡҡараҡ — 0,1 млн, Латин Америкаһында — 0,2 млн, АҠШ-та, Канадала, Австралияла һәм Яңы Зеландияла — 4,1 млн кеше урыҫ телен белгән[28].

Халҡы урыҫ телен туған теле, икенсе йәки сит ил теле булараҡ иң күп дәрәжәлә белгән (2010) алыҫ сит илдәр[28]:

 
Брайтон-Бич районында урыҫ телендә яҙылған алтаҡта, Нью-Йорк
Илдәр дөйөм һаны
(мең кеше)		 халыҡтар араһында өлөшө
илдәр, %-тарҙа
Польша телдәре 5500 14,3
Германия телдәре 5400 6,7
АҠШ телдәре 3500 1,1
Болгария телдәре 2000 27,2
Чехия телдәре 2000 19,2
Сербия телдәре 1400 19,7
Словакия телдәре 1300 24,0
Монголия телдәре 1200 45,3
Израиль телдәре 1000 13,2
Ҡытай Халыҡ Республикаһы телдәре 700 0,05

Таралыу дәрәжәһе исемлегендә (тел белгән кешеләрҙең дөйөм һаны буйынса) 2013 йылға урыҫ теле инглиз теленән (1500 млн), ҡытай теленән (1400 млн), һинди/урду (600 миллиондан күберәк), испан теленән (500 млн) һәм ғәрәп теленән (350 млн) ҡала 6-сы урынды биләй. 2018 йылда урыҫ теле, теге йәки был телдә һөйләшеүселәр өсөн туған тел тип һаналған телдәр араһында, ҡытай, испан, инглиз, ғәрәп, һинди, бенгал һәм португал телдәренән ҡалышып, донъяла 8-се урында тора[10][28].

Социолингвистик мәғлүмәттәр

үҙгәртергә

1991 йылға тиклем урыҫ теле СССР-ҙа, де-факто рәсми (дәүләт теле) тел функцияһын үтәп, милләт-ара аралашыу теле булып һанала ине. Элек СССР составына ингән илдәрҙә урыҫ теле хәҙер ҙә: күпселек халыҡ — туған тел булараҡ, илдең бөтә халҡы — милләт-ара аралашыу теле булараҡ файҙалана[39][40].

Хәҙерге ваҡытта урыҫ теле Рәсәйҙә һәм дөйөм алғанда постсовет яҫылығындағы күп илдәрҙә һәм төбәк территорияларында рәсми статусҡа эйә. Урыҫ теле статусы законлы раҫланған күп кенә илдәрҙә лә, титул милләт телдәре менән сағыштырғанда, урыҫ теленең функциялары сикләнгән хәлдә[41].

 
Донъяла урыҫ теле рәсми функциялар үтәгән илдәр һәм төбәк территорияларының исемлеге
 
Таралыу ареалы

Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына (1993) һәм «Рәсәй Федерацияһының дәүләт теле тураһында» законына (2005) ярашлы, бөтә ил территорияһында урыҫ теле дәүләт теле булып тора. Ул Рәсәйҙең сәйәси, иҡтисади, ижтимағи һәм мәҙәни тормошоноң бөтә өлкәләрендә ҡулланыла, рәсәй мәктәптәрендә һәм юғары уҡыу йорттарында уҡытыу урыҫ телендә алып барыла. Республикаларҙа — Рәсәй Федерацияһы субъекттарында урыҫ теле был республикаларҙың титул телдәре менән бер рәттән шулай уҡ дәүләт теле статусына эйә[41][42].

Урыҫ теле Белоруссияла (белорус теле менән бер рәттән) дәүләт теле тип һанала[43], өлөшләтә танылған Көньяҡ Осетияла (осетин теле менән бер рәттән)[44] танылыу алмаған Приднестровье Молдавия Республикаһында (молдаван һәм украин теле менән бер рәттән)[45], Донецк Халыҡ Республикаһында[46] һәм Луганск Халыҡ Республикаһында[47]. Урыҫ теле Ҡаҙағстанда дәүләт учреждениеларының рәсми теле (ләкин статусы буйынса дәүләт теленән түбәнерәк)[48], Ҡырғыҙстанда[49] һәм өлөшләтә танылған Абхазия Республикаһында[50]. Әрмәнстанда, Польшала, Молдавияның ҡайһы бер административ берәмектәрендә (Гагауз Ери)[51], Норвегияла (Шпицберген)[52], Румынияла һәм Украинала урыҫ теле төбәк теле йәки милли аҙсылыҡ теле тип иғлан ителгән[53].

