Испан теле

Испания йәки кастилия теле (исп. el español, el castellano) — плюрицентрик ибер-роман теле, урта быуаттарҙа Кастилия короллегендә барлыҡҡа килгән. Ул хәҙерге Бургос биләмәһен, Ла-Рисха һәм Кантабрия автономиялы өлкәләрен үҙ эсенә ала. Бөйөк географик асыштар осоронда донъяның башҡа төбәктәрендә лә, тәү сиратта Көньяҡ һәм Урта Америкала киң таралған. Һинд-европа телдәре ғаиләһенә (роман төркөмө, ибер-роман төркөмсәһе) инә. Яҙмаһы латин алфавиты нигеҙендә. Донъяла 470 миллион кеше һөйләшә, таралышы буйынса икенсе урында торған туған тел (ҡытай теленән һуң) һәм иң күп таралған роман теле. Төрлө баһалауҙар буйынса, донъяла испан телендә бөтәһе 548 миллион кеше һөйләшә. Шул иҫәпкә индерелгән 20 миллион кеше — испан телен үҙенең икенсе теле тип һанаусылар һәм сит тел булараҡ өйрәнеүселәр. Халыҡ һаны буйынса донъяла иң ҙур испан телле ил — Мексика (120 миллиондан ашыу кеше), территорияһы буйынса — Аргентина. Әлеге ваҡытта Америка суперконтинентында испан телендә һөйләшеүселәрҙең 9/10-ы йәшәй.

Испан теле
Зәңгәр төҫ менән испан теле рәсми булған илдәр күрһәтелгән
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме	español castellano
Илдәр	Испания, Андорра, Латинская Америкаһы илдәре, Үҙәк Америка илдәре, Кариб бассейны илдәре, Төньяҡ Америка өлөшләтә
Рәсми статусы	Испания Андорра Аргентина Ҡалып:Флаг Белиза Белиз Боливия Чили Колумбия Коста-Рика Куба Ҡалып:Флаг Доминиканской республики Доминикан республикаһы Эквадор Сальвадор Ҡалып:Флаг Экваториальной Гвинеи Экваториальная Гвинея Ҡалып:Флаг Гибралтара Гибралтар Гватемала Гондурас Мексика Никарагуа Панама Ҡалып:Флаг Парагвая Парагвай Перу США Уругвай Венесуэла
Идара итеүсе ойошма	Испан теле академияһы ассоциацияһы
Был телдә һөйләшеүселәр	450 млн. чел. (2020)
Классификация
Категория	Языки Евразии
Индоевропейская семья Италийские языки Романские языки Западно-романские языки Иберо-романские языки Западно-Иберийские языки[en] Испанский язык
Әлифба	латиница (Испанский алфавит)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	исп 230
ISO 639-1	es
ISO 639-2	spa
ISO 639-3	spa
Был телдә Википедия

Знание испанского языка в Европейском союзе в 2006 году в % от населения страны:      государственный язык      9% и более      от 4% до 8,99%      от 1% до 3,99%      меньше 1%

Географик таралышы

АҠШ-та испан телендә 34,5 миллион кеше һөйләшә; Пуэрто-Рикола инглиз теле менән бер рәттән дәүләт теле тип таныла. Нью-Мексико штатында ғәмәлдә рәсми статусҡа эйә, дәүләт ҡануниәте рәсми тел статусын күҙаламай, әммә инглиз теле менән бер рәттән рәсми документтарҙа испан телен ҡулланыу мотлаҡ йәки мөмкинселеге тураһында һөйләй.

Бынан тыш, бер нисә миллион испан телендә һөйләшеүсе Калифорния, Флорида, Техас һәм Нью-Йорк штаттарында йәшәй. Шулай уҡ испан телендә һөйләшкән халыҡтың 15%-ы АҠШ-тың Виргин утрауҙарында йәшәй.

Дәүләт теле инглиз булһа ла, Британияның Гибралтар территорияһы халҡының күпселеге испан телендә һөйләшә. Шулай уҡ янит тип аталған испан һәм инглиз телдәре ҡатнашмаһы ҡулланыла.

Испан теле Андоррала һәм Белизда (60%), Арубала (85%) һәм Кюрасаола (65%) киң ҡулланыла. Шулай уҡ Бонайрала (35%), Бразилияла, Тринидад һәм Тобагола, Көнбайыш Сахарала (Полисарио Фронты тарафынан территорияһы конттролдә тотола) , Филиппин (төрлө мәғлүмәттәр буйынса испан телендә халыҡтың 0,01 % йәки 2658 кеше 2 % тиклем йәки 2,9 млн) һәм Марокко, Сербия, Черногория, Төркиәнең һәм Израилдең сефард (йәһүд) обшиналары испан телендә һөйләшә.

Бразилияла халыҡтың һөйләш теле — португал теле, унда дипломлы белгестәр һәм студенттар араһында испан теленең икенсе тел булараҡ статусы нығытыла. Ил иҡтисады АҠШ һәм Европа менән сауҙа операцияһына буйһоноуға бәйле көсһөҙләнә. Күрше испан телле илдәр (бигерәк тә МЕРКОСУР блогына ҡараған) менән сауҙа әйләнеше үҫә, билингвизмға (ике теллелеккә) һәм испан телен белеүгә күберәк иғтибар бүленә.

2005 йылдың 7 июлендә Бразилияның Милли конгресы илдең дәүләт һәм шәхси мәктәптәрендә испан телен икенсе тел булараҡ нығытҡан законды раҫланы. Бразилияла испан теленең популярлығы португалдарға бик оҡшауы һәм бөтә күрше илдәрҙә лә тиерлек рәсми булыуы менән арта. Бразилияның сик буйы ҡалаларында (бигерәк тә Бразилия-Уругвай сигендә) шулай уҡ испан һәм португалдарҙың «портуньол» тип аталған ҡатнашмаһында һөйләшәләр.

Испан теле — Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы, Европа берлеге, Африка берлеге һәм Америка дәүләттәре ойошмаһының рәсми теле. БМО-ның Йәмәғәт мәғлүмәте департаментының 2010 йылғы ҡарарына ярашлы, йыл һайын 23 апрель Испан теле көнө булараҡ билдәләнә.

