1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы

Емельян Пугачёв етәкселегендәге 1773—1775 йылдарҙағы крәҫтиәндәр һуғышы (Пугачёвщина, Пугачёв болаһы, Пугачёв ихтилалы) — казактарҙың, крәҫтиәндәрҙең һәм Урал менән Волга буйы халыҡтарының императрица Екатерина II хөкүмәтенә ҡаршы оло масштаблы һуғышҡа әүерелгән ихтилал.

Емельян Пугачёв етәкселегендәге 1773—1775 йылдарҙағы крәҫтиәндәр һуғышы
Василий Перов, «Пугачёв суды» (вариант), 1875 Дәүләт тарихи музейы (Мәскәү)
Дата	17 сентябрь (28 сентябрь) 1773 — 1775 йыл уртаһы (активные боевые действия до сентября 1774)
Урыны	Ырымбур крайы, Урал, Кама буйы, Тарихи Башҡортостан, Волга буйы
Нәтижә	Ихтилалды баҫтырыу. Яйыҡ казактарына иҡтисади ташламалар биреү. Яйыҡ йылғаһының атамаһын Урал тип үҙгәртеү.
Ҡаршы тороусылар
Ихтилалсылар: Яйыҡ казактары Ырымбур казактары Крепостной крәҫтиәндәр Тау крәҫтиәндәре Башҡорттар Татарҙар Сыуаштар Мариҙар Мишәрҙәр Мордвалар Ҡаҙаҡтар Рәсәй империяһы
Командирҙар
Е. Пугачёв А. Овчинников И. Чика-Зарубин Кинйә Арыҫланов И. Грязнов И. Белобородов Хлопуша Салауат Юлаев Юлай Аҙналин Ҡаранай Моратов һ.б. В. Кар А. Бибиков† Ф. Щербатов П. Панин И. Михельсон П. Голицын П. Мансуров И. Деколонг А. Суворов
Ҡаршы тороусы көстәр
Пугачёв көстәре: Яҡынса 70 кеше (17 сентябрь 1773) Яҡынса 300 кеше (18 сентябрь 1773) Яҡынса 750 кеше (22 сентябрь 1773) 3.000 кеше, (октябрь башы 1773) 40.000 кеше (ноябрь 1773) 120.000 кеше (январь 1774) 8.000 кеше (май 1774) 20.000 кеше (июль 1774) 2.000 кешенән кәмерәк (сентябрь 1774) 30.000 кешенән кәм түгел (сентябрь 1774)
Юғалтыуҙар
20.000 ашыу кеше һәләк булған, 35.000 ашыу кеше әсирлеккә эләккән Регуляр армияның хәрби юғалтыуҙары 2118-ҙән кәм түгел кеше һәләк булған, 3235-тән кәм түгел кеше яраланған
1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы Викимилектә

1772 йылда Яйыҡ ҡаласығында ғәскәрҙең юғары старшиналар ҡатламына һәм хөкүмәт вәкилдәренә ҡаршы казактарҙың ихтилалы башлана. Ихтилал баҫтырыла, әммә казактар баш эймәй, ә яңы сығышҡа сәбәп көтөп шымалар. Бындай сәбәп Яйыҡта үҙен Пётр III тип иғлан иткән Дон казагы, ҡасҡын Пугачев килеп сығыуы менән яңыра. 1773 йылдың 17 (28) сентябрендә Бударин форпосынан башланған Яйыҡ казактарының яңы сығышы бик тиҙ Ырымбур крайын, Уралды, Кама буйын, Башҡортостанды, Көнбайыш Себерҙең бер өлөшөн, Урта Волга буйын ялмап ала. Ихтилал барышында агитация һәм иң мөһим хыялдарҙы тормошҡа ашырыу буйынса вәғәҙәләр һөҙөмтәһендә казактарға башҡорттар, ҡалмыҡтар, ҡаҙаҡтар, сыуаштар, татарҙар, Урал заводтары крәҫтиәндәре ҡушыла. 1773 йылдың сентябренән 1774 йылдың мартына тиклем ихтилалдың беренсе этабы баш күтәреүселәрҙең уңыштары менән билдәләнә, әлеге уңыштар иррегуляр казак һәм урыҫ булмаған частарҙың тәжрибәле вәкилдәренең күп һанлы булмаған һәм рухи яҡтан тарҡатылған хөкүмәт ғәскәрҙәренән өҫтөнлөклө булыуы менән бәйле. Ихтилалсылар Ырымбурҙы, Яйыҡ ҡаласығын, Өфөнө баҫып алалар, күп һанлы ҡаласыҡтарҙы, нығытмаларҙы һәм заводтарҙы яулайҙар.

Хәлдең бөтә етдилеген аңлаған хөкүмәт империяның көнбайыш һәм төньяҡ-көнбайыш сиктәрендәге ғәскәрҙәрҙе туплай башлай һәм тәжрибәле булған генерал-аншеф А. И. Бибиковты етәксе итеп тәғәйенләй. Бының һөҙөмтәһендә 1774 йылдың март айында баш күтәреүселәр бөтә урындарҙа ла уңышһыҙлыҡҡа тарый, күп кенә күренекле ихтилал етәкселәре һәм ябай ҡатнашыусылар ҡулға алына йәки үлтерелә, ҡалғандары тарҡатыла. Әммә Бибиковтың вафатынан һуң, 1774 йылдың апрелендә, ихтилал Көньяҡ Урал завод крайында һәм Тарихи Башҡортостанда яңы көс менән ҡабынa. Пугачев тарҡатылған отрядтарҙы берләштереүгә өлгәшә һәм ауыр еңелеүҙәргә дусар булыуына ҡарамаҫтан, Урал һәм Кама буйындағы походтарҙан һуң 1774 йылдың июлендә империяның иң эре үҙәктәренең береһе булған Ҡаҙанды баҫып ала.

Баш күтәреүселәрҙе крепостнойҙар һәм Кама һәм Волга буйының урыҫ булмаған халыҡтары хуплай, әммә хәрби яҡтан Пугачевтың армияһы регуляр ғәскәрҙәр менән тиңләшә алмай. Баш күтәреүселәрҙең казак ядроһы алдағы һуғыштарҙа һәләк була, ә крәҫтиән өҫтәлмә ғәскәренең хәрби тәжрибәһе лә, ҡоралы ла булмай. Ҡаҙан тирәһендә өс көнлөк алыштарҙың уңышһыҙлығынан һуң Пугачев Волганың уң ярына сыға, унда уны Ҡаҙан, Түбәнге Новгород, Мәскәү, Воронеж һәм Әстерхан губерналарының крепостной крәҫтиәндәре яҡлап сыға. 1774 йылдың июлендә, Ғосман империяһы менән һуғыш тамамланыуы менән файҙаланып, Екатерина II ихтилалды баҫтырыу маҡсатында генерал-аншеф П. И. Панин етәкселегендәге ҙур көстәрҙе йүнәлтә. Пугачев Түбәнге Волгаға ҡаса, әммә бында уны Дон казактары ярҙамһыҙ ҡалдыра, һәм ул Ҡара Яр эргәһендәге һуғышта еңелә. Баш күтәреүселәрҙең төп армияһының еңелеүенә ҡарамаҫтан, Волга буйындағы крәҫтиән һуғышы һәм Тарихи Башҡортостандағы ихтилал 1774 йылдың аҙағына тиклем дауам итә, ә ҡайһы бер сығыштар хатта 1775 йылдың уртаһына тиклем бара. Пугачев һәм уның көрәштәштәре тикшереүҙәрҙән һәм судтан һуң 1775 йылдың ғинуарында Мәскәүҙә язалана.

Ихтилалдың тәүшарттары

Ихтилалдың башланыуына киҫкенләшә барған ҡапма-ҡаршылыҡтар һәм Яйыҡ казак ғәскәрендә тыуған ризаһыҙлыҡ сәбәпсе була. XVIII быуат дауамында Яйыҡ казактары бер-бер артлы үҙ өҫтөнлөктәрен һәм азатлыҡтарын юғалта баралар. 1721 йылда император Пётр I бөтә казак ғәскәрҙәрен Сит ил эштәре коллегияһы ҡарамағынан Хәрби коллегияһының туранан-тура буйһоноуына күсерә. Хәрби коллегия башта ғәскәри атаманды раҫлаған була, ә һуңынан — тәғәйенләй башлай. Ошо ваҡыттан алып Яйыҡтағы хөкүмәттең терәге — старши́на тәғәйенләнә башлай, казактар артабан кәрәкмәгән атаманды алмаштыра алмай. Атаман Меркурьевтан башлап, 1730 йылдарҙа ғәмәлдә булған Яйыҡ казак ғәскәренең тулыһынса икегә бүленеүгә килтерә. Хәлде батшаның 1754 йылғы тоҙға монополия индереүе тураһында указы ҡатмарлаштыра. Ғәскәрҙең иҡтисады тулыһынса балыҡ һәм ыуылдырыҡ һатыуға төҙөлгән булғанға күрә, тоҙ ғәскәр өсөн стратегик продукт була. 1763 йылда ярһыуҙың беренсе шартлауы була, һәм 1772 йылғы ихтилалға тиклем казактар Ырымбурға һәм Санкт-Петербургка ялыуҙарын һәм ғәскәр делегаттарын ебәрәләр («зимовые станицы»). Казактарҙың ирекле ваҡыттарҙы кире ҡайтарыуға маташыуы һәм хөкүмәттең уларҙы ябай хәрби подразделениеға әүерелдерергә маташыуы ҡотолғоһоҙ рәүештә яраша алмаҫлыҡ ҡаршылыҡтарҙың пружинаһын ҡыҫа баралар.

1769—1770 йылдарҙа казактар Терск һыҙығын көсәйтеүгә өлгәшәләр һәм, уларҙың Мәскәү легионын булдырыуҙан баш тартыуы арҡаһында, Яйыҡҡа генерал-майор Давыдов һәм батшабикәнең шәхси вәкиле капитан Дурново етәкселегендәге тикшереү комиссияһы килә. Тикшереү ваҡытында 1771 йылда Яйыҡ казактары Рәсәй сиктәренән сығып киткән ҡалмыҡтарҙы эҙәрлекләүҙән баш тарталар. 1771 йылдың 16 декабрендә Хәрби коллегияһы указына ярашлы ҡасаҡ ҡалмыҡтарҙы эҙәрлекләүҙән баш тартҡан Яйыҡ ғәскәренең бер мең туғыҙ йөҙ алтмыш биш сотнигы һәм казагы алыҫ командаларға оҙатыла, ә төп болартыусылар (барыһы 43 казак) ҡамсыланғандан һәм һаҡалдарын ҡырғандан һуң хеҙмәт итеү өсөн Икенсе армия полктарына ебәрелә .

Хөкөмдән һуң, 1772 йылда, Яйыҡ казактарының ихтилалы башлана, ихтилал ваҡытында Давыдовты алыштырған генерал Траубенбергты һәм ғәскәри атаман Тамбовцевты үлтерәләр. Ихтилалды баҫтырыуға генерал Ф. Ю. Фрейман командованиеһы аҫтында ғәскәрҙәр ебәрелә. Баш күтәреүселәр 1772 йылдың июнендә Ембулатовка йылғаһы янында еңелеүгә дусар булалар; һөҙөмтәлә казак кругтары тулыһынса бөтөрөлә, Яйыҡ ҡаласығында комендант подполковник И. Д. Симонов етәкселегендәге хөкүмәт ғәскәрҙәре гарнизоны урынлаштырыла. Беренсе приговор буйынса 11 кеше дүрткә ботарлау аша үлем язаһына тарттырыла, 40 кеше — аҫыуға, 3 кеше — башын өҙөүгә, ихтилалдың ябай ҡатнашыусылары — ҡамсы менән һуҡтырыу һәм һалдат сифатында полктарға һөрөүгә хөкөм ителә. Әммә Екатерина II Хәрби коллегияһының указын бер аҙ йомшарта: 16 ҡотортоусыны «ҡамсылап, танау тишектәрен йолҡҡандан һәм билдәләр ҡуйғандан һуң Себергә, Нерчинск заводтарына, мәңгелек эштәргә һөрөргә», үлемгә тарттырылған башҡа 38 кешене ҡамсыларға һәм ҡатындары һәм балалары менән һөргөнгә ебәрергә бойора. Ихтилалда ҡатнашыусыларҙың байтағы йыраҡ дала утарҙарында йәшенәләр.

Урал һәм Волга буйындағы төп халыҡ мөхитендә лә көсөргәнешлек һиҙелә. XVIII быуатта башланған Уралды колониялаштырыу һәм Волга буйы ерҙәренең әүҙем үҙләштерелеүе, хәрби сик буйы һыҙыҡтарының төҙөлөүе, Ырымбур, Яйыҡ һәм Себер казак ғәскәрҙәренә урындағы күсмә халыҡтарҙың ерҙәренән яңы ерҙәр бүлеп бирелеүе, артабан түҙмәҫлек дини сәйәсәт алып барылыуы башҡорттар, ҡаҙаҡтар, ҡалмыҡтар (уларҙың күпселек өлөшө, Яйыҡ сик буйын йырып үтеп, 1771 йылда Көнбайыш Ҡытайға күсеп китә) күп һанлы сыуалыштарға һәм ихтилалдарға сәбәпсе була.

Уралдағы тиҙ үҫешкән заводтарҙа хәлдәр шулай уҡ хәүефле була. XVIII быуатта хөкүмәт металлургия өлкәһендә эш көсө мәсьәләһен дәүләт крәҫтиәндәрен казна һәм шәхси тау заводтарына беркетеү, завод хужаларына крепостной ауылдарҙы һатып алыу һәм ҡасҡын крепостнойҙарҙы үҙендә ҡалдырыуҙы рөхсәт итеү аша хәл итә ине, Берг-коллегия ҡасҡындарҙы тотоу һәм һөрөү тураһында указды боҙоуҙы күрмәҫкә тырыша. Беркетелгән крәҫтиәндәр заводтарҙағы мәжбүри хеҙмәткә ҡаршылыҡ күрһәтә, сөнки эш хаҡы ғаиләләрҙе аҫрарға мөмкинлек бирмәй, рудниктарҙағы һәм заводтарҙағы эшкә ҡатын-ҡыҙҙар һәм балалар ылыҡтырыла. Приписной ауылдар заводтарҙан бик алыҫ урынлашҡан була, крәҫтиәндәрҙең ауыл хужалығы менән шөғөлләнергә ваҡыты ҡалмай. Крәҫтиәндәрҙең сыуалыштары һәм протестары ҡайһы берҙә ҡораллы болаларға әүерелә.

Заводҡа беркетелгән крәҫтиәндәр улар өсөн ғәҙәти булған ауыл хеҙмәтенә ҡайтырға хыяллана, шул уҡ ваҡытта крепостной поместьеларҙа крәҫтиәндәрҙең хәле уларҙыҡынан яҡшыраҡ булмай. 1760 йылдарҙа ысынында крепостной крәҫтиәндәр алпауыттарҙа шәхси ҡоллоҡта була, уларҙың шәхси иҡтисади һәм юридик үҙаллығына бер ниндәй ҙә хоҡуҡтары булмай: крәҫтиәндәрҙән дәүләт налогтарын алыу алпауыттарға йөкмәтелә, крәҫтиәндәр йоломдарҙы һәм подрядтарҙы алыу хоҡуғынан, вексель мөнәсәбәттәренә инеүҙән мәхрүм ителә, уларҙың аҡса йөкләмәләре ғәмәлдән сыҡҡан тип иғлан ителә. Уларға хәрби ант биреү, монахлыҡҡа инеү тыйыла. Бер-бер артлы һуғыш алып барған илдә иҡтисади хәл насар була, алпауыттар замана модаларынан һәм яңылыҡтарҙан ҡалышмаҫ өсөн сәсеү майҙандарын арттыралар, барщина көсәйә, ҡайһы берҙә аҙнаһына 4 — 6 көнгә тиклем барып етә, йәки крәҫтиәндәр бөтөнләй «месячинға» күсерәләләр. Крәҫтиәндәр үҙҙәре лә тауарға әйләнә, уларҙы бурысҡа бирәләр, алмаштыралар, ҡайһы берҙә ауыл менән оталар. Етмәһә, Екатерина Икенсенең 1767 йылдың 22 авгусындағы указына ярашлы, крәҫтиәндәргә алпауыттарына зарланыу тыйыла. Ысын мәғәнәһендә язаһыҙлык һәм шәхси бойондороҡлолоҡ шарттарында крәҫтиәндәрҙең ҡоллоҡ хәле алпауыттарҙың холоҡһоҙлоғо һәм хатта енәйәтселеге менән киҫкенләшә бара, шул уҡ ваҡытта улар тикшерелмәй һәм һөҙөмтәһеҙ ҡала.