Күп илдәрҙә һәм территорияларҙа урыҫ теле, рәсми тел булмаһа ла, күпмелер кимәлдә ҡайһы бер йәмәғәт функцияһын үтәй. Тажикстанда,Тажикстан Конституцияһына ярашлы, урыҫ теле «милләт-ара аралашыу теле» тип танылған һәм рәсми рәүештә закон сығарыу эшендә ҡулланыла[54]. Үзбәкстанда урыҫ теле ЗАГС һәм нотариаль органдарҙа ҡулланыла[55][56]. Америка Ҡушма Штаттарының Нью-Йорк штатының ҡайһы бер округтарында һайлау менән бәйле ҡайһы бер документтар урыҫ теленә тәржемә ителергә тейеш[57]. Израилдә дарыу төргәктәрендә препарат тураһында иврит телендә генә түгел, урыҫ телендә, ғәрәп телендә тәфсилле мәғлүмәт булыуы мотлаҡ һанала[58].

 
Юрий Алексеевич Гагарин 1961 йылдың 12 апрелендә «Восток-1» йыһан карабы бортынан Ер шарынан ситтә кешелектең беренсе һүҙҙәрен урыҫ телендә әйтте

Урыҫ теле халыҡ-ара берлектәр һәм ойошмаларҙың рәсми йә эш теле, улар араһында: Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының һәм БМО-ның ҡайһы бер махсуслашҡан учреждениеларының теле[59], шулай уҡ Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берлеге (БДБ), Коллектив Именлек тураһында Килешеү Ойошмаһы (ОДКБ), Евразия иҡтисади союзы (ЕАЭС), Шанхай хеҙмәттәшлек ойошмаһы (ШОС), Европа именлеге һәм хеҙмәттәшлеге буйынса ойошма (ОБСЕ), Ҡыҙыл Тәре һәм Ҡыҙыл Ярымай ойошмаларының Халыҡ-ара федерацияһы (МФОКК һәм КП), ГУАМ һ. б.

Урыҫ теле рәсми статус алған дәүләттәрҙә генә ҡулланылмай. Ул донъяның бик күп илдәрендә сағыштырмаса киң таралған. Үҫешкән халыҡ-ара телдәрҙең береһе булараҡ, урыҫ теле халыҡ-ара аралашыуҙың төрлө өлкәләрендә ҡулланыла, айырып әйткәндә, «фән теле» йәки төрлө илдәр ғалимдарының коммуникация сараһы һәм дөйөм кешелек белемен кодлаштырыу һәм һаҡлау сараһы булараҡ та сығыш яһай[60]. Урыҫ телендә бай, оригиналь, нәфис ғилми һәм техник әҙәбиәт булдырылған, донъя мәҙәниәте һәм фәне тыуҙырған асыштарҙың күпселеге урыҫ теленә тәржемә ителгән[40]. «Index Translationum» тәржемәләр реестры электрон базаһы мәғлүмәттәре буйынса, урыҫ теле тәржемәлә иң әүҙем ҡулланылған тел булып тора. Китаптар тәржемә ителгән телдәр араһында урыҫ теле — 7-се урында. Иң тәржемә ителгшән телдәр араһында урыҫ теле — 4-се урында[61]. 2013 йылда урыҫ теле Интернеттың популяр телдәре араһында 2-се урын биләне[62].