ХXI быуатта испан теле Пасха, Чили утрауҙарының төп теле булып һанала.

Стандартлаштырыу

Испан телен стандартлаштырырға тырышыуҙың тәүге ынтылыштары XV быуат аҙағында Ибериянан ситтә тарала башлай. Испан теле король академияһы хәҙерге испан теленең лингвистик һәм әҙәби нормаһын көйләүсе булып хеҙмәт итә, 1780 йылдан испан теленең академик һүҙлеген даими баҫтырып сығара. Тарихи яҡтан испан телен формаль стандартлаштырыу процестары тәү сиратта фонетикаға, ортографияға һәм ортфоэпияға ҡағыла һәм ғәмәлдә грамматика, синтаксис һәм морфологияға ҡағылмай тиерлек. Бер яҡтан, был процестар һөҙөмтәһендә испан теле орфографияһы әйтелешкә яҡыная (әйтелешһеҙ h-нан һәм -sión/ción вариацияларынан тыш). Икенсе яҡтан, Испан теле король академияһы, француз теленән айырмалы рәүештә, ҡылымдың яңы (күбеһенсә аналитик) формаларын һәм телдең яңы лексик һәм морфологик вариацияларын үҙләштереүгә ҡамасауламай, был испан телен грамматика, лексика һәм синтаксис йәһәтенән ярайһы уҡ һығылмалы һәм төрлө итә. Испан телендә ҡылымдың 16 заман формаһы, шулай уҡ күп һанлы перифраздары (ситләтеү) бар.

Испан телененең варианттары һәм диалекттары

• Испанияла испан теленең диалекттары
  • Төньяҡ диалект
    • Кастиль диалекты
    • Риоха диалекты
    • Арагон диалекты
    • Чурро
    • Каталан иалекты
    • Галисия диалекты
  • Көньяҡ диалект
    • Мадрид диалекты
    • Ла-Манч диалекты
    • Валенсия диалекты
    • Мурсия диалекты
    • Эстремадура диалекты
    • Андалусия диалекты
    • Канар диалекты
• Африкала испан теленең диалекттары
  • Испан теленең Сахара диалекты
  • Экваториаль Гвинея диалекты
• Испан теленең диалекттары Америкала
  • Амазон испан теле
  • Анд испан теле
  • Антиохия испан теле
  • Көнсығыш Боливия испан теле
  • Кариб испан теле
    • Төньяҡ Колумбия испан теле
    • Куба испан теле
    • Доминикана испан теле
    • Панама испан теле
    • Пуэрто-Рико испан теле
    • Урта Венесуэла испан теле
    • Маракайбо испан теле
  • Урта Америка испан теле
  • Чили испан теле
  • Чилоэ испан диалекты
  • Урта Колумбия испан теле
  • Экватор испан теле
  • Мексикала испан диалекттары
    • Төньяҡ Америка испан теле
    • Юкатан испан теле
  • Парагвай испан теле
  • Перу яр буйы испан теле
  • Төньяҡ Перу яр буйы испан теле
  • Испан теленең риоплап һөйләше
    • лунфардо социолекты
    • Уругвай испан теле
• Филиппин испан теле
  • Чабакано испан-креоль теле

Яһалма телдәр

Испан теле диалекттары менән бер рәттән унан яһалған телдәр ҙә бар. Улар араһында грамматик структуралары ябайлаштырылған креоль телдәре бар: чабакано (Филиппин), папьяменту — папьяменто (Аруба, Антиль утрауҙары) һәм паленкеро (Колумбия).

Испан теле нигеҙендә (базаһында) һәм ҡеүәтле сит ил телдәре суперстраты (йоғонтоһо) йәки субстраты менән ҡатнаш һәм контактлы телдәр:

• Мексика-Америка сиктәрендә испан-инглиз ҡатнаш спанглиш булараҡ билдәле;
• Гибралтарҙа испан-инглиз ҡатнаш — янито;
• Парагвай Республикаһында испан-һинд ҡатнаш — йолара;
• Бразилия-Уругвай сиктәрендә испан-португал ҡатнаш — портуньол
• испан-каталан ҡатнаш валенсия теле
• йәһүдтәрҙең боронғо испан теле левант — ладин.
• Буэнос-Айрестың юғалған испан-итальян социолеткаһы (лунфардо);

Испан әллә кастиль телеме?

Испанияла, Латин Америкаһында испан теле, ул барлыҡҡа килгән төбәккә ярашлы, кастиль тип атала (исп. castellano). Был уны Испанияның башҡа телдәренән айырмаһын күрһәтеүсе билдә. Бындай бүленеш Көньяҡ конус һәм каталан, галисия, баск һ. б. телдәрендә һөйләшеүсе ил халҡы араһында бик популяр.

Күп кенә филологтар, Кастилияла Урта быуаттарҙа һөйләшкән тел булараҡ, кастиль тип атарға кәрәк, тип иҫәпләй. Ләкин башҡалар был фекер менән килешмәй — «испан теле» атамаһын ҡулланмаҫҡа тәҡдим итәләр, сөнки был тел Испанияла берәү икәнен аңлата, каталан, галисия, баск, аран, арагон һәм астур телдәренең испанса түгеллеген күрһәтә.

Испандар, ғәҙәттә, сит телдәр менән бер рәттән телгә алғанда, үҙҙәренең телен испан теле, ә Испанияның башҡа телдәре менән бер рәттән кастиль теле тип тә йөрөтәләр. Башҡа ике теллелек донъяһында ике атама ла ҡулланыла. «Испан» өҫтөнлөк итә Колумбияла, Панамала, Никарагуала, Сальвадорҙа, Коста-Рикала, Гватемала, Гондураста, Мексикала, АҠШ-та, Доминикан Республикаһында һәм Венесуэла (күпселек Төньяҡ һәм Үҙәк Америкала); «кастиль» өҫтөнлөк итә Кубала, Перуҙа, Боливияла, Парагвайҙа, Чилиҙа, Аргентинала һәм Уругвайҙа.