Был шарттарҙа хыялда булған азатлыҡ йәки бөтә крәҫтиәндәрҙең «ҡазнаға» күсеүе, батшаның әҙер указы һәм уны ҡатыны һәм заговорсылар үлтереүе тураһында, батшаны үлтермәүҙәре һәм уның ваҡыты еткәнсе йәшеренеүе тураһында имеш-мимештәр тиҙ арала юл яра — былар барыһы ла халыҡтың ризаһыҙлығына өҫтәлә бара. Петр Өсөнсөнөң батшалыҡ иткән осоро ҡыҫҡа була, әммә ул бик мөһим реформалар үткәреп өлгөрә: сиркәүҙең ерҙән мәхрүм ителеүе тураһында Манифест, сиркәү крәҫтиәндәре дәүләткә тапшырыла, дворян булмағандарға дәүләт крәҫтиәндәрен һәм крепостнойҙарҙы һатып алыу тыйыла, старообрядсыларҙы эҙәрлекләү йомшартыла, ҡасҡындарға алыҫ губернияларҙа йәшәү хоҡуғы бирелә. Дворяндарҙы мотлаҡ дәүләт хеҙмәтенән азат итеүсе Манифест крепостнойлыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыуға һылтау тип ҡарала, сөнки ерҙәр һәм крәҫтиәндәр быға тиклем хеҙмәт өсөн бүләк итеп бирелгән була. Петр III ябай кешеләрҙә тормошҡа ашмаҫлыҡ хыялдарҙы уята алды, шул уҡ ваҡытта өмөттәрен өҙөргә өлгәрмәне. Һөҙөмтәлә Рәсәйҙе ысынлап та «самозванецтар эпидемияһы» ялмап ала, бер нисә йыл рәттән «ҡотолоп ҡалған Петр III» тип 1764 йылда бөлгөнлөккә төшкән әрмән сауҙагәре Антон Асланбеков, Гаврила Кремнев — 1765 йылда, ҡасҡын һалдат Петр Чернышёв, Иҫәт казагы Каменщиков, Пугачёвтан бер йыл алда ҡасҡын крәҫтиән Федот Богомолов — Царицында һәм бик күп башҡалар…. Буласаҡ ихтилалда ҡатнашыусыларҙың асыҡтан-асыҡ үҙ мәнфәғәттәрен яҡлау өсөн мөмкинлектәре ҡалмай. Д. Анучин билдәләүенсә: «Петр III хаҡына боларыш байрағы күтәрелһә лә… был тик һылтау ғына ине… Ихтилалдың сәбәптәре бик тәрәндә ята: ул ҡатламдарҙың үҙ-ара мөнәсәбәттәре дошмандарса булып киткән йәмғиәттең ғәҙәти булмаған торошоноң һөҙөмтәһе…».

Ихтилалдың башы

Емельян Пугачев. А. С. Пушкиндың «Пугачев болаһының тарихы» баҫмаһына беркетелгән портрет, 1834

Яйыҡ казактарының ихтилалға эске әҙерлеге юғары булыуға ҡарамаҫтан, 1772 йылғы болаларҙан һуң йәшенгән һәм боҫҡан ҡатнашыусыларҙы берләштергән идея етешмәй. Мөғжизәле рәүештә ҡотолоп ҡалған император Петр Ивановичтың килеп сығыуы тураһында имеш-мимештәр күҙ асып йомғансы бөтә Яйыҡҡа тарала. Казак атамандарының бик һирәге был хәбәргә ышана, әммә барыһы ла үҙенең артынан алып барырҙай һәләте бар микән, үҙ байрағы аҫтында хөкүмәт ғәскәре менән тиңләшерлек ғәскәрҙе туплап, уны етәкләй алыр микән тип уның артынан күҙәтәләр. Үҙен Петр III тип атаған кеше — Пугачёв Емельян Иванович — Зимовей станицаһында тыуған Дон казагы (быға тиклем Рәсәй тарихына Степан Разинды биргән станицала тыуған) була, Ете йыллыҡ һәм 1768—1774 йылдарҙа Төркиә менән һуғышта ҡатнашҡан.

1772 йылдың көҙөндә Волга аръяғы далаларына барып сығып, ул Мәсет биҫтәһендә туҡтала һәм бында иҫке православие тәртипсеһе скиты игумены Филареттан Яйыҡ казактары араһындағы сыуалыштар тураһында ишетеп ҡала. 1772 йылдың ноябрь айында ул Яйыҡ ҡаласығына килеп сыға һәм казактар менән һөйләшкән саҡта уларҙы Кубангә ҡасырға өндәй һәм үҙен Петр II тип атай. Ырғыҙға кире ҡайтҡас, уны ҡулға алалар һәм Ҡаҙанға оҙаталар, Ҡаҙандан ул 1773 йылдың май аҙағында ҡаса. Август айында ул ҡабаттан Яйыҡ ғәскәренә килә, Степан Оболяевтың ҡунаҡ йортонда киләсәктә уны һуңынан иң яҡын арҡалаштары булып китткән Шигаев, Зарубин, Караваев, Мясников барып күрәләр.

Сентябрь айында эҙәрмәндәр отряды йәшеренеп йөрөгән саҡта Пугачев казактар төркөмө оҙатыуында Бударин форпосына килә, 1773 йылдың 17 (28) сентябрендә бында уның Яйыҡ ғәскәренә тәүге указы иғлан ителә. Указды берҙән-бер тиерлек грамоталы казак, атаһы «батшаға» хеҙмәт итергә ебәргән 19 йәшлек Иван Почиталин яҙа. 80 казактан торған отряд бынан Яйыҡ буйлап үргә табан йүнәлә. Юл ыңғайы уларға яңы казактар ҡушыла, һәм 18 сентябрҙә, Яйыҡ ҡаласығына килеп етеүгә, отрядта 300 кеше була. Чаган йылғаһы аша сығырға һәм ҡалаға инергә маташыу уңышһыҙлыҡ менән тамамланғас, казактарҙың бер ҙур төркөмө самозванец яғына күсә, ә шулай уҡ сабауылға (разведкаға) ебәрелгән старшина А. Витошнов отряды әсирлеккә алына, отрядтың күпселеге баш күтәреүселәргә ҡушыла. Артабанғы төн дауамында казактар бер-бер артлы иптәштәре янына ҡасыуын дауам итәләр. Баш күтәреүселәрҙең яңы атакаһы 19 сентябрҙә артиллерия ярҙамында кире ҡағыла. Ихтилал отрядының үҙ пушкалары булмай, шуға күрә улар Яйыҡ буйлап үргә табан хәрәкәт итергә ҡарар итәләр һәм шул уҡ көндө казактар Рубежин форпосында лагерь ойошторалар.

Круг саҡыртыла, казактар «бөйөк государь император Петр Федоровичҡа» ант бирәләр, ғәскәрҙең поход атаманы итеп Андрей Овчинников һайлана. Шулай уҡ сотниктар һәм хорунжийҙар һайлана: Андрей Витошнов — яҫауыл, ә Дмитрий Лысов полковник булып һайлана. 20 сентябрҙә отряд Илецк ҡаласығына яҡынлаша һәм Пугачев Овчинниковты саҡырыу указдары менән урындағы казактарға ебәрә: «И чего вы ни пожелаете, во всех выгодах и жалованьях отказано вам не будет; и слава ваша не истечёт до веку; и как вы, так и потомки ваши первыми при мне, великом, государе, учинитесь». Илецк атаманы Портновтың ҡаршылашыуына ҡарамаҫтан, Овчинников урындағы казактарҙы ихтилалға ҡушылыуға ышандыра ала һәм икенсе көндө ҡаласыҡта йәшәүселәр Пугачевты ҡыңғырау сыңы һәм икмәк-тоҙ менән ҡаршы алалар.

Бөтә Илецк казактары ла Пугачевҡа ант бирә. Халыҡтың ялыуҙары буйынса пугачевсылар Портновты аҫып ҡуялар. Илецк казактарынан Иван Творогов етәкселегендәге полк төҙөлә, ҡаласыҡтың бөтә артиллерияһы ғәскәргә эләгә. Артиллерия начальнигы итеп Яйыҡ казагы Федор Чумаков тәғәйенләнә .

Ихтилалдың башланған осоро картаһы

Артабанғы ғәмәлдәр тураһында ике көнлөк кәңәшмәләрҙән һуң бик ҙур биләмәләр баш ҡалаһы булған Ырымбурға йүнәлтергә ҡарар сығарыла, унда төп көстәр яуыз губернатор Рейнсдорп етәкселеге аҫтында була. Ырымбур юлы Ырымбур хәрби линияһында Түбәнге Яйыҡ дистанцияһының ҙур булмаған ҡәлғәләре ята, улар гарнизондары, ғәҙәттә, Яйыҡ һәм Ырымбур казактарынан һәм һалдаттарынан торған, күпселегендә — өлкән йәштәгеләр йәки инвалидтар.

Рассыпной ҡәлғәһе йәшен тиҙлегендәге штурм менән 24 сентябрҙә яулап алына, урындағы казактар боласылар яғына күсәләр. 26 сентябрҙә Нижнеозерный ҡәлғәһе алына.

Ырымбур губернаторы Рейнсдорп Яйыҡ казактарының яңы сығышы тураһындағы хәбәрҙәргә ҙур әһәмиәт бирмәй, «күндереүсе» сапҡындар ебәреү менән генә сикләнә. Илецк ҡаласығын алыу тураһында хәбәрҙе алғас ҡына, тейешле командалар бирелә: 24 сентябрҙә бригадир Биловҡа Алексеев полкының һалдаттар отряды һәм Ырымбур казактары менән (барыһы 410 кеше һәм 6 пушка) Илецк ҡаласығын кире ҡайтарырға бойора. Бер үк ваҡытта Яйыҡ ҡаласығына Симоновтың Биловҡа ярҙамға 6-сы һәм 7-се еңел ялан командалары частарынан һәм майор Наумов етәкселегендә отряд ышаныслы Яйыҡ казактарын ебәреү тураһында приказ сығара. Ырымбур гарнизонын нығытыу өсөн Ставрополь ғәскәренән — 500 ҡалмыҡ, Сәйет биҫтәһенән — 300 татар һәм 500 башҡорт килеп етергә тейеш була (улар һуңғараҡ барыһы ла ихтилалсыларға ҡушыла). Биловтың отряды 26 сентябрҙә Нижнеозерный нығытмаһын баш күтәреүселәр баҫып алған тигән хәбәр ала һәм Татищев нығытмаһына кире ҡайтып, Пугачевты нығытма диуарҙары артында көтөргә була.

27 сентябрҙәң ихтилалсылар разъездары Татищев ҡәлғәһенә барып етә. Гарнизонда барыһы меңләп кеше була, һәм ҡәлғә коменданты полковник Еланин Биловҡа ҡәлғәнән сығып, яланда ихтилалсыларҙы ҡаршы алырға ҡуша, әммә Билов ризалашмай. Разведкаға ебәрелгән сотник Подуров етәкселендәге отряд баш күтәреүселәр яғына күсә. Ҡәлғәнең ағас диуарын яндырып, казактар ҡаласыҡҡа бәреп инәләр. Ҡәлғәлә паника башлана һәм гарнизондағыларҙың күпселеге ҡоралдарын ташлап, биреләләр. Елагин, Билов һәм башҡа офицерҙар алышта һәләк булалар йәки һуңынан атып үлтереләләр. Ҡәлғә коменданты Елагиндың ҡыҙы Татьянаны — алдағы көндө үлтерелгән Нижнеозерный ҡәлғәһенең коменданты Харловтың ҡатынын, Пугачев һөйәркә сифатында үҙенә алып ҡала. Татьянаны, уның бәләкәй йәштәге ҡустыһы Николайҙы (уның күҙ алдында әсәһен үлтерәләр) бер ай үткәс атып үлтерәләр. Әсирлеккә эләккән 300 һалдатты присягаға килтерәләр, казакса сәстәрен алып, «дәүләт казактары» тип иғлан итәләр.

Ырымбур өсөн Татищев ҡәлғәһе артиллерияһын тартып алған һәм ғәскәрҙе тулыландырған Пугачевтың ҙур булмаған 200 меңлек отряды реаль ҡурҡыныс тыуҙыра башлай. 29 сентябрҙә Пугачёв тантаналы рәүештә Чернореченск ҡәлғәғә килеп инә, гарнизонда йәшәүселәр һәм казактар Пугачевҡа ант бирәләр. Бынан тыш, ялған исемдә йөрөүсенең (самозванецтың) ғәскәренә эргә-тирәләге Твердышев һәм Мясниковтарҙың баҡыр рудниктарының ҡайһы бер эшселәре ҡушыла. Һаҡмар ҡаласығында ихтилалсылар араһында һатлыҡ Хлопуша барлыҡҡа килә, уны Ырымбур губернаторы Рейнсдорп йәшерен хаттар менән ихтилалсыларға ебәргән була, хаттарҙа баш күтәреүселәргә Пугачевты тоттороу шарттарында ярлыҡау вәғәҙәләнә.

4 октябрҙә Иван Творогов етәкселегендәге отряд алышһыҙ тиерлек Һаҡмар йылғаһында Ырымбурҙан 60 саҡрымда урынлашҡан Пречистенск ҡәлғәһе яулана, баш күтәреүселәрҙең төп көсө Ырымбур янындағы Бәрҙе слободаһына табан юл ала, улар ҙа «терелгән батшаға» ант итәләр. Был мәлгә Пугачевтың ғәскәре 2500 кешенән тора, улар иҫәбендә — яҡынса 1500 Яйыҡ, Илецк һәм Ырымбур казактары, 300 һалдат, 500 Ҡарғалы татарҙары. Артиллерияһы бер нисә тиҫтә пушканан тора.

Ырымбурҙы ҡамау һәм тәүге хәрби уңыштар

Ырымбур ҡамауы

Ырымбурҙы яулап алыу ихтилалсылар өсөн төп бурыс булып тора. Уңыш осрағында армияның һәм Пугачевтың үҙенең абруйы бермә-бер артасағы бәхәсһеҙ була. Унан тыш, Ырымбур ҡорал складтарын тартып алыу ҙур әһәмиәткә эйә була.

Ырымбур панорамаһы. XVIII быуат гравюраһы

Әммә Ырымбур, Татищев ҡәлғәһе менән сағыштыранда ла, хәрби яҡтан да күпкә ҡеүәтлерәк була. Ҡаланы уратып 10 бастион һәм 2 ярымбастион менән нығытылған тупраҡ үре күтәрелгән. Үның бейеклеге — 4 метрҙан ашыу, ә киңлеге 13 метр була. Үрҙең тышҡы яғынан 4 метр тәрәнлектәге һәм 10 метр киңлектәге соҡор ҡаҙылған. Ырымбур гарнизонында 3000 кеше тәшкил иткән, уларҙан 1500 тирәһе һалдат, шулай уҡ 100 тирәһе пушка. Яйыҡ ҡаласығынан Ырымбурға хөкүмәткә тоғролоҡ һаҡлап ҡалған майор Наумов һәм Яйыҡ ғәскәри старшинаһы М. Бородин етәкселегендәге 626 һалдат һәм Яйыҡ казактары килеп өлгөрә, уларҙың 4 пушкаһы була.

5 октябрҙә Пугачёвтың армияһы ҡалаға 5 километр яҡынлыҡта туҡтай һәм ваҡытлы лагерь ҡора. Ҡәлғә үренә казактар ебәрелә, улар гарнизон ғәскәренә Пугачевтың бирелеү һәм «батшаға» ҡушылыу тураһындағы указын биреүгә өлгәшә. Яуап итеп, ҡала үренән боласыларға ҡаршы ут яуҙыра башлайҙар. 6 октябрҙә Рейнсдорп дошман урынлашҡан ергә сабауыл яһарға бойора, майор Наумов етәкселегендәге 1500 кешенән торған отряд ике сәғәтлек һуғыштан һуң ҡәлғәғә кире ҡайта. 7 октябрҙә кисен йыйылған хәрби советта артиллерия ярҙамында ҡәлғә эсендә ҡаршы торорға ҡарар сығарыла. Был ҡарарҙың сәбәптәренең береһе һалдаттарҙың һәм казактарҙың Пугачев яғына күсеү хәүефенән килә. Майор Наумов сабауыл ваҡытында һалдаттар теләкһеҙ һуғышҡаны тураһында хәбәр итә.