Урыҫ теленең таралыуына урыҫ телле илдәрҙең сәйәси роле лә, урыҫ теле менән бәйле урыҫ мәҙәниәтенең, тәү сиратта XIX быуат урыҫ әҙәбиәтенең, әһәмиәтлелеге лә ярҙам итә. Донъяның күп илдәрендә урыҫ теле урта һәм юғары белем программаларына сит ил теле булараҡ индерелә. 1967 йылдан урыҫ телен уҡытыуҙы, 200-гә яҡын коллектив ағзаны (русистарҙың милли союздары, эре университеттар һ. б.) үҙ эсенә алған Урыҫ теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларының халыҡ-ара ассоциацияһы көйләй (координирует). 1973 йылда А. С. Пушкин исемендәге Дәүләт урыҫ теле институты — урыҫ телен һәм мәҙәниәтен сит илдәрҙә таратыу маҡсатын ҡуйған мөһим уҡыу һәм фәнни-тикшеренеү үҙәге булдырылды. 1980-се йылдарҙа урыҫ теле СССР биләмәләренән ситтә донъяның 90-дан артыҡ илендә 22—24 миллион уҡыусы, студент һәм башҡалар (тәү сиратта Көнсығыш Европа илдәрендә) өйрәнде. Урыҫ телен туған, туған тел түгел йәки сит ил теле итеп төрлөсә кимәлдә 500 миллиондан ашыу кеше өйрәнде. XX быуат ахырында — XXI быуат башында донъялағы геосәйәси үҙгәрештәр һөҙөмтәһендә урыҫ телен туған тел түгел йә сит ил теле булараҡ өйрәнеүселәр һаны күпкә кәмеүе күҙәтелә. 1990-сы йылдарҙа Рәсәй һәм постсовет яҫылығы сиктәренән тыш урыҫ телен өйрәнеүселәр һаны 10—12 млн кеше тип баһаланды[27][60][63].

XXI быуатта урыҫ теле урыҫ теле донъяла ғына түгел, Рәсәйҙә лә үҙенең позицияларын юғалта бара[64][65]. Элекке СССР илдәрендә урыҫ теле титуллы милләттәр телдәре (был процеста урыҫ милләтлеләрҙең эмиграцияға сығыу, депопуляция һәм милли идентификацияһын алмаштырыуы сәбәпле, 1991 йылдан 2006 йылға саҡлы 25—30 миллиондан 17 млн кешегә кәмеүе) менән ҡыҫырыҡлана[64][66], ә Рәсәйҙә урыҫ телен ҡулланыу урыҫ халҡының һаны кәмеүе арҡаһында һәм Рәсәй Федерацияһындағы дөйөм демографик көрсөк сәбәпле ҡыҫҡара[67]. Фаразлауҙар буйынса, Рәсәйҙә урыҫ телен белеүселәр һаны 2025 йылға 110 млн кешегә, донъяла — 215 млн кешегә тиклем, 2050 йылға донъяла — 130 млн кешегә кәмейәсәк[65][68].

Ер шары халҡы араһында 1900—2010 йылдарҙа урыҫ телендә һөйләшеүселәрҙең сағыштырма күрһәткесе (баһа)[69]:

Йылдар Донъялағы халыҡтың дөйөм һаны, млн кеше Рәсәй империяһы, СССР халҡы һаны, РФ, млн кеше Донъялағы бөтә халыҡтың һанына ҡарата өлөшө, % Урыҫ телендә һөйләшеүселәр һаны, млн кеше Донъялағы бөтә халыҡтың һанына ҡарата өлөшө, %
1900 1 650 138,0 8,4 105 6,4
1914 1 782 182,2 10,2 140 7,9
1940 2 342 205,0 8,8 200 7,6
1980 4 434 265,0 6,0 280 6,3
1990 5 263 286,0 5,4 312 5,9
2004 6 400 144,1 2,3 278 4,3
2010 6 820 142,9 2,1 260 3,8

Донъяның күп кенә илдәрендә урыҫ телен ҡулланыуға урыҫ телле диаспора ярҙам итә. Элекке СССР илдәренән сыҡҡан эмигранттарҙың компакт йәшәү урындарында (Канада, США, Германия, Израиль һ. б. илдәр) урыҫ телендә матбуғат баҫыла, радиостанциялар һәм телевизион каналдар эшләй[70], урыҫ телле шәхси милектәге балалар баҡсалары һәм мәктәптәр, рәсәй юғвры уҡыу йорттары филиалдары һ. б. дөйөм белем биреү структуралары эшләй[71]. Урыҫ телендә һөйләшеүселәр диаспораһы араһында йыш ҡына билингвизм (ике теллелек) таралған.