Тарихы

Хәҙерге әҙәби испан теле һәм уның күп һанлы яҙма һәм ауыҙ-тел варианттары Иберияның урындағы латин халыҡ теле диалекттарының үҫешен сағылдыра. Испан телдәре үҫешенең хронологик тәртиптәге буленеше:

• б.э.тиклем III быуатта: урта диңгеҙ һинд-европа сығышлы булмаған автохтон (боронғо баск теле) өҫтөнлөк итә, яр буйы райондарына ситтән беренсе колонистарҙың телдәре үтеп инә (Галицияның кельт телдәре, карфаген финикий теле, яр буйы колонияларының боронғо грек теле). Һуңыраҡ уларҙың барыһы ла испан теленең субстратына әйләнә.
• Б. э. т. II быуат аҙағында — б. э. т. V быуат башында бөтә автохтон телдәр һәм боронғо колонистарҙың телдәре халыҡ латын теле тарафынан ҡыҫырыҡланып сығарыла һәм ул Рим империяһының төп теле булып ҡала. Нәҡ латин теленең эволюцияһы яулап алынған һәм күрше халыҡтар телдәре менән үҙ-ара тәьҫир итешеүе хәҙерге испан теленең формалашыуына килтерә.
• б.э. тиклем V быуатта — б.э. тиклем VII быуатҡа тиклем: империяның бөтөнләй бөлгөнлөккә төшөүе һәм үҙәкләштереүе дөйөм алғанда элекке империяла һәм айырым алғанда ярымутрауҙа халыҡ латин теленең төрлө үҫешенә килтерә. Вестготтарҙың власын баҫып алған герман һөйләштәре был осорҙағы урындағы роман идиомаларына суперстрат йоғонто яһай. Классик латин теле һәм йәнле һөйләү теле нормалары араһында айырма барлыҡҡа килә.
• VIII быуат — XII быуат: ярымутрауҙың роман теле өлкәһендә диалекттарҙың тарҡалыуының көсәйүе һәм мосолман яулап алыусылары индергән ғәрәп теленең параллель таралыуы (адстрат). Испан теленә ғәрәп теленең көслө йоғонтоһо беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған.
• XII—XV быуаттарҙа боронғо испан теле: Реконкиста процесында мосолмандарҙы ҡыҫырыҡлап сығарыу ғәрәп теленең абруйы түбәнәйеүенә һәм иҫке испан әҙәби теленең формалашыуына килтерә. Ярымутрауҙы Кастилия һәм Мадрид хакимлығы аҫтында үҙәкләштереү процесы башлана. Кастилия диалекты бөтә ярымутрауға тарала, ғәрәп телен тулыһынса ҡыҫырыҡлап сығара, өлөшләтә башҡа урындағы роман идиомалары (мосараб теле, галиция, аҙыраҡ дәрәжәлә каталан теле һ. б.).
• XVI—XVIII быуаттар: бөйөк географик асыштар дәүерендә Испания колониаль империяһы (Латин Америкаһы, Филиппин, Африканың бер нисә терәк пункты) барлыҡҡа килә. Испан теле Испаниянан ситтә киң таралған һәм донъяның төп телдәренең береһенә әүерелә.
• XIX—XX быуаттың беренсе яртыһы: испан телен географик дифференциациялау процесы бара, испан телле һәр илдә уның тел варианттары эшләнә һәм стандартлаштырыла. Ҡайһы бер төбәктәрҙә инглиз теле баҫымы аҫтында испан теле үҙ позицияһын юғалта (Көньяҡ-Көнбайыш АҠШ, Луизиана, Флорида) йә бөтөнләй тиерлек юҡҡа сыға (Гуам, Каролина утрауҙары, Мариана утрауҙары, Тринидад һәм Тобаго, Филиппин). Донъяла уның абруйы түбәнәйә.
• XX быуаттың икенсе яртыһы — XXI быуат башы: испан телле донъяны берләштереү (Hespanidad, Union, Instituto Cervantes, Король испан теле академияһы), испан теленә, испан һәм латин америкаһы (суб) мәҙәниәттәренә ҡыҙыҡһыныу үҫә һәм киңәйә, ҡасандыр традицион булған урындарҙа испан теленең яңырыуы һәм тергеҙелеүе (Тринидад һәм Тобаго 2000 йылдан һуң, Аруба, Флорида, 2008 йылдан Филиппин һ.б.). Шул уҡ ваҡытта Испанияның үҙендә испан телен маргиналлаштырыу процесы айырылып тора, унда урындағы автономиялы өлкәләр властары ҡасандыр испандар тарафынан көндәлек аралашыу өлкәһенә этәрелгән урындағы идиомаларҙы тергеҙеү буйынса ярайһы уҡ уңышлы ынтылыш яһай. Был процесс Каталонияның автономиялы райондарында — Басктар илендә һиҙелерлек бүленә, Галисияла аҙыраҡ бүленә.

Орфографияһы

Бынан тыш, испан орфографияһы түбәндәге өҫтәмә хәрефтәрҙе ҡуллана: Áá, Éé, Íí, Óó, Úú, Üü (акут баҫымлы хәрефтәр — омонимдарҙы айырыу һәм уртаҡ баҫым ҡағиҙәләренән айырыу өсөн; ü диерезис менән — был хәреф уҡылыр өсөн e һәм i алдынан g ҡушымсаһы менән)

Испан диалекттарында гравис баҫымлы хәрефтәрҙе осратырға мөмкин: Àà, Èè, Ìì, Òò, Ù һәм ù Çç — се-седилий.

Ҡағиҙәне уҡыу

Нигеҙҙә, һүҙҙәр нисек яҙыла, шулай уҡыла. Быға романстар даирәһендә испан теленең махсус вокализмы булышлыҡ итә. Испан телендә бөтә һуҙынҡыларҙың аныҡ һәм тотороҡло әйтелеүе хас. Фонетик материалдың 47 процентын тәшкил итеүенә ҡарамаҫтан, уларҙың һаны бишәү менән сикләнгән: A, E, I, O, U. Башҡа роман телдәре менән сағыштырғанда һуҙынҡылары иң әҙ, ә донъя телдәрендә иң аҙ һуҙынҡылы телдәрҙең береһе (ғәрәп теленән башҡа). Испан һуҙынҡыларының сағыштырмаса ябайлығы шунда: улар оҙонлоҡ-ҡыҫҡалыҡта, асыҡлыҡта фонемик яҡтан һиҙелерлек айырмалар күрһәтмәй һәм баҫымһыҙ позицияла редукцияға бирелмәй. Ҡайһы бер кариб һөйләштәренең йәнле телмәрендә, һуҙынҡыларҙың аллофоник назализацияһы (танаулаша) n m, ләкин ул әҙәби нормаға инмәй. Шул уҡ ваҡытта әҙәби телдә тартынҡыларҙа аллофондарҙың күп булыуы хас. Йәнле һөйләште диалекттар һәм төбәк варианттары буйынса тикшереүҙәр тартынҡыларҙың аллофоник вариацияһының тағы ла киңерәк спектрын асыҡлай: йотолорға, ассимиляцияланырға, көсһөҙләнергә һәм башҡа төрлө үҙгәрештәргә бирелергә мөмкин.