Ырымбурҙы ҡамап алыу ихтиласыларҙың төп көстәрен ярты йылға тотҡарлай. 12 октябрҙә Наумов отряды тағы ла бер тапҡыр сабауыл эшләп ҡарай, әммә Чумаковтың командованиеһы аҫтындағы артиллерия һөжүмде кире ҡағырға ярҙам итә. Пугачёв армия лагерын һыуыҡтар башланыу сәбәпле Бәрҙе биҫтәһенә күсерә. 22 октябрҙә һөжүм ҡабатлана; ихтилалсыларҙың батареялары ҡаланы утҡа тоталар, әммә көслө артиллерия яуабы үргә яҡын килергә мөмкинлек бирмәй.

XVIII быуат аҙағындағы 3/4-фунтлы пушка. 1872 йылда «Пугачёвской пушкаһы» исеме аҫтында Мәскәү политехник күргәҙмәһендә ҡуйыла.

17 октябрҙә Пугачёв Хлопушаны Демидовтың Әүжән-Петровка заводтарына ебәрә. Хлопуша унда пушкалар, аҙыҡ-түлек, аҡса туплай, оҫталар һәм завод крәҫтиәндәренән отряд төҙөй һәм ноябрь башында отряд менән Бәрҙе биҫтәһенә ҡайта.

13 ноябрҙә Ырымбурға һөжүм ҡабатлана, ул бик иртә таңда ҡаланы ҡаты утға тотоуҙан башлана. Артиллерия дуэле бер яҡҡа ла ыңғай һөҙөмтә бирмәй, туңған Урал йылғаһы яры буйынан үткәрелгән һөжүм сабауылға сыҡҡан генерал Валленштрендың ғәскәрҙәре тарафынан кире ҡағыла. Пугачёв үҙе һуғыш барышында боҙ аҫтына төшөп китә, һөжүм итеүселәрҙең күбеһе батып үлә. 14 октябрҙә хәрби коллегияһы Санкт-Петербургта Ырымбур һәм Ҡаҙан губернаторҙарынан ихтилал башланыуы тураһында хәбәр ала. Екатерина II боланы баҫтырыу өсөн генерал-майор В. А. Карҙы хәрби экспедицияға командующий итеп тәғәйенләй. Шул уҡ ваҡытта властар бола тураһында хәбәрҙәрҙе йәшерергә тырышалар. Ырымбурға табан ғәскәрҙәре ебәреү тураһында приказдар ебәрелә, әммә уларҙың күпселеге тик 1774 йылдың ғинуарына ғына барып етә ала ине һәм Карға урындағы регуляр һәм иррегуляр подразделениеларын эшкә ҡушырға тәҡдим ителә. Октябрь аҙағында Кар ике мең һалдат һәм мең ярым ополченецтар корпусы башында Ҡаҙандан Ырымбурға табан юллана. Бер үк ваҡытта Сембер коменданты полковник Чернышёв Һамар линияһы буйынан Татищев ҡәлғәһенә табан сыға, ә Верхнеозёрный ҡәлғәһе яғынан Үрге Яйыҡ линияһы буйлап бригадир Корф сыға. Экспедиция составында өйрәтелгән һалдаттар әҙ һәм дәүләт крәҫтиәндәренең һәм иррегуляр казак, ҡалмыҡ, башҡорт һәм мишәр атлыларының ышанысһыҙ булыуына ҡарамаҫтан, Кар дөйөм уңышҡа ныҡ ышана, тик Пугачевтың Яйыҡ аръяғына, ҡаҙаҡ далаларына, ҡасыуынан ғына шөрләй, сөнки унда «кавалерия әҙ булыу» сәбәпле эҙәрлекләү ауырға төшәсәк, тип һанай. Хатта ҡамауҙа ҡалған Рейнсдорп Себер губернаторы Д. И. Чичериндан һәм Себер корпусы командующийы И. А. Деколонгтан тәҡдим ителгән ярҙамдан баш тарта.

18 ноябрҙә Ырымбурҙан 98 саҡрымда ятҡан Юзәй ауылы янында Пугачевтың атамандары А. А. Овчинников һәм И. Н. Зарубин-Чиканың отрядтары Кар корпусының авангардын һөжүмләй һәм өс көнлөк һуғыштан һуң уны кире Ҡаҙанға сигенергә мәжбүр итә. Һуғыш тураһында Кар хәбәр итә: «Әлеге юлда бөтә яҡтан да, айырыуса Ырымбур яғындағы Юзәй ауылынан, ике меңдән ашыу һыбайлы яуыздар миңә ташланды, артиллериянан 9 орудие алып килеп, йәҙрәләр һәм гранаталар ташлай башланылар, минең янда еңел ғәскәр булмау сәбәпле, үҙемдә булған бер һигеҙ фунтлы единорогтан һәм дүрт өс фунтлы пушкаларҙан (уларҙың өсәүһе бөтөнләй ышанысһыҙ ине) батареяларын утҡа тотоуҙан башҡа бер ни ҡыла алманым; ...шулай 17 саҡрым маршта һигеҙ сәғәт буйы атыштым… Артиллериялары бик ныҡ зыян килтерә; пехотаның һөжүме менән ҡаршы тороуы ҡыйын, хатта мөмкин дә түгел; сөнки улар артиллерияны ҡулланғанда, эргәләрендә әҙер аттар тоталар, пехота яҡыная башлауы менән орудиеларҙы аттарҙа икенсе тауға алып баралар ҙа, тағы ата башлайҙар, һәм быны бик ҙур етеҙлек менән башҡаралар ». 2-се гренадер полкының 180 кешенән торған ротаһы әсирлеккә алына, улар ике офицер — поручик Волжинский һәм подпоручик Шванвич менән бергә — ихтилалсылар армияһына ҡушылалар.

13 ноябрҙә Ырымбур янында 1100 казактан, 600—700 һалдаттан, 500 ҡалмыҡтан, 15 орудие һәм бик ҙур ылауҙан торған полковник Чернышёвтың отряды әсирлеккә алына. Өйрәтелмәгән крәҫтиәндәрҙән һәм башҡорт-казак иррегуляр атлыларынан тар-мар ителеүен алдан белеп, Кар, ауырыуына һылтанып, генерал Фрейманға командованиены ҡалдыра һәм Мәскәүгә ҡайта.

Екатерина II портреты өҫтөнән эшләнгән Пугачевтың батша портреты. Дәүләт тарихи музей. Оҙаҡ ваҡыт пугачевтың бәрҙе лә эшләнгән ысын портреты тип һаналған. Картинаның ҡатламдарын тикшереү Пугачевтың портреты XIX быуаттың уртаһында XVIII быуаттың билдәһеҙ булған портрет өҫтөнән эшләнгәнен раҫлай

.

Бындай ҙур уңыштар пугачевсыларҙы дәртләндереп ебәрә, улар үҙҙәренең көсөнә ышана башлай, айырыуса крәҫтиәндәргә, казактарға еңеүҙәр ыңғай тәьҫир итә. Улар күпләп ихтилалсылар сафтарына баҫа башлай. Шул уҡ ваҡытта, 13 ноябрҙә, Ырымбурға бригадир Корфтың корпусы бәреп инеүгә өлгәшә, корпуста 2500 кеше һәм 22 пушка була.

Рейнсдорп икенсе көндө үк, 14 октябрҙә, пугачевсылар лагерына һөжүм үткәрергә була, әммә Пугачевтың да ҡул аҫтында был осорҙа 40 орудиеһы һәм 10 мең кешеһе була. Ихтилалсыларҙың артиллерияһы һөжүм итеүселәргә ҙур юғалтыуҙар алып килә, ғәскәрҙәр сигенә башлай, тик хөкүмәткә тоғро ҡалған Мартемьян Бородиндың Яйыҡ казактары ғына тулыһынса тар-мар ителеүгә юл ҡуймай. Ырымбур гарнизонында 32 кеше һәләк була, 93 — яралана.

Пугачёвтан полковник званиеһын алғас, Хлопуша завод крәҫтиәндәренән төҙөлгән отряды менән нығытмаларҙың Верхнеозерный линияһына китә, юл ыңғайы 1500 кешелек нуғай отрядын һәм Ыҡ йылғаһынан 500 башҡортто үҙенә ҡушып ала. 20 ноябрҙән баш күтәреүселәр бер ниндәй ҡыйынлыҡһыҙ Ильинск ҡәлғәһен алалар һәм ике көн дауамында (22, 23 ноябрҙә) һөҙөмтәһеҙ Верхнеозерныйҙы алырға маташалар. Был ҡәлғәне Корфҡа алмашҡа Себерҙән килгән полковник Демарин отряды һаҡлай. 26 ноябрҙә Верхнеозёрный ҡәлғәһенә Пугачёв менән атаман Творогов киләләр, әммә бер нисә уңышһыҙ һөжүмдән һуң пугачевсылар сигенергә мәжбүр булалар. Был ваҡытта Ильинск ҡәлғәһен Демаринға ярҙамға ебәрелгән секунд-майор Заевтың батальоны баҫып ала, батальонда 462 кеше була. Пугачёв Ильинск ҡәлғәһенә ашыға һәм уны ҡабаттан 29 ноябрҙә үҙенә ҡайтара, ҡаты һуғыш барышында 200 һалдат үлтерелә, ҡалғандары әсирлеккә алына һәм «казактарға» яҙылдырыла, ҡәлғәне тулыһынса яндаралар. Бынан һуң Деколонг Ырымбурға үтеп инеү уйынан кире ҡайта һәм Себер губернаһының сиктәрен һаҡлау өсөн көстәрен туплай.

Ҡамауҙа ҡалған Ырымбурҙа аҙыҡ-түлек һәм фураж менән хәлдәр киҫкенләшә, 1774 йылдың ғинуар башында ҡалала аслыҡ башлана. Пугачёв һәм Овчинников ғәскәрҙәренең бер өлөшө менән Яйыҡ ҡаласығына киткәндәре тураһында белеп ҡалып, губернатор Рейнсдорп 1774 йылдың 13 (24) ғинуарында Бәрҙе биҫтәһенең ҡамауын алып ташлау өсөн сабауыл үткәрергә була, әммә дозорҙа торған казактар шау-шыу ҡуптаралар. Лагерҙа ҡалған атамандар М. Шигаев, Д. Лысов, Т. Подуров һәм Хлопуша үҙҙәренең отрядтарын Бәрҙе биҫтәһен уратып ҡалған йырынға алып сыға, Ырымбур корпустары уңайһыҙ шарттарҙа алыш алып барырға мәжбүр була һәм ҡаты еңелеүгә дусар булалар. Ырымбур ғәскәрҙәре ҙур юғалтыуҙар менән, пушкаларын, ҡоралдарын, амуницияларын ташлап, ҡабалан рәүештә кире Ырымбур диуарҙары артына йәшенәләр. Барыһы 281 кеше һәләк була, 355 — яралылар һәм әсирҙәр; снарядтары менән 13 пушка, бик күп ҡорал, амуниция һәм боеприпастар ташлап ҡалдырыла. Февралдән алып Рейнсдорп ҡаланан крәҫтиәндәрҙе, ялланып эшләгән хеҙмәткәрҙәрҙе, башҡорттарҙы, ҡалмыҡтарҙы, татарҙарҙы, хатта ихтилалсыларға ҡушылыу ҡурҡынысы булыуға ҡарамаҫтан, ҡаланан сығарырға мәжбүр була. Һуңынан ул ҡаланан казак ғаиләләрен дә сығара.

16 февралдә Хлопушаның отряды Соль-Илецкиҙы баҫып ала, унда булған бөтә офицерҙарҙы үлтереп бөтә, ҡорал, боеприпастар һәм аҙыҡ-түлекте, хәрби хеҙмәткә эшкингән каторжандарҙы, казактарҙы һәм һалдаттарҙы үҙе менән алып китә.

Тарихсыларҙың яҡынса иҫәпләүҙәре буйынса, Ырымбур тирәһендәге Пугачев армияһының төп көстәре сафында 1773 йылдың аҙағына ҡарата 25-тән 40 меңгә тиклем кеше булған, ә бөтә региондарҙағы ихтилалсылар һаны 100 мең кешегә еткән. Ғәскәрҙәр менән идара итеү өсөн Пугачев Хәрби коллегияһын төҙөй, коллегия административ-хәрби үҙәге ролен башҡара һәм ихтилалға ҡушылған алыҫ райондар менән хатлашыу алып бара, манифестар һәм указдар тарата, шул иҫәптән ихтилалға ҡушылмаған райондарға ла. Бынан тыш, коллегия аҡса ҡаҙнаһын, аҙыҡ-түлекте, боеприпастарҙы һәм фуражды йыйыу һәм бүлеү менән шөғөлләнә, шулай уҡ юғары суд инстанцияһы функцияһын дә үтәй. Хәрби коллегия судьялары итеп А. И. Витошнов, М. Г. Шигаев, Д. Г. Скобычкин һәм И. А. Творогов, «дума» дьягы — И. Я. Почиталин, секретарь итеп — М. Д. Горшков тәғәйенләнәләр.

Манифестарҙы һәм указдарҙы яҙыуға төрлө ҡатламдар һәм халыҡтарҙың вәкилдәре йәлеп ителә. Төрлө халыҡтарҙың хыялдары иҫәпкә алына. Мәҫәлән, казактар өсөн — мәңгелек азатлыҡ һәм йылға, старообрядсылар өсөн — боронғо тәре һәм доға; ҡалмыҡтар, башҡорттар, татарҙар һәм башҡа Урал һәм Волга буйы халыҡтары өсөн — ерҙәр, урмандар һәм «унда ҡырағай хайуандар кеүек йәшәү» мөмкинлеге. Шуға күрә Пугачевтың указдары иҫ китерлек тиҙлек менән тарала. Шулай итеп, Ырымбур башҡорттарына ҡарата Пугачевтың 1773 йылдың 14 октябрендә ебәрелгән указы 23 октябрендә үк Ҡаҙан губернаһының татар ауылдарныда ҡулдан-ҡулға йөрөтөлә.

Хәрби коллегиянан тыш Пугачев «Йәшерен думаһын» да булдыра, уның составына поход атаманы А. Овчинников, дежур Е. Давилин, полковниктар А. Перфильев, Ф. Чумаков, И. Творогов, Ҡарғалы татарҙарынан Садыҡ Сәйетов һәм башҡорттарҙан — Кинйә Арыҫланов, тәржемәсе итеп Иҙеркәй Баймәков индерелә. Баш атамандарына империяның күренекле сановниктарҙың исемдәре бирелә: Чика-Зарубин артабан — «граф Чернышёв», атаман Овчинников — «граф Панин», Максим Шигаев — «граф Воронцов», Фёдор Чумаков — «граф Орлов» булып китәләр.

Элекке болаларҙан айырмалы рәүештә Пугачев ихтилалы барышында ойоштороу элементтары, иң тәү нәүбәттә, хәрби һәм хәрби-административ яҡтан, күпкә яҡшыраҡ була. Тулы ҡанлы армия булдырыуға тырышлыҡ һалына, йәғни, казак (Яйыҡ, Илецк, Ырымбур, Иҫәт), милли (башҡорт, типтәр, ҡалмыҡ), завод крәҫтиәндәренән торған полктар ойошторола. Ғәскәрҙә тәртип булдырыла, дезертирлыҡ эҙәрлекләнә, хәрби учениелар үткәрелә.

Һамар һәм Ставрополь

Октябрҙең башында, ихтилалсылар армияһы Ырымбурға яҡынлашҡас, Пугачев Д. Лысов командованиеһы аҫтындағы казактар отрядын Һамар нығытылған линияһына ебәрә, баш күтәреүселәр ҡулына Һаҡмар йылғаһындағы Первополоцк, Новосергиевск, Тоцк, Сорочинск, ноябрь башында — Быҙаулыҡ ҡәлғәләре күсә.

Яйыҡтағы ихтилал тураһында ишетеү менән губернатор Рейнсдорп Ырымбурға Ф. И. Дербетев етәкселеге аҫтында Ставрополь ғәскәренең 300 ҡалмыҡтан торған отрядын ебәрә. Юлда Дербетев Быҙаулыҡ ҡәлғәһе янында Лысовтың казактары менән осраша һәм һөҙөмтәлә отряд баш күтәреүселәр яғына күсә. Пугачёв Дербетевты ҡалмыҡ полкы командиры итеп тәғәйенләй, уның байраҡтары аҫтына сик буйы ҡәлғәләрҙән ҡалмыҡтар күсерелә, шулай уҡ ҡамауҙа ҡалған Ырымбурҙан фураж йүнләү өсөн ебәрелгән 118 кешенән торған отряд та күсә. Чернышёвтың отрядын 13 ноябрҙә әсирлеккә алғандан һуң, ҡалмыҡ полкына тағы ла 500 ҡалмыҡ өҫтәлә.