 
Рәсәй Фәндәр Академияһының В. В. Виноградов исемендәге Урыҫ теле институты

Хәҙерге заман милли урыҫ теле бер нисә формала йәшәй. Иң әһәмиәтле формаһы әҙәби тел. Территориаль һәм социаль диалекттар, шулай уҡ ябай һөйләү теле (просторечие) аҙыраҡ әһәмиәткә эйә. Урыҫ телендә һөйләшеүселәрҙең төркөмдәренә, урыҫ фонетикаһы һәм грамматикаһының системаһы етерлек яҡын булғанлыҡтан, шулай уҡ дөйөм төп урыҫ лексикаһы (һүҙлек фонды) менән берләшкәнлектән, уларға бер-береһен аңлау ҡатмарлы түгел. Әҙәби урыҫ теле Мәскәү һәм уның тирә-яғындағы урта һөйләштәре нигеҙендә формалашҡан. Уның ике төрө, яҙма һәм ябай һөйләү стиле айырыла. Хәҙерге әҙәби урыҫ теле үҙенең төп һыҙаттарына XIX быуаттың беренсе яртыһында эйә булды, әҙәби тел нормалары асыҡ һәм тулы Александр Сергеевич Пушкиндың әҙәби эшмәкәрлегендә асыҡ һәм тулы сағылыш тапты. Артабан стандарт урыҫ теле XIX—XX быуат олпат урыҫ яҙыусылары ижады, шулай уҡ урыҫ фәне һәм публицистикаһының етлегеүе арҡаһында үҫеште. XX быуатта әҙәби урыҫ теле юғары үҫешкән һәм юғары нормаға һалынған тел һыҙаттарын ҡабул итә. Дөйөм белем биреү таралыуы һәм киң мәғлүмәт сараларының роле үҫеүе арҡаһында әҙәби тел урыҫ теленең бөтә башҡа формаларын ҡыҫырыҡлап сығарҙы һәм урыҫ милләтенең алдынғы аралашыу сараһына әйләнде[72].

1944 йылда нигеҙ һалынған Рәсәй Фәндәр Академияһының В. В. Виноградов исемендәге Урыҫ теле институты урыҫ телен фәнни тикшереү үҙәге булып тора. Институттың фәнни эшмәкәрлеге өлкәһенә лингвистик русистиканың бөтә йүнәлештәре лә, шул иҫәптән грамматикалар һәм Урыҫ теленең һүҙлектәрен булдырыу индерелгән. Ғилми иткшеренеүҙәр предметы булараҡ, урыҫ теле күп рәсәй һәм сит ил фән һәм мәғариф учреждениелары программаларына индерелгән[63]. Рәсәй сиктәренән башҡа университет русистикаһы Францияла (XIX быуат ахырынан) һәм Бөйөк Британияла (XX быуат башынан) иң оҙон ғүмерле традицияға эйә. Русистика милли мәктәптәре Польшала, Чехияла, Болгарияла, Германияла, Норвегияла, Францияла, АҠШ-та, Канадала, Японияла һ. б. илдәрҙә барлыҡҡа килде[73].

Төбәк варианттары

үҙгәртергә

Урыҫ теленең теге йәки был төбәктә таралыуы төрлө сәбәптәр арҡаһында урыҫ әҙәби теленең ябай һөйләү норматив вариантынан айырылып торған урындағы һөйләш төрҙәре формалашыуы билдәләнә.

Шундай локаль төрҙәр сифатында тәү сиратта Рәсәйҙән ситтә йәшәүсе урыҫ телмәренең урыҫ телендә һөйләшеүселәргә хас булған айырым үҙенсәлектәре билдәләнә[40]. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр был төрҙәрҙе урыҫ теленең төбәк варианттары (икенсе төрлө — территориаль койне) тип билдәләй. Һуңғы ваҡытта улар постсовет яҫылығында — Белоруссияла, Украинала, Ҡаҙағстанда һ. б. — теге йәки был дәүләттә урыҫ телмәренә титул этностарҙың фонетик, грамматик, лексик һ. б. үҙенсәлектәре йоғонто яһаған шарттарҙа әүҙем үҫешә. Урыҫ телмәре шулай уҡ алыҫ сит илдәрҙә йәшәгән эмигранттар диаспораларында ошоға оҡшаш койне төрөндә ҡулланыла[74].