Төп ҡағиҙәләр

• • ch — кастилия яҡынса ҡаты белорус ч йәки полякса cz; в чили диалектында — йомшаҡ урыҫ [ч'].
  • ll — «йй» кеүек, ҡайһы бер диалекттарҙа «жь», «джь», «ш» йәки «лль».
  • h — бер ваҡытта ла уҡылмай, шулай ҙа боронғо однако андалуз һөйләшендә [h] һаҡланған.
  • с — a, o, u алдынан — «к» уҡыла; e, i алдынан— «c» (Латин Америкаһы) йәки һаңғырау инглиз «th» (Испания).
  • z — «c» кеүек уҡыла (Латин Америкаһы) йәки һаңғырау инглиз «th» (Испания).
  • g — i и e алдынан — урыҫса «х» уҡыла, башҡа тартынҡылар алдынан «г».
  • j — урыҫса «х» кеүек, ләкин көсөргәнешле.
  • s — урыҫса «c», әммә, ҡағиҙә булараҡ, альвеолиға саҡ ҡына артҡа этәрелеү менән.
  • x — урынына ҡарап — урыҫса «кс», «гс», «с» (Американың ҡайһы бер атамаларында «х» һәм «ш»).
  • gu ҡушымсаһы — e, i алдынан уҡыла «г» кеүек, «u» әйтелмәй (яҙылышынан башҡа gü).
  • qu ҡушымсаһы — e, i алдынан уҡыла «к» кеүек, «u» әйтелмәй (яҙылышынан башҡа qü).
  • b и v — «ышҡылыулы-фрикатив б». Һүҙ башында һәм танау өндәренән һәм иренләшкән тартынҡыларҙан һуң ышҡылыусы өн [b], әйтелеше буйынса урыса «б».Ҡалған осраҡта яртылаш ышҡылыулы «б» һәм "в"араһы.

Испан телендә баҫым

Испан телендә баҫым һүҙҙең аҙағынан 1-5 ижеккә төшөүе мөмкин. Әгәр график баҫым ҡуйылмаһа, баҫым, һүҙ n һәм s-тан башҡа тартынҡы менән тамамланһа, һуңғы ижеккә йәки, әгәр һүҙ һуҙынҡыға йәки n йәки s тартынҡыларында тамамланһа, һуңғы ижеккә төшә.

Яҙғанда баҫымлы һуҙынҡы өҫтөнә, мотлаҡ ,баҫым билдәһе ҡуйылырға тейеш, мәҫәлән, préstamo, caracter, llegué.

Баҫым шулай уҡ дифтонгты өҙөргә кәрәк булғанда ла күрһәтелә.: «conocía» (белә), «tenía» (була) йәки ҡайһы бер баҫымлы һәм баҫымһыҙ омонимдарҙы айырыр өсөн (мәҫ. «tú» — һиңә, ләкин «tu» — һинең).

Лингвистик ҡылыҡһырлама

Морфологияһы

Һуҙынҡылар

	Алғы рәт	Урта рәт	Артҡы рәт
Ябыҡ	i		u
Урта	e		o
Асыҡ		a

Тартынҡылар

	Ирен	Теш	Альвеолярный	Палатальный	Веляр
Танау	m		n	ɲ
Шартлаулы	b. p	d ' t		tʃ	g k
Ышҡылыулы	f	θ	s	ʝ	x
Ҡалтыраулы			r
Бер баҫымлы			ɾ
Латераль			l	ʎ

Артикль

Испан телендәге артикль (артикуло) — ярҙамсы һүҙ төркөмө, ул исем алдынан килеп, уның енесен, һанын һәм килешен күрһәтә.

Билдәлелек (el, los, la, las, ҡайһы берҙә lo), билдәһеҙлек артикле (un, unos, una, unas) һәм нуль артикле (термин артикле булмаған мәғәнәлә) айырыла.

Артикль формалары

Һан	Артикль билдәләне		Билдәһеҙлек артикле
	Ир-ат затынан (муж.р.)	Ҡатын-ҡыҙ заты (жен.р.)	Ир-ат затынан (муж.р.)	Ҡатын-ҡыҙ заты (жен.р.)
Берлек	el cuaderno	la mesa	un árbol	крупный pluma
Күплек	los cuadernos	las mesas	unos* árboles	unas* plumas

Билдәлелек артикле (artículo detemerado) ғәҙәттә исем менән билдәләнгән объект йәки күренеш билдәле булған, телмәрҙә билдәләнгән йәки ҡабатланған һәм беренсе тапҡыр яҙылмаған осраҡтарҙа ҡулланыла. Шулай уҡ бер төрлө объект йәки абстракт төшөнсә тураһында һүҙ барғанда билдәлелек артикле рөхсәт ителә. Мәҫәлән: dame el libro kue te te regalo мария; <unk>рото-эль-флореро; la envidia es un vicho mui frekuente. Билдәһеҙлек артикле (artículo indeterminado), киреһенсә, беренсе тапҡыр телгә алынған объект йәки күренеш билдәһеҙ булған осраҡтарҙа ҡулланыла. Ҡайһы бер осраҡтарҙа билдәһеҙлек артикле стилистик сара сағылышы итеп ҡулланылырға мөмкин (объекттың йәки күренештең сифат характеристикаһы). Мәҫәлән: En la playa vimos un barco; Ми тио дәүере un hombre muy amoble.