Декабрь башынан атаман И. Ф. Араповтың отряды Ф. И. Дербетевтың ҡалмыҡ полктары менән берлектә Һамар линияһындағы Елшан, Борск һәм Красносамарск ҡәлғәләрен алалар, 24 декабрҙә Һамарҙан 24 саҡрымда ятҡан Алексеевскиға баҫып инәләр. Һамар коменданты гарнизондың бер өлөшө менән ҡаланан сығып ҡаса һәм 1773 йылдың 25 декабрендә (1774 йылдың 5 ғинуары) Һамар халҡы бургомистр, дини башлығы һәм сауҙагәр старостаһы етәкселегендә Арапов отрядына ҡаршы сығалар. Йәмиғ сиркәүҙә намаҙ уҡыла, һәм Пугачевтың указдары уҡып ишеттерелә. Арапов отрядына тағы ла 375 кеше өҫтәлә.

Дербетев Ставрополь ҡалмыҡ ауылдарында Пугачевтың һәм Хәрби коллегияның указдарын һәм өндәмәләрен тарата, шуға күрә уның отряды тиҙ арала тағы ла ике мең кешегә арта. Хөкүмәт ғәскәрҙәренән Һамарҙа 1773 йылдың 29 декабрендә һәм Алексевск тирәһендә 1774 йылдың ғинуарындағы еңелеүҙәргә ҡарамаҫтан Дербетевтың полкы Ставрополь өйәҙендә әүҙем хәрби ғәмәлдәрен туҡтатмай һәм 20 ғинуарҙа уның отрядтары Ставрополде баҫып ала. Әсирлеккә гарнизондың 249 һалдаты алына, ылауҙар пушкалар, ҡорал, боеприпастар, дары һәм аҙыҡ-түлек менән байытыла. Дербетев ҡаланан китер алдынан тотолған хәрби һәм граждан вәкилдәрен язаға дусар итә. Әммә тиҙҙән бөтә трофейҙар подполковник Гринёв етәкселегендәге 22-се еңел ялан командаһы менән алыш һөҙөмтәһендә юғалтыла. Боласы ҡалмыҡтарҙан 120 кеше үлтерелә, 40 — әсирлеккә алына. Дербетев Пугачевтың төп армияһы хәрәкәт иткән районға сығырға ҡарар итә, уның артынан 2 мең Ставрополь ҡалмыҡтарының арбалары ла ҡуҙғала.

Башҡортостандағы ихтилал. Өфө һәм Көңгөр ҡамауы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Салауат Юлаев

Пугачёвтың армияһы Ырымбур эргәһенә 1773 йылдың октябрь башында килгәненән алып ихтилалға башҡорттарҙың, мишәрҙәрҙең, служивый татарҙарҙың күпләп ҡушылыуы башлана. Башҡорт старшинаһы Кинйә Арыҫланов Пугачевтың армияһына үҙенең 300 башҡорттан торған отряды менән 9 октябрҙә ҡушыла һәм Йәшерен думаға индерелә, Пугачев уларҙың мәнфәғәттәрен яҡлай тип, старшиналарға һәм ябай башҡорттарға хаттар ебәрә. 12 октябрҙә старшина Ҡасҡын Һамаров Воскресенка баҡыр иретеү заводын яулап ала һәм 600 башҡорттан һәм завод крәҫтиәндәренән торған отряды менән Бәрҙе биҫтәһенә килә. Баш күтәреүселәр яғына тулыһынса тиерлек милли атлылар отрядтары күсә, быға тиклем улар хөкүмәт ғәскәрендә иҫәптә булалар. Ҡаҙан губернаторы Брандт, генерал Фрейман, Иҫәт воеводаһы Верёвкин һәм башҡалар, меңләгән башҡорт, мишәр, татар һәм урындағы казактарҙан тупланған отрядтар «ҡастылар», тип хәбәр итәләр. Шулай, 1773 йылды ноябрендә Салауат Юлаев етәкселегендәге ҙур отряд составында башҡорттар һәм мишәрҙәр Пугачев яғына (башта Кар экспедицияһы составында булғандар) күсә.

Әгәр башта башҡорт старшиналары һаҡлыҡ һәм уртаҡлыҡ һаҡлаһалар, Карҙың экспедицияһы еңелгәндән һуң Башҡортостандың дүрт даруғаһының — Ҡаҙан, Нуғай, Себер һәм Уҫы даруғалары халҡы ихтилалсылар яғына тулыһынса тиерлек күсә. Ырымбур властарының иҫәпләүенсә, Пугачевҡа 77 башҡорт старшинаһы һәм 37 мишәр һәм яһаҡ мариҙары һәм удмурттар күсә һәм тик 12 старшина ғына хөкүмәткә тоғро ҡала. Уралды колониялыштырыу ваҡытында ерҙәрен һәм урман биләмәләрен юғалтҡан башҡорттар, иң тәү сиратта, уларҙың ерҙәрендә урынлашҡан заводтарҙы һәм улар эргәһендәге завод крәҫтиәндәренең ауылдарын юҡҡа сығарырға тырышалар. Заводтарҙан бермә-бер ялыуҙар арта: «разорены многие жительства, которые царю усердно покорились, …и людей до основания разорили, из коих де много годных есть в службу…»

Ноябрь уртаһынан Өфө тирәһендәге ауылдарҙың күбеһе баш күтәргән башҡорттар ҡарамағына эләгә, Өфө блокадала ҡала. Ҡаранай Моратов һәм башҡа старшиналар менән бергә Ҡасҡын Һамаров Стәрлетамаҡты һәм Табын ҡәлғәһен баҫып ала, 24 ноябрҙән пугачёвсылар отрядтары Өфөнө ҡамауҙа ҡалдыралар, Өфө гарнизонында иҫәптә 1120 кеше һәм 43 орудие була. 30 ноябрҙә ҡамауҙа ҡалғандарға «батша указы» тапшырыла, указда ҡала коменданты Мясоедовты һәм воевода Борисовты тоттороу шарты менән «ғәфү итеү» вәғәҙә ителә. Әммә ҡала халҡы үҙ ирке менән ҡаланы бирергә теләмәй. Ихтилалсылар араһында берҙәмлек булмай, башҡорт отрядтары менән Ҡасҡын Һамаров етәкселек итһә, урыҫ отрядтары Өфө казагы атаман Губанов командованиеһы аҫтында була.

14 декабрҙән Өфө тирәһенә атаман Чика-Зарубин килә, ул Өфө аҫтындағы Чесноковка ауылын Бәрҙе менән бер рәттән Урал алды, Урал һәм Көнбайыш Себерҙәге ғәмәлдәрҙе тап килтергән икенсе ҡеүәтле үҙәккә әүерелдерә. Өфө ҡамауы менән етәкселек итеүҙән тыш, Зарубин алдында милли-ара ыҙғыштарҙы еңеп сығыу һәм берҙәм етәкселек аҫтында башҡорт, татар һәм башҡа милли отрядтарҙы казак һәм крәҫтиән отрядтары менән берләштереү бурысы тора. Зарубин бер үк ваҡытта ҡыйыулыҡ һәм һығылмалылыҡ күрһәтеп, урындағы атамандарҙың һәм старшиналарҙың ышанысына һәм бер һүҙһеҙ буйһоноуына өлгәшә һәм «Башҡортостандың тулы хужаһы» булып ала. Башҡорт старшиналары улустарға «графа Чернышёвтың» указдарын тараталар, указ буйынса һәр өс йорттан бер атлы саҡырылыуы тураһында бәйән ителә. Өфө провинцияһында болала 14 меңдән ашыу башҡорт йорто йәки халыҡтың 99,6 % ҡатнаша. Зарубиндың армияһына үҙ теләге һәм рекрут наборы буйынса крепостнойҙар һәм иҡтисад крәҫтиәндәре отрядтары, Воскресенка, Верхотор, Ҡатау-Ивановка, Усть-Ҡатау, Эҫем, Белорет, Богоявленск һәм башҡа заводтарҙың крәҫтиәндәре, табын һәм нуғайбәк казактары инә.

Яйыҡ ҡаласығы ҡәлғәһен ҡамау

Михайло-Архангельск соборы (Уральск)

1773 йылдың декабрендә Пугачёв атаман Михаил Толкачёвты үҙенең указдары менән каҙаҡтарҙың кесе жүзы башлыҡтары булған Нурали ханға һәм Дусали солтанға ебәрә, пугачев ҡаҙаҡтарҙы ихтилалға ҡушылырға саҡыра, әммә хан бер аҙ көтөп торорға була. Казактар, башҡорттар, ҡалмыҡтар һәм ҡаҙаҡтар араһындағы ҡатмарлы мөнәсәбәттәр һәм оҙайлы йылдар дауамындағы дошманлашыу үҙ эшен итә. Кесе һәм Урта жүздарының хандары һәм солтандары Пугачевтың ставкаһына ла, Екатерина Икенсегә лә тоғролоғонда ышандырырға тырышалар. Дусали солтан Пугачёвҡа 200 егет менән үҙенең Сәйҙәли улын ебәрә, Сәйҙәли Ырымбурҙы ҡамауҙа ҡатнаша. Пугачев отрядтарының башҡа ғәмәлдәрендә лә ҡаҙаҡтарҙың башҡа төркөмдәре лә ҡатнаша. Бер үк ваҡытта Пугачев ҡарамағында булған сик буйы ауылдарына, ҡәлғәләренә һәм форпостарына һөжүм (барымта) осраҡтары йышая.

Хан ставкаһынан ҡайтҡан саҡта Толкачёв Кулагин һәм Калмыков ҡәлғәләрен баҫып ала Һәм Яйыҡ ҡаласығына юл тота, юл ыңғайы ҡәлғәләрҙә һәм форпостарҙа казактарҙы, пушкаларҙы һәм боеприпастарҙы туплай. 30 декабрҙә Толкачёв Яйыҡ ҡаласығы янында уға ҡаршы ебәрелгән старшина Мостовщиковтың казак командаһын тар-мар итә һәм әсирлеккә ала, шул уҡ көндө кисен ҡаланың боронғо районы — Курениҙы — яулай. Казактарҙың күбеһе Толкачевтың отрядына инә, старшина яғяняң казактары хөкүмәт гарнизоны һалдаттары, бөтәһе подполковник Иван Симонов һәм капитан Андрей Крылов етәкселегендә 927 кеше «ретраншментта» — Михаил-Архангельск соборының ҡәлғәһендә йәшерәнәләр. Собор үҙе цитадель булараҡ файҙалана. Колокольняның төбөндә дары һаҡланған, ә өҫтәге ярустарҙа пушкалар һәм стрелкалар ҡуйылған була. Ҡапыл ғына ҡәлғәне яулау килеп сыҡмай. Ҡамау барышында казактар йәшенеү урындары итеп ҡәлғәғә яҡын торған өйҙәрҙе файҙалана, улар яндырылып бөткәс, ҡәлғәне бейек итеп өйөлгән бүрәнәләр менән ураталар, бүрәнәләрҙә дошманға атыу өсөн тишектәр эшләнә (бойницалар).

«Батша ҡайныһы» казак Кузнецовтың йорто — хәҙер Пугачёв музейы (Уральск)

1774 йылдың ғинуарында атаман Овчинников Яйыҡ үҙәндәренә, Атырау ҡаласығына, походты етәкләй, һөжүм менән уны яулап ала, үҙенең отрядын урындағы казактар менән тулыландыра һәм Яйыҡ ҡаласығына алып килә. Ошо уҡ ваҡытта Пугачев та Яйыҡ ҡаласығына килә. Ул оҙаҡҡа һуҙылып киткән ҡәлғә ҡамауы буйынса етәкселекте үҙ өҫтөнә ала һәм ҡәлғә урына мина һалырға тәҡдим итә. кубарь һөйләүенсә, Ҡаҙыу эштәре башланған саҡта Пугачев үҙе шәхсән еткселек итә, көнөн дә, төнөн дә килеп ҡарап йөрөй. 20 ғинуарҙа минаны шартлаталар, әммә көтөлгән һөҙөмтәләргә шартлатыу килтермәй. Шартлатыу артынан үткәрелгән һөжүм уңышһыҙ була. 400-гә яҡын кеше һәләк була. Ошо уҡ ваҡытта Яйыҡ ҡаласығына Ырымбур гарнизонының 13 ғинуарҙа үткәрелгән сабауылы тураһында хәбәрҙәр килеп етә һәм Пугачевбәрҙегә төп ғәскәренә ҡайта. Китер алдынан ул Михаил-Архангельск соборы колокольняһына мина ҡуйыр өсөн икенсе ерҙән ҡаҙыу эштәрен башларға ҡушып китә.

Ғинуар аҙағында Пугачёв Яйыҡ ҡаласығына ҡайта, унда ғәскәри круг йыйыла, ғәскәри атаман итеп — Никита Каргин, старшиналар итеп — Афанасий Перфильев һәм Иван Фофанов һайланалар. Шул уҡ ваҡытта казактар батшаны ғәскәр менән бөтөнләй туғанлаштырыр өсөн, уны йәш казачка Устиья Кузнецоваға өйләндерәләр.

19 февралдә мина шартлауынан Михайлов соборының колокольняһы емерелә, әммә алдағы көндө ҡәлғә яҡлаусылары ҡаҙыу эштәре бтураһында ишетеп ҡалалар һәм дарыны алып сығып өлгөрәләр. Ҡаты һөжүм был юлы ла уңышлы тамамланмай. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, шартлау һөҙөмтәһендә һәм алыш ваҡытында ретраншмент гарнизоны 42 кеше юғалта һәм 13 кеше яралана, улар араһында — ауыр контузия алған комендант Симонов.

Февраль аҙағында Пугачёв Ырымбургҡа Мансуров һәм Голицындың корпустары яҡынлашып килеүе тураһында хәбәр ала һәм Бәрҙегә 500 казактан торған отряд менән китә. 9 мартта Симонов сабауыл үткәрергә була. Иртә менән 250 кешелек отряд боласы казактарға һөжүм итә, әммә бүрәнәләр аша үтә алмай һәм, һөжүм ваҡытында 32 кеше һәләк була һәм 74 кеше яралана, уларҙың 20-һе һуңғараҡ вафат булалар.Ҡамауҙа ҡалғандар өсөн юғатыуҙар киҫкен була, әммә боласы яҡ та алыштың һөҙөмтәләре менән маҡтана алмай.

Ҡаҙан губернаһында һәм Урал алдында ихтилал

Ихтилал тураһында хәбәрҙәр һәм «батша Петр Федоровичтың» беренсе указдары һәм манифестары Ҡаҙан губернаһы ауылдарына 1773 йылдың сентябрь аҙағында уҡ барып етәләр. Октябрь башынан Ҡаҙан губернаторы Брандтың бойороҡтары буйынса боласылар менән көрәшкә тәғәйенләнгән служивый татарҙарҙы, башҡорттарҙы һәм мишәрҙәрҙе отрядтарға йыйыу башлана, әммә набор һөҙөмтәләре көтөлмәгәнсе килеп сыға. Кар корпусы составына индерелгән 800 служивый татарҙан торған отряд Юзәй ауылына яҡынлашҡас та, Кар корпусының авангарды пугачевсылар менән алышҡан саҡта, ҡасып бөтә, хөкүмәт ғәскәрҙәре сафына тарҡаулыҡ һәм буталыш индереп, ихтилалсылар яғына алыштар барышында ла күсеүен дауам итә. Юзәй ауылы янында еңелеүҙән һуң Кар хәбәр итә: «Был халыҡтарҙы ышанысһыҙ тип уйлағаным дөрөҫлөккә тап килә башланы, сөнки үҙҙәренә ҡарата бер ниндәй ҡыҫым булмаһа ла, 1000 һыбайлы асыҡ далала бер ниндәй ҡаршылыҡһыҙ алға сабалар. Шуға күрә мин хәҙер...мишәр һәм башҡорт командаларын үҙ артымда тоторға мәжбүрмен һәм пехота менән уларҙы ҡаплайым». Кар корпусының сигенеүе хөкүмәтте борсоуға һала һәм крепостнойҙарҙың һәм Кама алды яһаҡ крәҫтиәндәренең массауи болаларына алып килә. Кар ғәскәрҙәре Ҡаҙан губернаһы сиктәре буйлап Быҙаулыҡ ҡәлғәһенә тиклем төп ҡалаларҙы яулап алалар: Бөгөлмәлә — генерал Фрейман, Аҡбашта — секунд-майор Йосоп Тәвкилев, Резяпкино ауылында — Шишкин. Әммә тотош оборона линияһын ойоштороу килеп сыҡмай, гарнизондар ҡамауға эләгә, сөнки губернаның көньяғында ноябрь башынан алып 15 мең кешенән торған 10 ихтилалсы отряды ғәмәлдә була.