Телдәрҙең үҙ-ара контакттары, урындағы урыҫ диалекттарының йоғонтоһо, тарихи, иҡтисади һәм социаль характерлы төбәк үҙенсәлектәре, шулай уҡ башҡа факторҙа р Рәсәй территорияһындағы төрлө өлкәләрҙә «төбәксә үҙгәртелгән телмәр» (пермь, алыҫ көнсығыш, дағстан һ. б.) барлыҡҡа килтерә. Уларҙы «төбәк вариант» йәки «региолект» термины менән атау тәҡдим ителә[75][76].

Әҙәби урыҫ теленең яҙма формаһында төбәк варианттары юҡ. Шул уҡ ваҡытта XX—XXI быуаттарҙа барлыҡҡа килгән урыҫ телендә ижад ителгән сит ил урыҫ әҙәбиәте, бай нәфис әҙәбиәт, әҙәби тел йәшәйешенең айырым өлкәһе сифатында ҡарала[72][77].

Ҡатнаш һәм яһалма идиомалар

үҙгәртергә

Урыҫ теле төрлө пиджиндар һәм телмәрҙең ҡатнаш формаларын барлыҡҡа килтереүгә нигеҙ булып тора.

Урыҫ теленә таянып барлыҡҡа килгән тикшерелгән пиджиндар булып руссенорск, йәғни таймыр һөйләшсәһе (говорка) һәм кяхта пиджины тора. Беренсеһе Кольский ярымутрауында тарала һәм урыҫ телендә һәм норвег телендә һөйләшеүселәрҙең контакттары һөҙөмтәһендә, икенсеһе Таймырҙа йәшәгән тундралашҡан урыҫ крәҫтиәндәренең, нганасандарҙың һәм долгандарҙың аралашыу сараһы булараҡ, өсөнсөһө Байкал аръяғында аръяғында урыҫ теле һәм ҡытай теле элементтары нигеҙендә формалашҡан[78][79][80]. Медный утрауындағы алеуттар араһында таралған алеут-медный теле иң билдәлеһе тип һанала[81].

Ҡатнаш һөйләү телмәренең айырым формаһы тип Украинаның көнсығыш, көньяҡ-көнсығыш һәм үҙәк өлкәләрендә, бигерәк тә ҡалаларҙа (Запорожье, Донецк күмер бассейны (Донбасс), Кривой Рог, Одесса), шулай уҡ Ҡырымда күҙәтелгән "суржик"ты һәм Белоруссиялағы "трасянка"ны атарға була. Бындай формалар башлыса урыҫ лексикаһының башлыса украин йә белорус фонетикһы һәм грамматикаһы менән ҡатнашыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән[82][83].