Артикль нуль була, әгәр ул юҡ икән, йә төшәп ҡалһа. Артиклдең төшөп ҡалыуы күҙәтелә, әгәр исем — яңғыҙлыҡ исем булһа (мәҫәлән,, кеше исеме María, ҡала атамаһы Madrid йәки ил — España), уның алдынан эйәлек алмашы йә күрһәтеү алмашы тора (casa mi, este país), исемдәр тултырыусы функцияһын үтәй һәм матдәне аңлата (María té toma; Pedro carne come), шулай уҡ нығынған һүҙбәйләнештәр tener hambre, miedo tener, tener frío, hace frío, calor hace.

Испан аритклдәре һөйләмдә килеш мөнәсәбәттәре күрһәткесе булып хеҙмәт итә: исемдәр үҙҙәре морфологик яҡтан күплектә генә үҙгәргәнгә күрә, килеште тик артикль буйынса ғына билдәләргә мөмкин.. Мәҫәлән: Pedro escribe a María, quiero de Залитая hablar más No, miguel de carro El. Исемдәрҙән килгән тиң киҫәкле һөйләмдәрҙең бер нисә эйәһе һәм дөйөм хәбәре булһа, исемдәрҙең ниндәй енестә булыуына ҡарамаҫтан, артикль тик берһенә генә ҡарай. Мәҫәлән: El celo, este inteligencia honradez y de imponen doctor.

Исем

Испан телендә исем ике енес затында (род) килә: мужской һәм женский.

Ир-ат заты (мужской род) исемдәре

Ҡағиҙә булараҡ, бөтә -о- тамамланған исемдәр мужской род : metro — метро, mercado — рынок-баҙар. mano — рука, radio — радио башҡалар.

Ҡатын-ҡыҙ заты (женский род)

Ҡағиҙә булараҡ, исемдәр тамамланһа -а — ҡатын-ҡыҙ заты: casa — йорт, mesa — өҫтәл, discoteca — дискотека.

Исмдәр тамамланып килә -ión, -d, -z ғәҙәттә ҡатын-ҡыҙ затын белдерә: reunión — йыйылыш, lección — дәрес, verdad — дөрөҫ, ciudad — ҡала, salud — иҫәнлек-һаулыҡ, paz — донъя, voz — тауыш, cruz — тәре, luz — света, nariz — танау.

Исемдәр берлектә баҫымһыҙ һуҙынҡыға тамамланһа, күплектә ҡушылып барлыҡҡа килә - 's

	Бердек һанда	Күплек һанда
тәрилкә	plato	platos
ҡәбиләләре	tribu	tribus

Исемдәр берлек һанда тартынҡыларына тамамланһа, күплек -es ҡушып төҙөлә:

	Берлек һанда	Күплек һанда
хайуандар	animal	animales
а.	señor	señores
короле	rey	reyes
закон	ley	leyes

Шулай уҡ ҡайһы бер башҡа телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр тәшкил итә.:

	Берлек һанда	Күплек һанда
клуб	club	clubs (һәм clubes)
дефициты	déficit	déficits (һәм déficites)

һ. б.

Һүҙ төркөмдәре, уларҙың араһында берҙән-н тамамлана -z, күплек һанда, уларҙың ваҡытында алмаштырылып -c:

	Берлек һанда	Күплек һанда
ҡәләм	lápiz	lápices
яҡтылыҡ	luz	luces
танау	nariz	narices

Аҙ һүҙ, тартынҡыларына тамамланған яһаусы -c бәлки, уны үҙгәртергә күплек һанда -qu мәҫәлән, , frac — fraques (йәки fracs).

Сифат

Сифат испан телендә исемдәр менән һан һәм затта ярашалар.

Һан менән бөтә сифаттар ҙа үҙгәрә. буйынса бөтә һан үҙгәрмәй тиерлек. Әгәр ҙә был сифат берлектә баҫымһыҙ һуҙынҡыға тамамланһа, күплек һанда өҫтәпә - 's әгәр баҫымлы һуҙынҡыға йәки тартынҡыға тамамланһа -es. Сифат z хәрефенә тамамланһа, була, ул үҙгәрә c

	Берлек һанда	Күплек һанда
аҡ	blanco	blancos
ауыр	difícil	difíciles
бәхетле	feliz	felices

Бөтә сифаттар ҙа род менән үҙгәрмәй. Бащлыса -o тамамланған сифаттар үҙгәрә, ҡатын-ҡыҙ затын (женский род) белдергәндә үҙгәрә -a: blanco papel el — la blanca mesa (аҡ ҡағыҙ- аҡ — өҫтәл).

Сифаттар тартынҡыларына тамамланһа йәки -e ҡағиҙә булараҡ, род буйынса үҙгәрмәй, шулай ҙа ҡағиҙәнән тыш:

• милли сығышты аңлатҡан сифаттар: japonés — japonesa, alemán — alemana, español — española — японский, немецкий, испанский;
• сифат артыҡлыҡ (-ote) йәки кесерәйтеү (-ete) аффикстары: regordete — regordeta, grandote — grandota;
• сифаттарҙың күпселек өлөшө тамамлана -or, -ón йәки -án: trabajador — trabajadora, dormilón — dormilona, holgazán — holgazana.

Сифаттың сағыштырыу дәрәжәһе

Күпселек телдәрҙәге кеүек үк, испан сифаттары сағыштырыу дәрәжәһе, төп, артыҡлыҡ дәрәжәлренә эйә.

Төп дәрәжә — объекттың үҙенсәлеге булараҡ ҡулланылған сифат. Йәғни һүҙлек формаһы: Esta casa es гермоса.

Сағыштырыу дәрәжәһе бер үк үҙенсәлектәргә эйә булған ике объектты сағыштырғанда ҡулланыла, шул уҡ ваҡытта уларҙың береһе сағыу үҙенсәлектәргә эйә.Сағыштырыу дәрәжәһе күпселек осраҡта аналитик юл менән, конструкциялар ярҙамында яһала más(menos) + сифат + que (артыҡ (кәм) ҡарағанда…) йәки tan + сифат + como (шулай уҡ … тип). Мәҫәлән: Es Moscú más grande que Petersburgo San; Es Fiódor Dostoyevski como célebre tan León Tolstói.