Мәсәғүт Ғүмәров етәкселек иткән иң ҙур отрядтарҙың береһе Ҡаҙанға бик яҡын Ар юлында хәрәкәт итә, Бемыж, Пыжман һәм Күкмара баҡыр иретеү заводтарын үҙ контроле аҫтына. Бөгөлмә тирәһендә Муса Мостафин, Айыт Урәҙмәтов, крәшен татарҙары Осип Енгалычев һәм гавриил Давыдов командалары йөрө. Декабрҙән алып Көнсығыш Кама алды үҙәге Минзәлә ҡалаһын Ҡаранай Моратов отряды ҡамауға ала. 23, 26 декабрҙә хөкүмәт гарнизоы ике һөжүмде кире ҡаға, 1774 йылдың 12 ғинуарында гарнизон ғәскәре сабауыл ваҡытында ихтилалсыларҙың отрядтарын тарҡатыуға ирешәләр, әммә ҡала ҡамауҙа әле мартҡа тиклем була. Көнбайыш Кама аръяғында хөкүмәттең терәге булып Заинск ҡәлғәһе тора, әммә ихтилалсылар үҙ яғына ҡалала йәшәүсе халыҡытң күпселеген үҙ яғына ауҙаралар һәм 15 ғинуарҙа Заинск Нуғайбәк Асаинов һәм Аринҡул Ассеев отрядтары менән еңел генә яулана. Биләр ауылында күпселектә оставкаға сыҡҡан хәрбиҙәр йәшәгән һәм улар пугачевсыларға отпор бирә алалар. Шулай уҡ Елабуға ла ныҡ тора, ҡала гарнизоны Ҡаҙандан килгән өҫтөмө көс менән нығытылған була һәм 1774 йылдың ғинуарында бер нисә һөжүмде кире ҡаға .

1773 йылдың декабрь аҙағында Ҡудашев һәм Носков еткселегендәге татарҙар, удмурттар һәм башҡорттарҙың отрядтары Ижевск һәм Воткинск заводтарына юл алалар, 1774 йылдың 1 һәм 10 ғинуарында әлеге заводтар яулап алына. Заводтың эшселәре өйҙәренә таратыла, бер өлөшө ихтилалсыларға ҡушыла, тартып алынған аҡса, пушкалар, завод аттары Чесноковкаға «граф Чернышёв станына» ебәрелә.

Уралда һәм Көнбайыш Себерҙә ихтилал

Стәрлетамаҡты һәм Табын ҡәлғәһен яулауҙа ҡатнашҡан атаман Иван Грязнов завод крәҫтиәндәренән отряд туплап алып, Ағиҙел йылғаһы буйындағы Воскресенка, Архангельск, Богоявленск заводтарын баҫып ала. Пугачёв уны полковник дәрәжәһенә күтәрә һәм Иҫәт провинцияһына ебәрә. Был мәлгә унда үҙ контроле аҫтына Һатҡы һәм Златоуст заводтарын алған Иван Кузнецовтың отряды һәм провинцияның көньяҡ-көнбайышында — башҡорттар отрядтары (уларҙың береһен Баҙарғол Юнаев етәкләй) эш итә. Кузнецов һуңғараҡ Көңгөргә ебәрелә. Һатҡыға килгәндән һуң Грязнов отрядын тулыландыра, артабан Күндерәү, Уйылға, Варламов һәм Сыбаркүлде алып, ғинуар айы башында Силәбегә килә.

1774 йылдың 2 ғинуарында Демидовтың Ҡыштым заводтарының берекетелгән (приписной) крәҫтиәндәре заводты һаҡларға ебәрелгән секунд-майор Чубаровтың «выписной казактарын» үҙҙәренә ҡушылыуға күндерәләр һәм отрядтың офицерҙарын ҡулға алалар. Шул уҡ көндө ихтилалсыларға Кәҫле заводының крәҫтиәндәре ҡушыла. Крәҫтиәндәрҙән һәм эшселәрҙән (400 кеше) торған отряд булдырыла, отрядта ике пушка була.

Ғинуар башында Силәбе казактары, атаман Грязновтың ярҙамына өмөтләнеп, ҡалала бола күтәрәләр, әммә ҡала гарнизоны уларҙы тар-мар итә. 10 ғинуарҙа Грязнов Силәбене штурм менән алырға маташа, әммә һөжүм уңышһыҙ була, ә 13 ғинуарҙа Силәбегә Себерҙән генерал И. А. Деколонг етәкселегендә ике меңлек корпус килә. Ғинуар айы дауамында ҡала тирәһендә һуғыш тынмай һәм 4 (19) февралдә Деколонг Силәбе ҡалаһын пугачевсыларға ҡалдырырға була. Грязнов һәм Туманов отрядтары ғинуар-февралдә Уй, Ҡуййылға, Кичигинск, Яманйылға, Мейәс һәм Санарск ҡәлғәләрен, шулай уҡ уларға яҙҙырылған ауылдар менән биҫтәләрҙе үҙ контроле аҫтында тоталар. Ихтилалсыларға Үрге Серге, Түбәнге Серге, Өпәйле, Наҙы-Петровск, Әҙәш-Өфө заводтары ҡушылалар. Провинцияның көнсығышында Михаил Ражевтың отряды Далматовск монастырының ҡамауын башлай. Шадринск өйәҙе тулыһынса баш күтәргән урындағы крәҫтиәндәр контроле аҫтында була, ихтилал Окуневск, Иҫәт һәм Ҡуртамыш дистриктарына тиклем барып етә.

1774 йылдың ғинуарында Иван Белобородов етәкселегендә пугачевсылар, юл ыңғайы Әшит ҡәлғәһен, Соҡсон, Бисерть һәм Рәүҙе заводтарын баҫып алып, Екатеринбургка килеп етәләр. 18 ғинуарҙа Белобородов отряды Белембай заводын яулай һәм 1774 йылдың 19 ғинуарында Демидовтың Шайтан заводтарын ала. Был ваҡытҡа Екатеринбургтан төньяҡта урынлашҡан заводтар хөкүмәт тарафынан ҡамау хәленә индерелә, завод эшселәре оборонаға йәлеп итәләләр. Хөкүмәт ғәскәрҙәре ике тапҡыр Шайтан заводтарын кире ҡайтарырға маташалар, әммә Белобородов уларҙы кире ҡаға. 29 ғинуарҙа ихтилалсылар яғына Уткинск заводы күсә, ә 1 февралдә Уралдағы иң эре заводтарҙың береһе булған Демидовтың Уткинск заводын ҡамауға ала. Завод ур һәм диуар менән уратылған була, улар артында һәм 15 пушка менән 1000 кешелек хөкүмәт отряды ҡаршы тора. Ихтилалсылар заводты тик 11 февралдә, ҡаты алыштарҙан һуң, яулайҙар. Бөтәһе баш күтәреүселәр контроле аҫтында Екатеринбург тау ведомствоһының 20 завод булып китә.

1773 йылдың аҙағына ихтилалсылар ҡарамағында металлургия заводтарының һәм рудниктарҙың яртыһы була, улар Пугачёвтың армияһын 118 пушка, шулай уҡ йәҙрәләр һәм картечь, мылтыҡтар, бик күп аҡса менән тәьмин итәләр — яҡынса 170000 һум, аҙыҡ-түлек, фураж һәм мал менән. 6 меңдән ашыу завод крәҫтиәндәре, үҙ сиратында, пугачевсылар отрядтарын тулыландыралар. Баш күтәреүселәр 226000 һумлыҡ бурыс ҡағыҙҙарын һәм йөкләмәләрҙе юҡҡа сығаралар.

1774 йылдың ғинуар-февралендә ихтилалға Себер губернаһының көнбайыш райондары халҡы ҡушыла башлай. Урындағы крәҫтиәндәрҙең вәкилдәре атаман Чика-Зарубин һәм Грязнов менән бәйләнешкә инәләр, уларҙан Пугачевтың манифестарының күсермәләрен, бер аҙ ярҙам һәм ҡорал алалар. Февралдә Ялуторовск дистрикты биләмәләренә килгәс, Иван Иликаевтың 300 Ички татарҙарынан, мишәрҙәрҙән, башҡорттарҙан һәм Иҫәт казактары һәм крәҫтиәндәренән торған отряды килеү менән ихтилалсылар контроле аҫтына Утяцк һәм Курган биҫтәләре алына, ихтилалсылар Ыҡ биҫтәһенә йүнәләләр, унда капитан Смоляниновтың хөкүмәт ғәскәренә саҡырылған урындағы крәҫтиәндәр («приписной казактар») бола башлағандар. Улар пушкаларҙы тартып алыуға өлгәшә, һалдаттар ҡамап алып, офицерҙарҙы ҡулға алғандар. Казак биҫтәһендәге майор Салмановтың «приписной казактары» тегеләрҙән үрнәк алалар. Баш күтәреүселәр яғына Белозерск һәм Тебеняцк биҫтәләре ҡушылалар, Иҫәт провинцияһынан Иван Ковалевский етәкселегендәге тағы ла бер 800 кешенән торған отряд килә. Марай һәм Усть-Суерск биҫтәләреы пугачевсыларға ҡушылғандан һуң бөтә Ялуторовск дистрикты ихтилалсылар ҡулына күсә. Тубылды һәм Верхоторҙы өйәҙдәрендә лә болалар башлана. Крәҫтиәндәр тоҙ һәм шарап складтарын емерәләр, йорттарҙы һәм чиновниктарҙың һәм офицерҙарҙың мөлкәтен талайҙар, ауыл башлыҡтары итеп ихтилалсылар иҫәбенән смотрителдәр һәм атамандар ҡуйыла.

Хәрби уңышһыҙлыҡтар һәм Крәҫтиән һуғышы районының киңәйеүе

Бибиковтың экспедицияһы

Петербургка Карҙың экспедицияһы тар-мар ителеүе һәм В. А. Кар үҙе Мәскәүгә ҡайтыуы тураһында хәбәрҙәр барып еткәс, Екатерина II 27 ноябрҙәге указы менән яңы командующий итеп генерал-аншеф Бибиков Александр Ильичты тәғәйенләй. Яңы каратель отряды составына 10 кавалерия һәм пехота полктары индерелә, шулай уҡ ашығыс рәүештәимперияның көнбайыш һәм төньяҡ-көнбайыш сиктәренән Ҡаҙанға һәм Һамарға 4 еңел ялан командаһы инә, уларҙан тыш — ихтилал зонаһында булған бөтә гарнизондар һәм хәрби частар һәм Кар экспедицияһының ҡалдыҡтары. 1773 йылдың 25 декабрендә Бибиков Ҡаҙанға килеп етә, унда 1774 йылдың декабрь эсендә Владимир 61-се пехота полкы, 2-се гренадер, Изюм 11-се гусар полкы, Архангелогород 17-се пехота полкы һәм Томск полктары, 24-се еңел ялан командаһы — Сызрандә, 22-се, 23-се һәм 25-се -Сембергә, Бахмут гусар полы — Һарытауға. 29 декабрҙә майор К. И. Муфел етәкләгән 24-се еңел ялан команда Һамарҙы тартып ала. Арапов Алексеевск ҡәлғәһенә сигенә, әммә 9 ғинуарҙа унан да ҡыуылып сығарыла. Бибиковтың бойороғо буйынса дүрт еңел ялан командаларынан һәм Бахмут гусарҙарынан генерал П. Д. Мансуров командованиеһы аҫтында корпус булдырыла. Корпус Һамар линияһы буйлап Ырымбурға табан хәрәкәт итергә тейеш була. Генерал П. М. Голицын командованиеһы аҫтында йыйылған ҡалған ғәскәрҙәр Бөгөлмәлә Фрейман отряды менән осрашырға һәм артабан Боғоросланға китергә тейеш була, әммә тәрән ҡар һәм башҡорт һәм татар отрядтары менән алыштар уларҙың хәрәкәтен ныҡ тотҡарлай.

14 февралдә корпус Мансуровтың корпусы Араповтан Быҙаулыҡ ҡәлғәһен кире ҡайтарып ала, Голицындың корпусы 27 февралдә Боғоросланға барып етә. Был ваҡытта Овчинников Яйыҡ ҡаласығынан һәм Пугачев — Бәрҙенән Сорочинск ҡәлғәһендә йыйылалар һәм 6 мартта Голицындың корпусын һөжүмләйҙәр. Көтөлмәгән атака хөкүмәт отряды өсөн бигүк уңышлы булмай, алышта корпус командиры майор Елагин һәләк була, әммә ҡалған офицерҙар һалдаттарҙы туплап алыуға өлгәшәләр һәм алышты үҙ файҙаһына боралар. 100 кешене юғалтып, пугачевсылар Сорочинскиға ҡайталар.

Кәңәшмәнән һуң Пугачёв һәм Овчинников төп көстәрҙе Ырымбурҙан алып китергә һәм уларҙы Tатищев ҡәлғәһендә тупларға булалар. Янып бөткән диуарҙар урынына боҙ ур төҙөлә, бөтә булғaн артиллерия йыйыла. Tөрлө мәғлүмәттәр буйынса, Татищев ҡәлғәһендә 7 меңдән алып 9 меңгә тиклем ихтилалсылар һәм 30-дан да кәм булмаған пушкалар йыйылған була. Тиҙҙән ҡәлғәғә Сорочинскиҙа осрашҡан 6500 кешенән торған һәм 25 пушкаһы булған Мансуров һәм Голицын корпустары килеп етә. Алыш 1774 йылдың 22 мартында уҙғарыла һәм бик көсөргәнешле була. Князь Голицын үҙенең рапортында А. Бибиковҡа яҙған: «Дело столь важно было, что я не ожидал такой дерзости и распоряжения в таковых непросвещённых людях в военном ремесле, как есть сии побеждённые бунтовщики». Сабауылдар башҡарып, казактар атлы атакалар һәм пушкалар уты менән һөжүм итеүселәрҙең сафтарын бер нисә мәртәбә тарҡаталар, шуға күрә Голицын, Мансуров һәм Фреймандарға, ҡылыстарын ҡындан сығарып, шәхсән һалдаттарҙы алға әйҙәргә тура килә. Бахмут гусарҙары һәм Чугуев казактары тылдан инәләр һәм хәлдәр бөтөнләй өмөтһөҙгә әүерелә. Пугачёв Бәрҙегә ҡайтырға ҡарар итә. Әлеге алыш ихтиллалсыларҙың тәүге ҙур еңелеүе була, Пугачев ике мең тирәһе кешеһен юғалта, дүрт мең кеше яралана йәки әсирлеккә эләгә, бөтә артиллерияһын һәм ылауын юғалта. Екатерина II, еңеү тураһында хәбәр алғас, Бибиковты лейб-гвардия подполковнигы дәрәжәһенә үрләтә, Мансуров һәм Фрейман были награждены орденами Изге Анна ордены менән наградлана, Голицынға Могилев губернаһында имение бүләккә тапшырыла.

Крәҫтиән һуғышының икенсе этабы планы

Башҡортостанды баҫтырыу һәм Өфөнөң ҡамауын алып ташлау өсөн Бибиков генерал Ларионов командованиеһы аҫтында Томск, Архангелогородск карабинер, Изюм гусар полктарынан һәм Ҡаҙан дворяндар ополчениеһынан отряд ойоштора. 6 мартта баш күтәреүселәрҙән Нуғайбәк ҡәлғәһен, 8 мартта — Стәрлетамаҡ пристане ҡайтарып алына, 13 мартта Баҡалы ауылында Илья Ульяновтың отряды юҡ ителә.

Ошо уҡ ваҡытта И. Михельсон етәкселегендәге Санкт-Петербург карабинер полкы 1774 йылдаң 2 мартында Ҡаҙанға килә һәм кавалерия частары менән көсәйтелгәндән һуң, кисекмәҫтән ихтилалды баҫтырыуға ташлана. Бибиков Михельсонға Ларионовты алмаштырырғаһәм Башҡортостанда берләшетерелгән хөкүмәт корпусын етәкләргә ҡуша. 1774 йылдың 24 марта ғәскәрҙәрҙе тар-мар итә, ә ике көндән һуң Зарубин, Губанов, Ульянов Табынскиҙа әсирлеккә алына.