Шулай уҡ йәһүд теле идиш йоғонтоһонан барлыҡҡа килгән Одесса ҡалаһы урыҫ теленең характерлы үҙенсәлектәрен билдәләр кәрәк. Одесса урыҫ теленең һыҙаттарын әҙәби әҫәрҙәрҙә һәм кинематографта файҙаланыу уға киң танылыу алып килде. Тикшеренеүселәр уны урыҫ теленең төбәк варианты тип тә, ҡатнаш тел тип тә ҡарай[84][85].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ В Таджикистане русскому языку вернули прежний статус
  2. ↑ В Молдавии восстановили статус русского как языка межэтнического общения. Сайт mail.ru - Новости, 18 декабря 2020 года 2021 йыл 27 сентябрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 18 декабрь 2020)
  3. ↑ Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк. АНН news (11 август 2009). Дата обращения: 7 декабрь 2009. Архивировано 21 август 2011 года.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Languages of the World (Charts) 2008 йыл 14 октябрь архивланған.
  5. ↑ 5,0 5,1 Демоскоп Weekly — Сколько людей говорят и будут говорить по-русски?
  6. ↑ Независимая газета — Геополитический потенциал Русского мира
  7. ↑ Languages Spoken by More Than 10 Million People (Языки, на которых говорят более 10 миллионов человек) по данным энциклопедии [[Encarta]] (недоступная ссылка — история). Архивировано 31 октябрь 2009 года. 2009 йыл 29 октябрь архивланған.
  8. ↑ Арефьев, 2012, с. 391
  9. ↑ Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Slavic (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (2015). Архивировано из оригинала 6 сентябрь 2015 года. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  10. ↑ 10,0 10,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Ethnologue-rating-2018 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Филин Ф. П. Русский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  12. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444—446
  13. ↑ Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 437—438. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  14. ↑ 14,0 14,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; ВПН-2010-владение төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  15. ↑ 15,0 15,1 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Голодец төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  16. ↑ 16,0 16,1 Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 442—443. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  17. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 453
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 444. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  19. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 448—450
  20. ↑ Нерознак В. П. Этнонимика // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 650. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  21. ↑ Нерознак В. П. Этнонимика // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  22. ↑ Дуличенко, 2014, с. 326—329
  23. ↑ Лопатин, Улуханов, 2005, с. 444
  24. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 3. Население по национальности и владению русским языком. Федеральная служба государственной статистики (2001—2015). 2017 йыл 12 март архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  25. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; ВПН-2010-родной төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  26. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. 1. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Сообщение Росстата. 6. Национальный состав, владение языками, гражданство. Демоскоп Weekly. № 491—492 (19 декабрь 2011). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Лопатин, Улуханов, 2005, с. 445
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Арефьев А. Л. Сжимающееся русскоязычие. Демографические изменения — не на пользу русскому языку. Демоскоп Weekly. № 571—572 (14 октябрь 2013). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  29. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Национальный состав населения, гражданство. Распределение населения по национальности и родному языку. Результат выбора. Украина. с. 4. Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  30. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Национальный состав населения, гражданство. Распределение населения по национальности и родному языку. Результат выбора. Украина. с. 1. Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  31. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Национальный состав населения, гражданство. Распределение населения отдельных национальностей по другим языкам, кроме родного, которыми свободно владеют. Результат выбора Украина. с. 1. Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  32. ↑ Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года. Аналитический отчёт. 4. Национальный состав, владение языками, гражданство, вероисповедание. 4.2. Владение населения языками. Под ред. Смаилова А. А. С. 22—24. Астана: Агентство Республики Казахстан по статистике (2011). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  33. ↑ Перепись населения 2009 года. Выходные регламентные таблицы. Национальный состав населения, гражданство. Распространение в Республике Беларусь и областях белорусского и русского языков. Республика Беларусь. Национальный статистический комитет Республики Беларусь (19 август 2010). 2017 йыл 30 июнь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  34. ↑ Разделы статистики. Население. Основные показатели (Кыргызстан в цифрах). Национальный состав населения. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  35. ↑ Тульский М. Некоторые итоги переписи 2004 года в Молдавии. Демоскоп Weekly. № 249—250 (5 июнь 2006). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  36. ↑ Tautas skaitīšana 2011. TSG11-071. Pastāvīgo Iedzīvotāju Tautību Sadalījums Pa Statistikajiem Reģioniem, Republikas Pilsētām Un Novadiem Pēc Mājās Pārsvarā Lietotās Valodas 2011. Gada 1 Martā. Skatīt tabulu (латыш.). Centrālās statistikas pārvaldes datubāzes.(недоступная ссылка) (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  37. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Ethnologue 2015 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  38. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; Ethnologue 2009 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  39. ↑ Пьянов А. Е. Статус русского языка в странах СНГ. Вестник Кемеровского государственного университета, № 3 (47) С. 55—59. Кемерово: Philology.ru (2011). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Белоусов В. Н. Русский язык в межнациональном общении // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 447—449. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  41. ↑ 41,0 41,1 Лопатин, Улуханов, 2005, с. 446
  42. ↑ Федеральный закон Российской Федерации от 1 июня 2005 г. N 53-ФЗ О государственном языке Российской Федерации. «Российская газета» (7 июнь 2005). — № 3789. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  43. ↑ Государство. Конституция. Конституция Республики Беларусь. Раздел І. Основы конституционного строя. Статья 17. Пресс-служба Президента Республики Беларусь. Архивировано 29 ноябрь 2012 года. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  44. ↑ Конституция Республики Южная Осетия. Глава I. Основы конституционного строя Республики Южная Осетия. Статья 4. Информационное агентство ОСинформ.
  45. ↑ Конституция Приднестровской Молдавской Республики. Раздел I. Основы конституционного строя. Статья 12. «Новости Приднестровья», официальное информагентство Приднестровской Молдавской Республики. Архивировано 20 сентябрь 2008 года. 2008 йыл 20 сентябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  46. ↑ Конституция Донецкой Народной Республики. Глава I. Основы конституционного строя. Статья 10. Официальный сайт Донецкой Народной Республики. Архивировано из оригинала 15 декабрь 2015 года. 2015 йыл 15 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  47. ↑ Конституция «Луганской Народной Республики» и её отличия от Конституции Украины. OBZOR.lg.ua — Луганский городской сайт. Архивировано из оригинала 24 март 2016 года. 2016 йыл 24 март архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  48. ↑ Конституция Республики Казахстан. Раздел I. Общие положения. Статья 7, пункт 2. Constitution.kz. 2021 йыл 20 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  49. ↑ О парламенте. Конституция Кыргызской Республики. Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10, пункт 2. Жогорку Кенеш Кыргызской Республики. Архивировано из оригинала 18 декабрь 2012 года. 2012 йыл 18 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  50. ↑ Государство. Суверенитет. Конституция Республики Абхазия. Глава 1. Основы конституционного строя. Статья 6. Абхазия.рф — официальный сайт Республики Абхазия. Архивировано из оригинала 21 апрель 2017 года. 2017 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  51. ↑ Республика Молдова. Парламент. Закон № 344 от 23.12.1994 об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери). Статья 3. Пункт 1. Registrul de Stat. Al acterol juridice al republici Moldova. Ministerul Justitiei. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  52. ↑ Норвегия. Архипелаг Шпицберген. Официальный язык. Консульский информационный портал КД МИД РФ. 2021 йыл 20 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  53. ↑ List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages (ингл.). Council of Europe (5 сентябрь 2015). 2015 йыл 18 сентябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  54. ↑ Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон (Конституция Республики Таджикистан). Глава первая. Основы конституционного строя. Статья 2. Пресс служба Президента Таджикистана. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  55. ↑ Законы. Законы 1995 года. О государственном языке (в новой редакции). Статья 12. Официальный сайт Законодательной палаты Олий Мажлиса Республики Узбекистан (21 декабрь 1995). 2013 йыл 3 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  56. ↑ Узбекским ЗАГСам разрешили использовать русский язык. Лента.Ру (1 ноябрь 2012). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  57. ↑ Русский язык стал официальным языком в штате Нью-Йорк. «Агентство национальных новостей» (11 август 2009). Архивировано 16 сентябрь 2010 года. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  58. ↑ Кнессет вводит обязательное обозначение лекарств на русском языке. 9 Канал (22 февраль 2011). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  59. ↑ Главная страница. Официальный сайт ООН. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  60. ↑ 60,0 60,1 Костомаров В. Г. Русский язык в международном общении // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 445—447. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  61. ↑ Английский, французский, немецкий и русский языки — самые переводимые в мире. Центр новостей ООН (19 апрель 2012). Архивировано 23 июль 2012 года. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  62. ↑ Русский язык стал вторым по популярности в интернете. Lenta.ru (21 март 2013). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  63. ↑ 63,0 63,1 Лопатин, Улуханов, 2005, с. 447
  64. ↑ 64,0 64,1 Арефьев А. Л. Падение статуса русского языка на постсоветском пространстве. Демоскоп Weekly. № 251—252 (20 август 2006). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  65. ↑ 65,0 65,1 Арефьев А. Л. Будет ли русский в числе мировых языков в будущем? Демоскоп Weekly. № 251—252 (20 август 2006). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  66. ↑ Гаврилов К., Козиевская Е., Яценко Е. Русский язык — советский язык? Демоскоп Weekly. № 329—330 (14 апрель 2008). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  67. ↑ Арефьев А. Л. Меньше россиян — меньше русскоговорящих. Демоскоп Weekly. № 251—252 (20 август 2006). (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  68. ↑ Арефьев, 2012, с. 431
  69. ↑ Арефьев, 2012, с. 387
  70. ↑ Арефьев, 2012, с. 234—237, 271—272, 302, 326, 363—364
  71. ↑ Арефьев, 2012, с. 257—259, 285—288, 313—319, 328—331, 369—370
  72. ↑ 72,0 72,1 Лопатин, Улуханов, 2005, с. 446—447
  73. ↑ Филин Ф. П., Колесов В. В., Хелимский. Е. А. Русистика // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  74. ↑ Степанов Е. Н. Национальные варианты русского языка или русские территориальные койне? // Мова: науково-теоретичный часопис з мовознавства. — Одесса, 2001. — В. 16. — С. 11—13. Архивировано из первоисточника 27 май 2016. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  75. ↑ Оглезнева Е. А. Дальневосточный региолект русского языка как региональный вариант русского национального языка. — Благовещенск: Амурский государственный университет. Архивировано из первоисточника 4 март 2016. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  76. ↑ Жеребило Т. В. Этнолект // Словарь лингвистических терминов. — Изд. 5-е, испр-е и дополн. — Назрань: «Пилигрим», 2010. — 486 с. — ISBN 978-5-98993-133-0.
  77. ↑ Лопатин В. В., Улуханов И. С. Русский язык // Русский язык. Энциклопедия / Гл. ред. Ю. Н. Караулов. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Научное издательство «Большая Российская энциклопедия»; Издательский дом «Дрофа», 1997. — С. 439. — 721 с. — ISBN 5-85270-248-X.
  78. ↑ Руссенорск // Российский гуманитарный энциклопедический словарь / гл. ред. П. А. Клубков; рук. проекта С. И. Богданов. — М.; СПб.: Владос: Изд. Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та, 2002. — Т. 3 (П—Я). — 704 с.
  79. ↑ Гусев В. Ю. О происхождении некоторых элементов говорки (русского таймырского пиджина) // Вестник ТГПУ. — Томск, 2012. — В. 1 (116). — С. 106—109. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  80. ↑ Русско-китайский пиджин // Российский гуманитарный энциклопедический словарь / гл. ред. П. А. Клубков; рук. проекта С. И. Богданов. — М.; СПб.: Владос: Изд. Филол. фак. С.-Петерб. гос. ун-та, 2002. — Т. 3 (П—Я). — 704 с.
  81. ↑ Головко Е. В. Медновских алеутов язык // Языки мира. Палеоазиатские языки. — М.: «Индрик», 1997. — С. 117—125. — 227 с. — ISBN 5-85759-046-9. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  82. ↑ Жовтобрюх М. А., Молдован А. М. Восточнославянские языки. Украинский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 515. — 513—548 с. — ISBN 5-87444-216-2.
  83. ↑ Бирилло Н. В., Мацкевич Ю. Ф., Михневич А. Е., Рогова Н. В. Восточнославянские языки. Белорусский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 550. — 548—584 с. — ISBN 5-87444-216-2.
  84. ↑ Мечковская Н. Б. Русский язык в Одессе: Вчера, сегодня, завтра // Russian Linguistics. — 2006. — Vol. 30. — № 2. — P. 263—281.
  85. ↑ Kabanen, Inna. Введение в особенности одесского языка С. 9—12. Helsinki: Helsingin yliopisto (2008). Архивировано 14 июнь 2013 года. (Тикшерелеү көнө: 30 апрель 2015)
  1. ↑ Урыҫ телендә һуҙынҡы фонемалар һанын ике фонологик мәктәп ике төрлө билдәләй: мәскәү фонология мәктәбе и һәм ы өндәрен бер фонеманың варианттары тип иҫәпләй, Петербург (Ленинград) фонология мәктәбе — уларҙы икеһе ике төрлө фонема тип иҫәпләй.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Урыҫ_теле&oldid=1275869» битенән алынған