Артыҡлыҡ дәрәжәһе нимәнеңдер юғары дәрәжәһен күрһәтә,шуның менән артыҡлыҡ дәрәжәһе сағыштырмаса һәм абсолют планға айырыла.

Сағыштырмаса план артыҡлыҡ дәрәжәһе аналитик конструкциялар ярҙамында барлыҡҡа килә артикль билдәләһе + сағыштырма дәрәжәһендәге сифаттар: Este libro es el interesante más todos de.

Абсолют план артыҡлыҡ дәрәжәһе объекттың өҫтөнлөгөн бер ниндәй сағыштырыуһыҙ күрһәтә, аналитик һәм синтетик юл менән яһалырға мөмкин.

Аналитик юл менән яһағанда йыш ҡулланылған конструкциялар muy (юғары дәрәжәлә) + төп сифат: novela Es una novela muy absorbente. Синтетик юл менән яһалғанда, сифат нигеҙенә аффикс ҡушыла -ísimo:Es un problema dificilísimo. Ҡайһы бер сифаттарабсолют артыҡлыҡ дәрәжәһе яһағанда айырым аффикстарға эйә: peor — pésimo, acre — acérrimo, simple — simplicísimo.

Рәүеш

Рәүеш (adverbio), һүҙ төркөмө, эш-хәлдең билдәһен белдерә.

Формаһы буйынса барлыҡ рәүештәр ябай, яһалма һәм ҡушма рәүештәргә бүлергә мөмкин. Ябай рәүештәр бер нигеҙенән тора (nunca, mucho, sólo). Яһалма рәүештәр нигеҙҙән һәм суффикстарҙан (perfectamente) барлыҡҡа килә.

Ҡушма рәүештәр ике һәм унан да күберәк һүҙҙән тора (pasado mañana, ningún de modo, vez tal). Рәүеш билдәһе булған һүҙҙәр, ләкин ҡылым һәм бәйләүестәр яһалған (мәҫәлән,, repente de, en quando de vez, д pie, fin al һ. б.), рәүешле (наречный) һүҙҙәр тип атала. Мәғәнәһе буйынса рәүештәр бүленә (урыҫ, башҡорт телдәрендәге кеүек) : ваҡыт рәүеше (ahora, hoy, ayer, mañana, antes, después, luego, nunca, siempre, temprano, tarde), урын (aquí, allí, abajo, arriba, delante, detrás, la derecha a, a la izquierda, lejos, cerca), оҡшатыу рәүеше (bien, mal, despacio, apenas, rápidamente), раҫлау (sí, ciertamente, naturalmente, vale), кире (no, tampoco) күләм-дәрәжә (mucho, poco, bastante) рәүештәре.

Сифаттар кеүек үк, испан рәүештәре ла сағыштырыуҙың өс дәрәжәһендә үҙгәрә. Төп дәрәжә — үҙгәрешһеҙ (һүҙлек) формаһындағы ябай рәүеш.

.Сағыштырыу дәрәжәһе көсәйтеүсе más һәм manos рәүештәрен ҡушыу юлы менән барлыҡҡа килә, улар рәүеш һыҙатының ҙурыраҡ йәки аҙыраҡ үҙенсәлегенә ҙур әһәмиәт бирә.

.

Һан

Испан һандары (numerales) — абстракт һандарҙы йәки объекттар һанын һәм уларҙың иҫәпләү тәртибен билдәләүсе һүҙ төркөмө. Ошоға рәүешле һандар бүленә (cardinales números) төп һәм рәт һандарына (ordinales numerales). Һан исем алдында килә, уның менән род (енес төш. муж. р., жен. р..) һәм күплектә яраша. Рәт һандары, ҡағиҙә булараҡ, 10-ға тиклем генә ҡулланыла, артабан төп һандар ҡулланыла. Әммә грамматикала 10 һуң рәт һандарының яһалышының теүәл ҡағиҙәләре бар.

Һандар 0 алып 29 тиклем Цифра Һан Төп һандар Рәт һандары 0 cero — 1 uno primero 2 dos segundo 3 tres tercero 4 cuatro cuarto 5 cinco quinto 6 seis sexto 7 siete séptimo 8 ocho octavo 9 nueve noveno 10 diez décimo 11 once undécimo 12 doce duodécimo 13 trece decimotercero 14 catorce decimocuarto 15 quince decimoquinto 16 dieciséis decimosexto 17 diecisiete decimoséptimo 18 dieciocho decimoctavo 19 diecinueve decimonoveno 20 veinte vigésimo 21 veintiuno vigésimo primero 22 veintidós vigésimo segundo 23 veintitrés vigésimo tercero 24 veinticuatro vigésimo cuarto 25 veinticinco vigésimo quinto 26 veintiséis vigésimo sexto 27 veintisiete vigésimo séptimo 28 veintiocho vigésimo octavo 29 veintinueve vigésimo noveno

Һандар 30 алып 1 000 000 тиклем Цифра Һан Төп һандар Рәт һандары 30 treinta trigésimo 31 treinta y uno trigésimo primero 40 cuarenta cuadragésimo 50 cincuenta quincuagésimo 60 sesenta sexagésimo 70 setenta septuagésimo 80 ochenta octogésimo 90 noventa nonagésimo 100 cien/ciento centésimo 101 ciento uno centésimo primero 200 doscientos ducentésimo 300 trescientos tricentésimo 400 cuatrocientos cuadringentésimo 500 quinientos quingentésimo 600 seiscientos sexcentésimo 700 setecientos septingentésimo 800 ochocientos octingentésimo 900 novecientos noningentésimo 1000 mil milésimo 1001 mil uno milésimo primero 2000 dos mil dosmilésimo 10 000 diez mil diezmilésimo 100 000 cien mil cienmilésimo 1 000 000 un millón millonésimo

Төп һандар uno ир-ат затын (муж.р) исемдре алдынан ҡыҫҡартылған формаһы un (мәҫәлән,: un alumno, un libro). Ҡатын-ҡыҙ затын (жен.р.) исемдәре алдынан о урынына аҙағында . a (casa круп, крупный hermana). Ошоға оҡшаш рәт һандары үҙгәрә primero һәм tercero . Бөтә күплек һанда — os һәм as шуға ярашлы. Һандар 200-ҙән 900-гә тиклем os һәм as менән тамалана. Һан ciento исем алдынан . cien формаһын ала.