Өфөгә килеп баҫҡас, дөйөм алғанда, Михельсон башҡорттарҙың ихтилалын баҫтыра алмай, сөнки башҡорттар партизан тактикаға күсәләр. «Подполковник әфәнде үҙенең дешатаменты менән Чесноковкала туҡталды, бында уға төрлө дәрәжәләге бик күп кеше, ярлыҡау һорап, мөрәжәғәт итә, әммә где к нему с раскаянием множество людей разнаго звания, прося помилования, приходят, кроме остервенившихся башкирцев, которыя и по разбитии в плен почти живой не один не отдавался, а некоторыя, лишены будучи оружия, вынимали ножи из карманов и резали ловящих, а найденные в сенах и под полами, видя себя открытых, выскакивали с копьями и ножами, чиня сопротивление».

Көнгөр тирәһендә пугачевсыларҙы тар-мар иткән майор Гагрин 19 февралдә Красноуфимск кәлғәһен яулап ала, артабан — Ачит ҡәлғәһен һәм Екатеринбургка табан юллана. Әммә ҡәлғәләрҙе яулау башҡорттарҙы еңде тигәнде аңлатмай. Гагрин ҡалдырып киткән подполковник Поповтың отряды март дауамында Салауат Юлаевтың һәм башҡа башҡорт старшиналары отрядтары артынан Көңгөр, Красноуфимск һәм Ачит ҡәлғәһе араһында ары-бире йөрөй, уларҙы таратып ебәреп өлгөрмәйҙәр, улар яңы ерҙә бергә йыйылалар.

Ихтилалдың яңы күтәрелеше

Һаҡмар ҡаласығы янында еңелеүҙән һуң Пугачёв үҙенең төп армияһының ҡалдыҡтары менән 1774 йылдың 4 апрелендә Вознесенка (Ырғыҙлы) заводына килә, артабан, 7 апрелдә — Әүжән-Петровка заводтарына, бында ул 12 апрелгә тиклем ҡала. Отрядты завод крәҫтиәндәре, аҙыҡ-түлек, һәм аҡса менән тулыландырап, Пугачёв Ағиҙел ағымы буйлап Белорет заводына юллана. Был ваҡытта Көньяҡ Урал заводтары ихтилалсыларҙың тар-мар ителгән отрядтары өсөн йәшенеү урыны була — Һатҡы Белобородов өсөн, Ҡыштым һәм Касли — Грязнов һәм Туманов өсөн, пугачевсылар контроле аҫтында — Воскресенка, Троицк һәм тағы ла бер нисә завод була. Пугачёв бөтә отрядтарға уның менән берләшеү талаптары менән сапҡындарҙы ебәрә, әммә башланып торған ташҡын ихтилалсыларҙың хәрәкәтенә ҡамасаулай, Белорет заводында Пугачевҡа 2 майға тиклем ҡалып торорға тура килә.

Ихтилалдың беренсе этабында Пугачёв һәм уның атамандары башҡорттарҙы һәм крәҫтиәндәрҙе заводтарҙы емереүҙән тыйырға тырышһалар, хәҙер сираттағы заводты ташлап киткән саҡта, уларҙы приписнойҙар үҙҙәре йәки, күпселек осраҡта, башҡорт отрядтары тулыһынса тиерлек яндыралар. Өҫтәүенә, завод халҡы пугачевсылар менән бергә китәләр йәки башҡорт отрядтары заводтарҙы емергән саҡта халыҡ, иң яҡшы тигәндә, әсирлеккә алынған. Ҡайһы берҙә завод эшселәре башҡорттарға отпор биреп, үҙҙәренең заводтарын һаҡлап ҡалалар. Мәҫәлән, май айы эсендә Воскресенск заводын эшселәр өс тапҡыр яндырыуҙан арлап ҡалалар, әммә июндә, алты көнлөк ҡамауҙа, завод һәм ауылдар Ҡасҡын Һамаровтың отряды тарафынан үртәлә, ә крәҫтиәндәрҙе башҡорттар «үҙ ауылдарына тараталар». Шул уҡ ваҡытта, 1774 йылдың июнендә, Юлай Аҙналиндың һәм Салауат Юлаевтың отряды Усть-Ҡатау һәм Йүрүҙән заводтарын һәм заводҡа ҡараған ауылдарҙы халҡы менән бергә яндыраларәммә завод халҡы яҡлаған Ҡатау-Ивановск заводын баҫып ала алмай.

5 май көнө иртә менән Пугачёвтың 5 мең кешенән торған отряды Магнит ҡәлғәһенә килеп етә. Отрядта башлыса насар ғына ҡоралланған завод крәҫтиәндәре һәм бер килке Яйыҡ, Илецк һәм Ырымбур казактары була, отрядта бер пушка ла булмай. Магниттың һөжүме уңышһыҙ башлана, алышта 500 тирәһе кеше һәләк була, Пугачев үҙе ҡулына яралана.Ҡараңғы төшкәс, ихтилалсылар тағы ла бер ҡабат һөжүм эшләп ҡарайҙар һәм ҡәлғәғә үтеп инеп, уны баҫып алалар. Трофей итеп 10 пушка, мылтыҡтар, боеприпастар алына. 7 майҙа Магнитҡа төрлө яҡтан атамандар Овчинников һәм Порфильев отрядтары тартыла, С. Максимова, И. Шибаева.

Яйыҡ буйлап үргә йүнәлгән ихтилалсылар Үрге Яйыҡ ҡәлғәһен урап үтеп, Ҡарағай, Петропавловск һәм Степной ҡәлғәләрен яндырып,20 майҙа иң эреләрҙән һаналған Троицк ҡәлғәһенә яҡынлашалар. Бы мәлгә отрядта 10 мең кеше иҫәптә тора. Штурм барышында гарнизон артиллерия уты менән ҡаршы торорға тырыша, әммә ихтилалсылар, көслө ҡаршылашыуҙы еңеп сығып, Троицкиға бәреп инәләр. Пугачёвҡа снарядтары менән артиллерия, дары запастары, аҙыҡ-түлек һәм фураж эләгә. 21 майҙа алыштан һуң ял иткән баш күтәреүселәргә көтмәгәндә Деколонг корпусы һөжүм итә. Көтмәгәндә һөжүм ителгән пугачевсылар бик ауыр еңелеүгә дусар булалар, 4000 кеше һәләк була, тағы ла 4000 мең кеше әсирлеккә эләгә йәки яралана. Силәбегә табан юлдан тик мең ярым атлы казактар һәм башҡорттар ғынасигенә ала..

23 майҙа Пугачёвтың отряды Кундравин биҫтәһе аҫтындағы Лягушино ауылы эргәһендә тағы ла бер ауыр еңелеү кисерә — боласыларҙың юлын ҡыйырға тырышҡан Михельсон корпусынан. 600 кеше һәләк була, 400 кеше әсирлеккә эләгә, әммә Пугачевҡа был юлы эҙәрлекләүҙән ҡотолорға форсат табыла. 31 майҙа пугачёвсылар Златоуст заводында туҡталалар, отрядын тулыландырғандан һуң, заводты киткән саҡта яндыралар. 2 июндә алдағы көн Пугачевты эҙәрлекләгән Михельсон ташлап сыҡҡан Сатка заводы алына, уны ла яндыралар.

3 июндә Түбәнге Ҡыйғы ауылы тирәһендә Пугачёвтың отряды Салауат Юлаевтың отряды менән ҡушыла. Салауатҡа Пугачев бригадир исемен бирә. Был ваҡытҡа башҡорттар бөтә ихтилалсыларҙың өстән ике өлөшөн тәшкил итә. 3 һәм 5 июндә Әй йылғаһы буйында улар Михельсон менән һуғышалар . Ике яҡтың береһе лә еңеүгә өлгәшмәй. Михельсон Өфө ҡалаһы тирәһендә хәрәкәт иткән башҡорттарҙы ҡыуып ебәрер өсөн Өфөгә киткән саҡта, Пугачев төньяҡҡа сигенә һәм көстәрен үҙгәртеп ҡора.

Һуғыштың ваҡытлыса туҡтап тороуы менән файҙаланып, Пугачёв Ҡаҙанға табан йүнәлә. 10 июндә Красноуфимск ҡәлғәһе алына, 11 июндә Көңгөр аҫтында еңеүгә өлгөшелә. Көңгөрҙө һөжүмләмәйенсә, Пугачев көнбайышҡа борола. Ихтилалға күтәрелгәндәрҙең отрядтары урындағы завод һәи иҡтисад крәҫтиәндәре тарафынан, быға тиклем урмандарҙа йәшенеп йөрөгән башҡорттарҙың, татарҙарҙың, вотяк һәм черемистарҙың ваҡ отрядтары менән тулылана. 14 июндә Пугачевтың авангарды Уҫы ҡалаһына яҡынлаша ҡала ҡәлғәһен ҡамауға ала. Дүрт көндән һуң бында Пугачевтың төп көстәре киләһәм ҡамауҙа ҡалған гарнизон менән алыштар башлай, гарнизондағылар өс көн дауамында һөжүмдәрҙе кире ҡағалар. 21 июндә ҡәлғәне һаҡлаусылар биреләләр. Ошо осорҙа Пугачевянына авантюрист сауҙагәр Астафий Долгополов килеп сыға. Пугачёв уның авантюраһын яҡшы аңлай, әммә Долгополов бер килке ваҡыт Пугачевҡа «Петр III ысынлығының шаһиты» булараҡ кәрәкле була. Уҫы янындағы алыштарҙа аяғына яраланған Салауат Юлаев, башҡа ауырыуҙар һәм яралылар менән бергә, дауаланыу өсөн өйөнә ҡайтарыла. Башҡорттарҙың ҡайһы бер өлөштәре Пугачев менән ҡала, ә өайһы берҙәре Тылвала ҡала.

Пугачёв ғәскәрен Кама аша сығара, Воткинск заводын — 24 июндә һәм 27 июндә Ижевск тимер эшләү заводын яулап ала һәм яндыра. Нылға, Ағрыз һәм Алшашы вотяк һәм татар ауылдары, Алабуға аша пугачевсылар Мамадышҡа киләләр. Үткән ерҙәрҙә уны икмәк-тоҙ менән ҡаршы алалар. Известия о приходе армии «Петр Фёдоровичтың» армияһы килеүе тураһында хәбәрҙәр тағы ла ихтилалсылар армияһын тулыландырыуға булышлыҡ итә. Ихтилалсы полковник Бәхтийәр Канкаев Пугачёвҡа, урыҫтарҙан һәм татарҙарҙан көндә 600 кеше хеҙмәткә теләк белдерә, тип еткерә,әммә килгән кешеләрҙең аттары ла, ҡоралдары ла булмай.

Ҡаҙан тирәһендә алыш

Ҡаҙан Кремленең күренеше

Ҡаҙан губернаторы Брандт Михельсон эҙәрлекләгән Пугачев бына-бына ҡыйратылыуына ныҡ ышаныста була, шул уҡ ваҡытта ҡалала Пугачевтың тиҙ арала Ҡаҙанға килеп етеүе тураһында хәбәрҙәр барлыҡҡа килә. 7 июлдә Брандт Пугачевтың өс көн элек Мамадышҡа килеүе тураһында теүәл мәғлүмәттәр ала. Ҡалала паника башлана, дворяндар һәм бай сауҙагәрҙәр үҙҙәренең ғаиләләрен һәм мөлкәтен хәүефһеҙ урындарға ебәреү яғын хәстәрләйҙәр. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, йәшерен тикшереү комиссияһының етәксеһе итеп тәғәйенләнгән П. С. Потёмкин был хәбәрҙәрҙе мыҫҡыллап ҡаршы ала, Екатерина Икенсегә ул түбәндәгеләрҙе яҙа: «Ложные по большей части известия о приближении к самой Казани злодея Пугачёва привели в неописанную робость начиная от начальника почти всех жителей». Ошо уҡ ваҡытта күп һанлы башҡорт отрядтары менән туҡтатылған Михельсон һаман Кама аша сыға алмай, сөнки ихтилалсылар бөтә күперҙәрҙе, паромдарҙы һәм кәмәләрҙе юҡ итеүгә өлгәшкән. Пугачёвҡа ҡаршы Брандт полковник Толстой етәкселегендәге отрядты йүнәлтә, отряд составында бер орудие менән йөҙләп пехотасылар һәм йөҙләп һунарсылар була. 10 июлдә Высокая Гора ауылы эргәһендә пугачевсылар еңел еңеү яулайҙар, Толстой һәләк була.

Иртәгәһенә ихтилалсылар отряды ҡала янында лагерын ҡора. Ҡаҙан гарнизонында 1500 кеше иҫәпләнә, дворян ополчениеһына хатта гимназия уҡыусыларын индерәләр, ҡала обывателдәренән булған доброволецтарын да ҡоралландыралар. Ҡалаға өс манифест ебәрелә — губернатор Брандтҡа һәм ҡалала йәшәүселәргә — урыҫ һәм татар телендә (иҫке төрки телендә). Пугачёвтың лагерына һатлыҡтар киләләр, улар ҡаланың оборонаһындағы бушаҡ урындарҙы күрһәтәләр. 23 июлдә иртәнсәк ҡала тирәләре һәм төп райондары яулана, ҡалала тороп ҡалған гарнизон Ҡаҙан Кремлендә йәшеренә һәм ҡамауға әҙерләнә. Ҡаҙан йәшерен комиссияһы төрмәһенән 400-ҙән ашыу хөкөм ителеүселәр азат ителә, улар араһында атаман Торнов, Мәсет слободаһынан Филарет игумены һәм Пугачевтың беренсе ҡатыны Софья балалары менән була. Пугачёв ғаиләһен арбаға ултыртырға һәм лагерҙа айырым палаткаға урынлаштырырға ҡуша һәм казактарға «уның дуҫы Пугачевтың ҡатыны» тип аңлата. Талауҙар башлана, пугачевсылар билдәләүенсә, «бик күп иҫеректәр була», «немец күлдәгендә» булғандарҙы эҙләп табып, үлтерәләр, сөнки уларҙы дворяндар тип һанайҙар. Ҡалала көслө янғын башлана, пугачевсылар Михельсондың ғәскәрҙәре яҡынлашыуы тураһында ишетеп ҡала, шуға күрә улар ҡаланы ташлап сыға башлалайҙар, тап шул саҡта Михельсон корпусы ҡалаға инә. Биш сәғәтлек алыш һөҙөмтәһендә хөкүмәт ғәскәрҙәре өҫтөнлөк алалар, әммә эңер мәле теүе алышты тотҡарлап торорға мәжбүр итә.

Волганың уң ярындағы Крәҫтиән һуғышы

15 июлдәге алыш башланғанға тиклем Пугачёв лагерҙа Ҡаҙандан Мәскәүгә китәсәге тураһында иғлан итә. Был хәбәр эргә тирәләге ауылдарҙa, поместьелар һәм ҡаласыҡтарҙа күҙ асып йомғансы тарала. Пугачевтың еңелеүенә ҡармаҫтан, ихтилал Волганың көнбайыш ярын тулыһынса ялмап ала. 17 июлдә Кокшайск тирәһендә Волга аша сығып, Пугачёв урыҫ, сыуаш, татар һәм мордва ауылдарына яңы отрядтарҙы булдырыу буйынса казактарҙы ебәрә һәм үҙенең армияһын бер нисә мең крәҫтиәндәр менән тулыландыра. Был ваҡытта башҡорттар төп армия артынан эйәреүҙән баш тарталар, Пугачевтың ғәскәрендә ҡалған ҙур булмаған башҡорттар отрядын Кинйә Арыҫланов етәкләй. Бөтә ерҙә лә поместьелар емерелә, алпауыттарҙы һәм чиновниктарҙы язалайҙар. Суҡындырылған сыуаш һәм мариҙар дини башлыҡтарынан үс алалар, сиркәүҙәрҙе емерәләр. 17 июлдә Цивильскиҙә воеводаны аҫып ҡуялар, сиркәүҙе һәм сауҙагәрҙәр йорттарын талайҙар. 20 июлдә Пугачёв вступил Ҡурмышҡа (Түбәнге Новгород өлкәһе) бәреп инә, 23-дә бер тотҡалыҡһыҙ Алатыргә инә, артабан Саранскиға юл ала.

28 июлдә Саранскиҙың үҙәк майҙанында Пенза халҡы өсөн Манифест иғлан ителә, халыҡҡа тоҙ һәм икмәк запастары, ҡала ҡазнаһы таратыла, халыҡҡа тоҙ һәм икмәк запастары таратыла, ҡала ҡаҙнаһын «ҡала ҡәлғәһе һәм урамдары буйлап йөрөп… төрлө өйәҙҙәрҙән килеп тулған ҡара халыҡҡа ташлайҙар». 31 июлдә ошолай уҡ тантаналы рәүештә Пугачевты Пензала ла ҡаршылайҙар. Указдар Волга буйында бик күп болалар тыуҙыра, берәм-берәм ғәмәлдә булған отрядтарҙа тиҫтәләрсә мең кеше иҫәпләнә. Хәрәкәт Волга буйы өйәҙдәренең күпселеген ялмап ала, Мәскәү сиктәренә барып етә.

Саранскиҙа һәм Пензала Манифестарҙы иғлан итеү (ысынында — крәҫтиәндәрҙе азат итеү Манифестары) Крәҫтиән һуғышының кульминацияһы тип һанала. Указдар крәҫтиәндәргә, эҙәрлекләүҙәрҙән ҡасып йәшәгән старообрядсыларға, уларҙың ҡаршы яғына — дворяндарға һәм Екатерина Икенсенең үҙенә лә бик ҙур тәьҫир итәләр. Волга буйы крәҫтиәндәрен солғап алған дәртләнеү тойғолары ихтилалсылар сафтарына миллиондан ашыу кешене ылыҡтыра. Улар Пугачевҡа үтә ҙур файҙа алып килә алмай, сөнки үҙҙәренең ауылдарынан ситкә китергә теләмәйҙәр. Әммә улар Пугачевтың Волга буйындағы походын, һәр ауылда, ҡаласыҡта икмәк-тоҙ, колокол сыңы аҫтында дини башлыҡтарҙың фатихаһы менән ҡаршы алып, тантанаға әүерелдерәләр. Пугачевтың армияһы яҡынлашыуы менән крәҫтиәндәр үҙ алпауыттарын, приказчиктарын үлтерәләр, аҫалар, поместьеларҙы үртәйҙәр, магазиндарҙы һәм лавкаларҙы емерәләр. 1774 йылдың йәйендә барыһы яҡынса 3 мең дворяндар һәм власть вәкилдәре үлтерелә.

1774 йылдың июль уртаһында Пугачев ихтилалының ялҡыны Мәскәү губернаһына барып еткәс һәм Мәскәүҙең үҙенә ҡурҡыныс тыуҙырғас, хәүефкә ҡалған батшабикә канцлер Н. И. Паниндың тәҡдиме менән ризалашырға мәжбүр була. Панин үҙенең ағаһын, опалала булған генерал-аншеф Петр Иванович Панинды, боласыларға ҡаршы ғәскәри экспедиция етәксеһе итеп тәғәйенләргә тәҡдим итә. Генерал Ф. Ф. Щербатов был постан 22 июлдә ҡыуыла, 29 июлдәге указына ярашлы Екатерина II Панинға Ырымбур, Ҡаҙан һәм Түбәнге Новгород губерналарында тәртип булдырыу буйынса ғәҙәттән тыш вәкәләттәр бирә. Ҡыҙығы шунда: нәҡ ошо П. И. Панин командованиеһы аҫтында Бендеры ҡалаһы өсөн алышта Емельян Пугачев батырлыҡ күрһәтә.

Солох килешеүен тиҙләтеү өсөн Көсөк-Кайнарджийск килешеүенең шарттары йомшартыла, һәм төрөк сиктәрендәге азат булған ғәскәрҙәр — бөтәһе 20 кавалерия һәм пехота полктары Пугачев ғәскәрҙәренә ҡаршы ебәрелә. 1774 йылдың авгусында 1-се армиянан генерал-поручик Александр Васильевич Суворов саҡыртыла, Суворов ул ваҡыттағы Рәсәй генералдары араһынан иң уңышлыһы була. Панин Суворовҡа Волга буйындағы Пугачев армияһының төп көстәрен тар-мар итеү бурысын йөкмәтә.

Пугачев тантаналы рәүештә Саранск һәм Пензаға ингәндән һәм урындағы ихтилалсыларҙың айырым отрядтары Наровчат, Темников, Троицк, Инсар, Нижний Ломов ҡалаларын алғандан һуң, уны барыһы ла Мәскәүҙә көтә ине. Мәскәүгә П. И. Паниндың командованиеһы аҫтында 7 полкы туплана. Мәскәү губернаторы кенәз М. Н. Волконский үҙенең йорто эргәһендә артиллерияны ҡуйырға бойора. Полиция күҙәтеүҙе көсәйтә һәм кеше күп йыйылған урындарға Пугачевҡа теләктәшлек күрһәткәндәрҙе тотоп алыр өсөн шымсыларҙы ебәрә. Июль айында полковник дәрәжен алған һәм боласыларҙы Ҡаҙандан алып эҙәрлекләгән Михельсон, иҫке баш ҡалаға табан юлды ҡыйыр өсөн, Арзамасҡа борола. Генерал Мансуров Яйыҡ ҡаласығынан — Сызрангә, генерал Голицын — Саранскиға, полковник Хорват — Сембергә юлланалар. Карл Муфелдең һәм Карл-Густав Меллиндың каратель командалары, Пугачёв үҙенең артынан бөтә ерҙәрҙә лә боласы ауылдар ҡалдыра, уларҙы баҫтырып бөтөп булмай тип хәбәр итәләр:«Крәҫтиәндәр, поптар, монахтар ғына түгел, хатта архимандриттар, ярһыған һәм ярһымаған халыҡты ҡуҙғыталар». Шулай уҡ Бутримовичтың батальонынан капитан Новохопёрскийҙың көндәлегендә лә шул уҡ хәлдәр сағылдырыла:

«…мин Андреевский ауылына юлландым, унда крәҫтиәндәр алпауыт Дубенскийҙы Пугачевҡа биреү өсөн һаҡ аҫтында тоталар ине. Мин уны азат итергә уйлағайным, әммә ауылда бола башланды, һәм команданы ҡыуып ебәрҙеләр. Унан мин Вышеславцев әфәнденең һәм кенәз Максютиндың ауылдарына киттем, әммә уларҙы ла крәҫтиәндәр ҡулға алғандар булып сыҡты, мин уларҙы азат иттем һәм Үрге Ломовҡа алып барҙым; кенәз Максютиндың ауылынан Керенск ҡалаһы янғанын күрҙем һәм кире Үрге Ломовҡа әйләнеп ҡайтыуыма, приказнойҙарҙан башҡа, бөтә крәҫтиәндәр ҙә, Керенск ҡалаһында янғын сығыуын белгәс, болаға ҡушылғандарын белдем. Төп боласылар: Як. Губанов, Матв. Бочков, һәм стрелецтар слободаһынан десятский Безбородый. Мин уларҙы тотоп, Воронежға илтергә уйлағайным, әммә халыҡ миңә уларҙы бирмәне, хатта үҙемде саҡ ҡулға алманылар, шулай ҙа мин уларҙан ҡаса алдым һәм ҡаланан 2 саҡрым алыҫлыҡта ла боласыларҙың тауышын ишетә барҙым. Нимә менән бөткәндер, белмәйем, әммә Керенск әсирлеккә төшкән төрөктәр ярҙамында юлбаҫарҙан ҡотҡарылған, тип ишеттем. Юлымда мин бөтә ерҙә лә халыҡта бола ҡубыуын һәм самозванецҡа ылығыуын һиҙҙем. Бигерәк тә Тамбов өйәҙендә, кенәз Волконский ведомствоһындағы иҡтисад крәҫтиәндәрендә, улар Пугачевтың килеүенә бөтә ерҙәрҙә күперҙәр төҙөнөләр һәм юлдарҙы йүнәттеләр. Бынан тыш, Липнев ауылы старостаһы десятскийҙар менән бергә, мине яуыздың енәйәттәше тип яңылышып, алдымда тубыҡландылар».

Ихтилалды баҫтырыу

Түбәнге Волгала ихтилал. Төп армияның еңелеүе һәм Пугачёвтың әсирлеккә алыныуы

Ихтилалдың аҙаҡҡы этабының картаһы

Әммә Пугачев Пензанан көньяҡҡа табан борола. Тарихсыларҙың күпселеге был боролоштоң сәбәбен Пугачев үҙенең сафтарына Волга һәм бигерәк тә Дон казактарын йәлеп итеү пландары булыуында күрәләр. Һуғыштарҙан арыған һәм үҙҙәренең төп атамандарын юғалып бөткән |Урал казак ғәскәре| Яйыҡ казактарының Түбәнге Волганың һәм Яйыҡтың далаларында йәшенеп ҡалырға уйҙары ла булыуы мөмкин. 1772 йылғы ихтилалдан һуң улар шулай иткәне билдәле. Ошо уҡ ваҡытта казак полковниктары ла ярлыҡау урынына Пугачевты хөкүмәткә тапшырыу буйынса үҙ-ара һүҙ беркетә башлайҙар.

15 августа армия Пугачевтың армияһы — Петровскиҙы, ә 6 августа Һарытауҙы ҡамап ала. Штурмға тиклем үк Пугачевҡа Соколов тауына Һарытау сауҙагәрҙәре «батша манифесы» артынан киләләр. Дон казактарының һәм гарнизон һалдаттарының бер өлөшө баш күтәреүселәр яғына күсәләр, бынан һуң воевода Бошняк кешеләре менән Волга буйлап Царицынға барып сыға 7 августағы алыштан һуң Һарытау яулап алына. Һарытауҙың дини башлыҡтары бөтә сиркәүҙәрҙә император Петра III иҫәнлек-һаулығына ғибәҙәт ҡылалар. Пугачёв ҡалмыҡтарҙың башлығы Ценден-Даржеға ғәскәргә ҡушылыу өндәмәһе менән указ ебәрә. Әммә был ваҡытҡа инде Михельсон командованиеһы аҫтындағы корпус пугачевсыларҙың эҙҙәренә төшә һәм 11 августа ҡала хөкүмәт ғәскәрҙәре контроле аҫтына күсә.

Һарытауҙан һуң Волганан түбән Камышинға төшәләр, был ҡала ла Пугачевты колокол сыңы һәм икмәк-тоҙ менән ҡаршы ала. Камышин тирәһендә немец колонияларында Пугачёвтың ғәскәрҙәре Фәндәр академияһының Әстерхан астрономия экспедицияһы менән осрашалар, экспедицияның күп кенә ағзалары етәкселәре академик Георг Ловиц менән ҡасып өлгөрмәгән урындағы чиновниктарҙы аҫып ҡуялар. Ловицтың улы Тобиас ҡотолоп ҡала. Үҙенә өс меңлек ҡалмыҡ отрядын ҡушып, ихтилалсылар Волга казак ғәскәренең станицалары Антиповский һәм Караваинскийға бәреп инәләр, бында улар ҙур ярҙам күрәләр. Царицындан килеп еткән хөкүмәт ғәскәренең отряды Балыклевский станицаһы янында Пролейка йылғаһында тар-мар ителә Артабан юлда Волга казак ғәскәренең баш ҡалаһы Дубовка була. Волга казактарының бер өлөшө атаманы менән берлектә хөкүмәткә тоғро ҡала, Волга буйы ҡалаларҙағы гарнизондар Царицындың оборонаһын нығыталар, бында шулай уҡ поход атаманы Перфилов етәкселегендәге бер меңлек Дон казактарының отряды килә.

«Боласы һәм алдаҡсы Емелька Пугачевтың ысын һүрәте», 1773 йылдың октябре

21 августа Пугачёв Царицынға һөжүм итеп ҡарай, әммә һөжүм уңышһыҙ була. Михельсондың корпусы яҡынлашыуы тураһында хәбәр алғас, Пугачёв Царицынды ҡамауҙан ысҡындырырға ашыға, баш күтәреүселәр Ҡара Ярға (Әстерхан өлкәһе) юллана. Әстерханда ашығыс рәүештә ҡаланы яҡлауға ташланалар, халыҡ араһында паника башлана.

1974 йылдың 24 авгусында Солениково ватагаһында Пугачёвты Михельсон ҡыуып етә. Бәрелештән ҡасып булмаҫын аңлап, пугачевсылар хәрби сафтарға торалар.

25 августа Пугачевтың төп армияһының хөкүмәт ғәскәрҙәре менән һуңғы алышы уҙғарыла. Михельсонды күреү менән Пугачёв пушкаларҙан асырға бойора һәм пехотаны һөжүмгә әйҙәй, әммә уның армияһының хәрби рухы ҡаҡшаған була. Михельсондың Дон һәм Чугуев казактарының һөжүменән һуң ихтилалсыларҙан 24 пушка тартып алына. Кавалерия һөжүменә ҡаршы тора алмаған ихтилалсылар сигенә, бер аҙҙан ҡаса башлайҙар. Пугачёвтың ҡасыусыларҙы туҡтатырға маташыуҙары һөҙөмтәһеҙ ҡала, казактар ҡасып барыусыларҙы 40 километр һуҙымында эҙәрлекләйҙәр. Волга аша йөҙөп сығырға маташҡандарҙың күбеһе батып үлә. Шулай итеп, Михельсондың пехотаһына ҡаршы алышҡа инергә лә форсат табылмай.

Ҡаты һуғышта ихтилалсыларҙың 2000 ашыуы һәләк була. 6000-дән ашыу кеше әсирлеккә төшә. Пугачёв һәм бер нисә бәләкәй отрядтарға бүленгән казактар Волга аръяғына ҡасалар. Улар артынан генерал Мансуров һәм Голицындың эҙәрлекләү отрядтары, Яйыҡ старшинаһы Бородиндың һәм Дон полковнигы Тавинскийҙың отрядтары ебәрелә. Алашҡа килеп етеп өлгөрмәгән генерал-поручик Суворов та Пугачевты тотоуҙа ҡатнашырға теләк белдерә. Август-сентябрҙә ихтилалсыларҙың күпселеге тотолоп бөтә һәм тикшереү үткәреү өсөн Яйыҡ ҡаласығына, Сембергә, Ырымбурға оҙатыла.

Пугачёв казактар отряды менән Үҙәндәргә ҡаса, был ваҡытта Пугачев август уртаһынан алып Чумаков, Творогов, Федулёв һәм ҡайһы бер башҡа полковниктар уны ярлыҡауға өмөтләнеп, үҙ-ара тапшырыу мөмкинлеген хәл иткәнен белмәй. 8 сентябрҙә Оло Үҙән йылғаһы буйында улар Пугачевҡа ябырылалар һәм уның аяҡ-ҡулын бәйләп ҡуялар, бынан һуң Чумаков һәм Творогов Яйыҡ ҡаласығына китәләр һәм 11 сентябрҙә самозванецтың тотолоуы тураһында хәбәр итәләр. Ярлыҡауға вәғәҙәләр алғас, улар енәйәттәштәренә хәбәр итәләр һәм тегеләре 15 сентябрҙә Пугачёвты Яйыҡ ҡаласығына алып киләләр. Тәүге һорауҙар үткәрелә, уларҙың береһен Суворов үҙе үткәрә, үҙе үк Пугачевтыты Сембергә алып барып еткерергә теләк белдерә (унда төп тикшереү эштәре барған). Пугачёвты алып барыу өсөн ике тәгәрмәсле арбаға беркетелгән тар ғына ситлек эшләнә, уның эсенә, хатта боролмаҫлыҡ итеп, аяҡ-ҡулдары бығауланған Пугачевты бикләйҙәр. Семберҙә унан 5 көн дауамында йәшерен тикшереү комиссиялары начальнигы П. С. Потёмкин һәм хөкүмәт ғәскәрҙәренең каратель отрядтарына етәкселек иткән граф П. И. Панин һорау алалар. Шунда уҡ, Семберҙә, урындағы иконалар эшләүсегә Емельян Пугачевтың портреттарын эшләргә заказ бирелә, тап ошо портреттар ихтилалдың юлбашсыһының ысын барлығындағы ҡиәфәтен тарихта ҡалдыралар.

Перфильев отряды менән 12 сентябрҙә Деркул (Чаган ҡушылдырығы) йылғаһы эргәһендә карателдәр менән бәрелештән һуң әсирлеккә алына.