Ҡушма һандар бер нисә разрядтан тора. Дөйөм ҡағиҙәгә ярашлы, тик һулдан уңға уҡыла. Мәҫәлән: 203 300 569 — trescientos sesenta millones mil nueve quinientos y doscientos tres (биш йөҙ + алтмыш туғыҙ + миллион разряды + өс йөҙ + мең разряды+ ике йөҙ + өс).

Алмаштар

Зат алмаштары

Зат алмаштарының испан телендә түбәндәге формалары бар.:

yo — мин, tú — һин , él - ул (он), ella — ул (она), usted —Һеҙ, nosotros (-as) — беҙ, vosotros (-as) — һеҙ, ellos (-as) — улар, ustedes — Һеҙ

Usted бер кешегә әҙәпле (ихтирамлы) итеп «Һин» тигәнде күҙ уңында тотҡанда ҡулланыла,ustedes бер нисә кешегә ҡарата өндәшкәндә. Vosotros бер төркөм кешеләрҙе күҙ уңында тотҡанда ҡулланыла, уларҙың һәр береһенә «һин» тип мөрәжәғәт итергә мөмкин, йәғни, асылда, tú. күплеге.Vosotros nosotros, һәм ellos алмаштары шулай уҡ род (муж.р., жен.р.) буйынса үҙгәрә.

Юҡлыҡ алмаштары

Испан телендә: nada (бер нимә лә-ничто), nadie (бер кем дә-никто), ninguno (бер ниндәй ҙә-никакой). Тәүге ике алмаш үҙгәрмәй торған, ninguno үҙе эйреп килгән исем менән затта, һанда һәм шуға оҡшаш билдәһеҙлек артикле менән яраша: ningún amigo, casa ninguna, ningunos libros, ningunas chicas. Әгәр ҡылым алдында юҡлыҡ алмаштарының береһе торһа, инҡар итеү мәғәнәһен күрһәтеүсе киҫәксә no төшөп ҡала, сөнки испан телендә ҡылымы алдында тик бер генә инҡар итеү торорға мөмкин. Casa Nadie vive en esta. = En nadie esta casa no vive. — В этом доме никто не живёт — «Был йортта бер кем дә йәшәмәй».

Һорау алмаштары

Испан телендә һорау алмаштары (һүҙҙәре) бүленгән

• сифат һорауҙары (interrogativos adjetivos): ¿qué? (ниндәй, ниндәй, ҡайһы), ¿cuál? (который, ниндәй), ¿cuánto? (нисә)
• һорау алмаштары (interrogativos pronombres): ¿quién? (кем), ¿qué? (нимә, ¿cuál? (ҡайһы, ниндәй), ¿cuánto? (нисә)
• рәүеш һорауҙар (interrogativos adverbios): ¿cuánto? (күпме), ¿cuándo? (ҡасан), ¿dónde? (ҡайға, ¿cómo? (нисек)

Ҡылым

Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре

Бәйләүес

Испания телендә урыҫ теленән, башҡорт теленән айырмалы рәүештә исем һәм сифат һүҙ төркөмдәре килеш менән үҙгәрмәй. Башҡорт телендә исемләшкән сифаттар (ҡыҙылдар, аҡтар) килеш менән үҙгәрә. Испан телендә килеш ялғауы исемдәр алдында бәйләүес ҡуйыу менән күрһәтелә. Һүҙ һәм бәйләүес (предлог) араһында йыш ҡына артикль тора. Мәҫәлән: la en piscina (бассейнда). Испан телендә иң йыш ҡулланылған бәйләүес : a (в), bajo (под-аҫтына), con (с -менән), de (предметтың йәки кешенең кем икәнен күрһәтә һорауҙарға яуап була?), desde (от башланыу), en (в), hasta (тиклем), para (өсөн), por (через-аша), sin (без- башҡа), sobre (н, о), tras (за-артында).

Теркәүес

Теркәүестәр испан телендә ике ҙур төркөмгә бүленә: теҙеүсе теркәүестәр (coordinantes conjunciones) һәм эйәртеүле терәеүестәр (subordinantes conjunciones). Тәүгеһе һүҙҙәрҙе бәйләп, улар араһындағы мөнәсәбәттәр урынлаштырыуҙа ҡулайлы, ә икенсеһе һүҙҙәр араһындағы мөнәсәбәттәргә бәйлелек урынлаштырғанда. Теҙеүсе теркәүестәргә : y (и), i-, hi- башланған һүҙҙәр алдында - e- формаһы бар мәҫәлән, : Enrique y Ana (Энрике һәм Анна), ләкин madre e hijo (әсә менән ул); ni (д); o (йәки), o-, ho- башланған һүҙҙәр алдында — u- формаһы бар мәҫәлән, : O Cataluña Galicia (Испания һәм Галисия), Madrid u Oviedo (Мадрид йәки Овьедо). Эйәртеүле теркәүестәр бүленә:

• өҫтәмә (completivas) — que (тип), si (ли)
• шартлы (condicionales) — si (әгәр), como (сөнки)
• сәбәп (causales) — porque (сөнки), como (сөнки)
• уступительный (concesivas) — aunque (хәйер), bien si (хәйер)
• ваҡытлы (temporales) — que luego (хәҙер)
• һөҙөмтә (consecutivas) — que (шуның өсөн, шулай булғас)
• тикшереү (ilativas) — luego (шуғ), conque (шуға күрә)
• сағыштырма (comparativas) — que (тип), como (кеүек, гүйә)

Лексикаһы

Испан теленең лексикаһы нигеҙе латин тамырынан ҡоролған, шулай уҡ улар башҡа италия, француз роман телдәрендә лә бар. Испан теленд ҡайһы бер латин элементтарын һәм яңы һүҙьяһалышта табырға мөмкин (comer < comedere, miedo < metus). Дөйөм алғанда, испан теленең лексикаһы консерватив, ул классик латин теленә яҡын. Көнсығыш роман телдәре менән бик күп оҡшашлыҡтары бар. Уларҙа көнбайыш роман телдәренең тамырҙары һаҡлана (мәҫәлән, һүҙ mesa, hermoso). Күпселек лексика халыҡ латынынан алынған, ләкин классик латындан үҙләштерелгән һүҙҙәр ҙә күп (hecho vs. facto; llamar vs. clamar; agua vs. acuático; hembra vs. femenino) .

Урта быуат башында, ғәрәптәр Пиреней ярымутрауының көньяҡ өлөшөн урынлашҡанда, боронғо испан теле һәм күп диалекттар ғәрәп теле йоғонтоһон ала, уларҙан испан теленә инә түдәндәге һүҙҙәр.alcohol, naranja, zanahoria, tarea, albañil, alcalde, alguacil, almoneda. Испан әҙәбиәтенең бер ҡомартҡыһынд — Cantar Cid de mío — төп геройҙың исеме ғәрәпсә سيد что означает « әфәнде-господин».

Һуңыраҡ реконкистарҙан һуң испан теленең лексикаһы күрше роман телдәренән, башлыса француз теленән, каталан, итальян һәм португал телдәренән үҙләштереү иҫәбенә һиҙелерлек тулыландырыла. Латин Америкаһы ҡайһы бер диалект һөйләштәре, тәү сиратта, мексика, пуэрто-рикан теленең үткәне, һәм әлегеһе үҙенә индихенизмды (chocolate) һәм инглизизмды һеңдәргән (particear, hanguear, troque, drinks, in).

Синтаксисы

Ябай һөйләмдәр төҙөлөшө испан теленең , башҡа телдәрҙәге кеүек тура тәртитә : эйә-подлежащее, хәбәр- сказуемое, тултырыусы(мәҫәлән: El moderno coche es, — аңлата: хәҙерге замандағы машина). Юҡлыҡ мәғәнәһен белдереүсе һөйләмдәр юҡлыҡты белдереүсе киҫәксә «no» ҡылым алдынан ҡуйылып төҙөлә (мәҫәлән: El país no grande es, — аңлата: ил ҙур түгел). Испан телендә һорау һөйләмдәр төҙөү өсөн инверсия ҡулланыла, йәғни ҡылым-хәбәр менән эйәнең урыны алмаштырыла (мәҫәлән: хәбәр һөйләм Esto es… (Был бар. это есть…); һорау һөйләм ¿Es esto …?)

Шул уҡ ваҡытта испан телендә, бигерәк тә йәнле һөйләү телендә, мәғәнәһен айырыу һәм әйтелеше уңайлы булһын өсөн, һүҙҙәрҙең ирекле тәртибе киң таралған.

Испан теле донъяла

2004 йылдың ноябрендә Росариола (Аргентина) испан теленең Өсөнсө халыҡ-ара конгресы үтә, уны Испан теле Король академияһы, Сервантес институты һәм Испания король ғаиләһе ойоштора.

Конгресс, юғары кимәлдә үтә,уны Испания короле Хуан Карлос I һәм Аргентина президенты Карлос Нестор Киршнер аса. Сығыш яһаусыларҙың күпселеген Латин Америкаһының билдәле яҙыусылары тәшкил итә.

Проблемаларҙы тикшереү конгресы, испан ҡағылыу ғына түгел, ә халыҡ-ара аралашыу теле ниндәй булыр, һәм был үҙгәрештәр тураһында һүҙ бара ла шул уҡ ваҡытта лингвистик, сәйәси факторҙар тураһында ни, уны яҙмышына йоғонто яһай.

Беренсенән, тип билдәләй сығыш яһаусылар, испан теле диалекттарға. күп тарҡалған Икенсенән, глобалләшеү процесының һәм техник прогрестың йылдам үҫеше телде ябайлаштыра, ул тик элементар коммуникация сараһы булараҡ ҡулланыла. Һөҙөмтәлә художестволы әҙәби төрлөлөгөн һәм тәрәнлеген юғалта.

Аргентинала испан теле менән классик кастилия версияһы араһындағы айырма айырыуса күҙгә ташлана.

Аргентина һәм Уругвайҙа халыҡ массаһы лунфардо (жаргон) (lunfardo) һөйләшә, XVII—XVIII быуаттарҙа. һөргөнгә ебәрелгән каторжниктарҙың диалектында.Өҫтәүенә, XX быуат илгә Италиялан иммиграция тулҡындары бәрелә (хәҙер итальян ырыуынан булғандар бөтә ил халҡының яртыһын тәшкил итә), шул сәбәпле испан телендә итальяндарҙан үҙләштергән иҫәбенә байый, морфологик яҡтан испан теле ҡағиҙәләренә ярашлы.

Белгестәр фекеренсә, әлеге ваҡытта испан телле бер милләт кешеһе икенсе испан телле милләттең йәнле һөйләү телен аңлай алмай. Король Хуан Карлос белдереүенсә, «испан теле — берҙәм, әммә полифоник тауыш. Ул тәүге конфигурациянан төрлө дәрәжәгә күскән күп тауыштарҙан торған берҙәм тауыш».

Конгреста сығыш яһаусыларҙың күпселеге фекеренсә, глобалләшеү һәм интернет үҫеше, шулай уҡ инглиз теленең йоғонтоһо испан телен саманан тыш ҡыҫылыуға һәм ябайлаштырыуға килтереүен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Сюзанна Вальд, Сеси Крайнак. Испанский язык для чайников. 2-е издание = Spanish For Dummies, 2nd Edition. — М.: «Диалектика», 2011. — 368 с. — ISBN 978-5-8459-1771-3.
• Сюзана Вальд, Сеси Крайнак. Разговорный испанский для чайников. — М.: «Диалектика», 2012. — 352 с. — ISBN 978-5-8459-1772-0.

Һылтанмалар

• Испанско-русский и русско-испанский словарь
• Словарь испанского языка на сайте Королевской академии испанского языка (исп.)
• Испан-рус һүҙлеге (исп.)
• А. Скромницкий. Испанско-русский словарь средневековой лексики, извлечённой из испанских хроник Нового Света (Америки) XV, XVI, XVII веков.  (билдәһеҙ) www.kuprienko.info (А. Скромницкий) (30 октябрь 2009). Дата обращения: 7 март 2011. Архивировано 22 август 2011 года.