Пугачёв конвой аҫтында. 1770-се йылдарҙағы гравюра

1774—1775 йылдарҙағы ихтилалдың дауамы

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Ҡаранай Моратов, Ҡасҡын Һамаров, Баҙарғол Юнаев, Юламан Ҡушаев

Был ваҡытта, айырым-айырым ихтилал үҙәктәрҙән тыш, хәрби ғәмәлдәренең ойошҡанлығы Башҡортостанға хас була. Салауат Юлаев үҙенең атаһы Юлай Аҙналин менән Себер даруғаһында баш күтәреүселәр хәрәкәтен етәкләй, Ҡаранай Моратов, Ҡасҡын Һамаров, Һеләүһен Кинзин — на Нуғай даруғаһында, Баҙарғол Юнаев, Юламан Ҡушаев һәм Мөхәмәт Сафаров — Башҡорт Урал аръяғында. Улар хөкүмәт ғәскәрҙәренең байтаҡ көстәрен тотҡарлайҙар. Хатта август башында Өфөгә яңынан һөжүм үткәреп маташалар, әммә төрлө отрядтар араһында үҙ-ара килешеп эшләүең хөрт ойошторолоуы һәм подполковник Михельсондың полкташы Иван Рылеев командованиеһы аҫтындағы йыйылма отрядының ышаныслы ғәмәлдәре арҡаһында был һөжүм уңышһыҙлыҡ менән тамамлана. Себерҙән Каспийға тиклем бөтә сик һыҙаты буйлап ҡаҙаҡ отрядтары үҙҙәренең барымталары менән йонсота. Губернатор Рейнсдорп хәбәр итә: «Башкорттар һәм ҡырғыҙҙар тынысланмайҙар, ҡырғыҙҙар минут һайын Яйыҡ аша сығалар һәм Ырымбур тирәһендә кешеләрҙе тотоп алалар. Бындағы ғәскәрҙәр йә Пугачевты эҙәрлекләйҙәр, йә уның юлын быуалар, ә мин ҡырғыҙҙарға ҡаршы бара алмайым, хан менән солтандарҙы ғына өгөтләйем. Улар миңә, ҡырғыҙҙарҙы туҡтата алмайбыҙ, сөнки бөтә Урҙа бола ҡуптара, тип яуаплайҙар».

Пугачёвты тотоп биргәндән һәм Башҡортостанға бушаған хөкүмәт ғәскәрҙәренең ебәрелеүенән һуң башҡорт старшиналарының хөкүмәт яғына күсеүе башлана, уларҙың күпселеге каратель отрядтарына ҡушыла. 1774 йылдың 10 ноябренә ҡарата тик 6 билдәле башҡорт старшинаһы ҡаршылашыуҙы дауам итә, әммә ноябрь дауамында уларҙың күбеһен ярлыҡау һорап килергә күндерәләр. Аҙаҡҡы алышын Салауат Юлаев 20 ноябрҙә үҙе ҡамап алған Ҡатау-Ивановск заводы тирәһендә үткәрә һәм еңелгәндән һуң, 25 ноябрҙә (6 декабрҙә), әсирлеккә алына. Башҡортостанда айырым отрядтар ҡаршылашыуын 1775 йылдың йәйенә тиклем дауам итәләр. Башҡорттар һәм завод крәҫтиәндәре араһында әсирлектән ҡотолған Пугачевтың тиҙ арала ҡайтыуы тураһында имеш-мимештәр йөрөй, приписнойҙар эшкә ҡайтыуҙан баш тарта. Завлд хужалары «завод крәҫтиәндәрен тейешле тәртипкә килтереү» өсөн һәр заводҡа хәрби командаларын ебәреүҙе талап итәләр. 1775 йылда Панин завод крәҫтиәндәрен эшкә йәлеп итеүҙә «халыҡ ризаһыҙлығын тыуҙырыуға сәбәп булмаҫлыҡ итеп» эшләргә тәҡдим итә.

Волгала дар ағастары (А. С. Пушкиндың «Капитан ҡыҙы» повесына Н. Н. Каразин иллюстрацияһы)

1775 йылдың йәйенә тиклем Воронеж губернаһында, Тамбов өйәҙендә һәм Хопёр һәм Ворона йылғаларында болалар дауам итә. Ғәмәлдә булған отрядтар бәләкәй була, әммә шаһит майор Сверчков һүҙҙәренсә, «күп кенә алпауыттар, үҙҙәренең йорттарын... ҡалдырып, алыҫыраҡ ерҙәргә күсенәләр, ә йорттарҙа ҡалғандар, үҙ ғүмерҙәрен һаҡлап, урмандарҙа йоҡлап йөрөйҙәр». 1775 йылға тиклем Волга буйлап Түбәнге Новгород, Һарытау, Пенза, Шацк, Елатьма, Ҡасимов ҡалалары тирәһендә ҡасҡын крәҫтиәндәр һәм казактар отрядтары һаман йәшерен һуғыш алып бара һәм поместьеларҙы борсоуға һалалар, әле генә усадьбаларына ҡайтҡан алпауыттарҙы ҡабаттан ҡасырға мәжбүр итәләр. Волганың үҙәндәрендә, Әстерхан эргәһендә, үҙҙәрен ҡурҡытыу өсөн «пугач» тип исемләгән «понизовая вольница» отрядтары хәрәкәт итә.

Бола тулҡынын баҫтырыр өсөн карателдәр отрядтары күмәк язалар башлай. Пугачевты ҡабул иткән һәр ауылда, һәр ҡалала самозванец аҫҡан офицерҙар, алпауыттар, судьялар урынына дары ағастарына һәм ҡабырғанан аҫыу ағастарына(глаголи) боланың башлыҡтарын һәм пугачевсылар тәғәйенләп ҡуйған ҡала башлыҡтарын һәм урындағы отрядтарҙың атамандарын аҫа башлайҙар. Ҡурҡытырлыҡ тәьҫир яһау өсөн дар ағастары һалдарға ҡуйыла һәм ихтилалдың төп йылғалары буйлап ағыҙыла. Июлдең уртаһында Ырымбурҙа Хлопушаны язалайҙар: уның сабып алынған башын һайғауға элеп, ҡала үҙәгендә урынлаштыралар. Тикшереү үткәргән ваҡытта урта быуатта һынап ҡаралған саралар буйынса ҡанһыҙлыҡта һәм ҡорбандарҙың һаны буйынса Пугачёв һәм хөкүмәт бер-береһенә ал бирмәне.

Тикшереү һәм суд. Пугачёвты һәм уның төп енәйәттәштәрен язалау

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Рогервик, Кинйә Арыҫланов

Ихтилалда ҡатнашыусыларға тикшереү үткәреү өсөн Екатерина II А. И. Бибиковты бер үк ваҡытта экспедиция командующийы итеп тәғәйенләп, беренсе «тикшереү комиссияһын» Ҡаҙанда ойошторорға бойора. Уның составына гвардия офицерҙары Лунин А. М., Маврин С. И., Собакин В. И. һәм Сенаттың Йәшерен экспедицияһы секретары Сената Зряхов И. инәләр. Һуңынан, 1774 йылдың ғинуарында, тотҡондарҙы Каҙанға алып барыу ауырлыҡтары арҡаһында тикшереүҙе урынында үткәреү өсөн Һамарға подпоручик Гавриил Державин йүнәлтелә. Бибиковтың 1774 йылдың 26 апрелендә вафатынан һуң Екатерина ике йәшерен комиссия булдыра — Ҡаҙанда һәм Ырымбурҙа, тикшереүселәрҙең элекке составын яңырта һәм уларҙы хәрби командованиеһынан генерал-губернаторҙар Брандт һәм Рейнсдорп контроле аҫтына күсерә. Ҡаҙанға Пугачёвтың беренсе ғаиләһе һәм игумен Филарет килтерелә. Әммә төп иғтибар Ырымбурҙа ҡулға алынған Пугачевтың иң яҡын көрәштәре — Шигаев, Падуроа, Каргин, Толкачёв, Хлопуша, Чики-Зарубинға йүнәлтелә.

Июндә Екатерина яңынан тикшереү комиссияларының эш тәртибен үҙгәртә һәм уларҙы генерал-майор П. С. Потёмкин ҡарамағына күсерә. 1774 йылдың авгусында Маврин етәкселегендәге Яйыҡ йәшерен комиссияһы ойошторола, ул 1772 йылдын башлап, ихтилалдың баштағы этаптарын тикшереү буйынса бик күп эш башҡара. Маврин шәхсән үҙе Яйыҡ ҡаласығында, ҡулға алынғандан һуң, Пугачевтан тәүге һорау ала. Барыһы тикшереү комиссиялары һорауҙары аша 12438 кеше үтә, 4 кеше — Ырымбурҙа (Толкачёв, Хлопуша, Каргин, Волков), 38 кеше Ҡаҙанда язалап үлтерелә (улар араһында — Белобородов һәм Губанов). Унан да күберәк ихтилалсылар тикшереү комиссияларынан тыш, үҙ ҡарамағы менән хөкөм иткән хәрби етәкселәре бойороҡтарына ярашлы, язалана, тағы ла бик күп әсирлеккә эләккән баш күтәреүселәр юлда һәм төрмәләрҙә аҙыҡ-түлек һәм дарыуҙар булмауы арҡаһында һәләк булалар.

1774 йылдың ноябрь айында ихитилалдың төп ҡатнашыусылары, барыһы 85 кеше, Мәскәүгә генераль тикшереү үткәреү өсөн килтерелә. Пугачёвты Ҡытай-ҡаланың Ивер ҡапҡалары эргәһендәге Монетный двор бинаһында урынлаштыралар. Тикшереү менән Мәскәү генерал-губернаторы кенәз М. Н. Волконский һәм Сенаттың йәшерен экспедицияһының обер-секретары Степан Шешковский етәкселек итәләр. Һорауҙарҙа Е. И. Пугачёв туғандары, үҫмер сағы, Ете йыллыҡ һәм Төркиә менән һуғыштарҙа ҡатнашыуы, Рәсәй һәм Польша буйлап гиҙеүе, үҙенең пландары һәм уйҙары, ихтилал барышы тураһында ентекле яуаптар бирә. Тикшереүселәрҙе ихтилалдың инициаторҙары сит ил агенттары, йәки раскольниктар, йәки дворяндарҙан кемдер булыу-булмауы ҡыҙыҡһындыра. Екатерина II тикшереү барышына бик ҙур иғтибар бүлә. Мәскәү тикшереү материалдарында Екатерина Икенсенең М. Н. Волконскийға яҙған бер нисә ҡулхаты һаҡлана, уларҙа батшабикә нисегерәк тикшереүҙәрҙе алып барырға, ниндәй һорауҙар мөмкин тиклем тулы һәм деталле тикшереүҙе талап итеүе, ниндәй шаһиттарҙан өҫтәмә рәүештә һорауҙар алырға кәрәклеге тураһында теләктәрен белдерә. Пугачев Потемкин үткәргән һорауҙар барышында Семберҙә яза ғазаптары аҫтында үҙен һәм ихтилалға тиклемге сәйәхәттәре осорондағы бер нисә танышы өҫтөнән һөйләй, ниндәйҙер «раскольниктар заговорында» ҡатнаштыҡ тип һөйләй, әммә Мәскәүҙә һорауҙар һәм күҙмә-күҙ осрашыу ваҡытында бер ниндәй ҙә заговор булмауы һәм Пугачев әлеге күрһәтмәләрен артабанғы язалауҙарҙан ҡурҡып әйткәне асыҡлана. 5 декабрҙә М. Н. Волконский һәм П. С. Потёмкин тикшереүҙәр тамамланыуы тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуялар, сөнки Пугачёв һәм башҡа тикшереү аҫтында булғандар үҙҙәренең күрһәтмәләренә башҡаса бер ниндәй ҙә яңылыҡ индерә алмайҙар һәм бер нисек тә үҙ ғәйебен арттыра йәки кәметә алмайҙар ине. Екатеринаға ебәрелгән донесениела улар быны танырға мәжбүр булалар:«…старались при сем производимом следствии изыскать начало предприятого зла сим извергом и его сообщниками или же… к тому злому предприятию наставниками. Но при всем том другого ничего не открылось, как-то, что во всем его злодействе первое начало своё взяло в Яицком войске».

Пугачёвты Болотный майҙанда язалау. (Язалау шаһиты А. Т. Болотовтың һүрәте)

30 декабрҙә Кремль һарайындағы Трон залында Е. И. Пугачевтың эше буйынса судьялар йыйыла. Уларға Екатерина Икенсенең судты тәғәйенләнеү тураһында манифестын уҡып ишеттерәләр, артабан Пугачевтың һәм уның енәйәттәштәренең эше буйынса ғәйепләү хөкөмө иғлан ителә. Кенәз Александр Вяземский судтың киләһе ултырышына Пугачёвты алып килергә тәҡдим яһай. 31 декабрь көнө иртәнсәк көсәйтелгән конвой аҫтында уны Монетный дворҙан Кремль һарайы покойҙарына алып киләләр. Ултырыштың башында судьялар Пугачёв яуап бирергә тейеш булған һорауҙарҙы аныҡлайҙар, бынан һуң уны улытырыштар залына индереп, тубыҡланырға ҡушалар. Формаль һорауҙарҙан һуң уны залдан сығарып торалар һәм суд ҡарар сығара: «Емелька Пугачёвты дүрткә ботарларға, башын ҡаҙыҡҡа кейҙерергә, кәүҙәһенең өлөштәрен ҡалының дүрт яғына алып барып тәгәрмәстәргә һалырға һәм шул ерҙә үртәргә».Ҡалған ғәйепләнеүселәрҙе, ғәйептәренең дәрәжәләренә ҡарап, һәр береһенә тейешле яза төрөн сығарыу өсөн төркөмдәргә бүләләр. Шәмбе көнө, 1775 йылдың 21 ғинуарында, Мәскәүҙә Болотный майҙанында халыҡтың күпләп йыйылған сағында яза башҡарыла. Пугачёв үҙен лайыҡлы тота, ҡалҡыу урынға сыҡҡас, Кремль соборҙарына ҡарап суҡына, дүрт яҡҡа баш эйеп, ғәфү үтенә: «Ғәфү ит, православие динендәге халыҡ». Дүрткә ботарлауға хөкөм ителгән Е. И. Пугачёвҡа һәм А. П. Перфильевҡа палач батшабикәнең теләге буйынса башта башын сабып өҙә. Ошо уҡ көндө М. Г. Шигаевты, Т. И. Подуровты һәм В. И. Торновты аҫып ҡуялар. И. Н. Зарубин-Чика язалау өсөн Өфөгә ебәрелә, унда уны башын киҫеү аша язалайҙар.

Әсирлеккә алынған Салауат Юлаевты һәм уның атаһы Юлай Аҙналинды каторгаға Балтика порты Рогервикка (Эстония) һөрәләр. Пугачев менән бергә Волга аръяғына ҡасҡан башҡорттарҙың икенсе етәксеһе Кинйә Арыҫлановтың артабанғы яҙмышы билдәһеҙ .

Крәҫтиән һуғышының һөҙөмтәләре

Ихтилалда ҡатнашыусыларҙы төрлө язаларға тарттырғандан һуң Екатерина II Пугачёв ихтилалы менән бәйле булған ваҡиғаларҙы тыйыу маҡсатында, беренсе сиратта, әлеге ваҡиғалар менән бәйле булған урындарҙың исемдәрен үҙгәртеү турһында указдар сығара. Шулай итеп, Дондағы Пугачёв тыуған Зимовей станицаһының атамаһы Потемкинская тип үҙгәртелә, ә Пугачёвтың йәшәгән йорто яндырыла. Яйыҡ йылғаһы Урал тип исемләнә башлай, Яйыҡ ғәскәре — Урал казак ғәскәре, Яйыҡ ҡаласығы — Уральск, Үрге Яйыҡ пристаны — Верхнеурал итеп үҙгәртелә. Стенька Разин менән бер рәттән Пугачёвтың исеменә сиркәүҙәрҙә хурлыҡ тамғаһы һуғыла (анафема), ваҡиғаларҙы тасуирлау өсөн «билдәле булған халыҡ буталышы» тигән һүҙҙәр ҡулланыуға рөхсәт ителә һәм башҡалар. 1775 йылдың 17 мартындағы Манифестҡа ярашлы, бөтә ҡасҡын дәүләт крәҫтиәндәре ғәфү ителә (крепостнойҙарҙан тыш), әммә улар ике йыл эсендә ауылдарына ҡайтырға тейеш була. 1775 йылдың 6 апрелендәге указға ярашлы ихтилалсыларҙың кәүҙәләрен — ерләргә, ә яза орудиеларын һәм урындарын юҡ итергә талап ителә. Үлем язаһына тыйыу ҡабаттан тергеҙелә.

Указ правительствующего Сената

«…для совершенного забвения сего на Яике
последовавшего несчастного происшествия,
реку Яик, по которой, как оное войско, так и
город его название своё доныне имели,
по причине той, что оная река проистекает из
Уральских гор, переименовать Уралом, а потому и
войско наименовать Уральским, и впредь яицким
не называть, равно и Яицкому городу называться
отныне Уральск; о чем для сведения и исполнения
сим и публикуется».

Полное собрание законов Российской империи.
Год 1775. 15-го января ,

1775 йылда Екатерина Икенсенең губерна реформаһы барлыҡҡа килә, реформаға ярашлы губерналарҙы бүлеү ҡарала, һәм уларҙың һаны 20-нән 50-гә барып етә. 1782 йылдағы Полиция реформаһы һәм 1785 йылдағы дворяндар һәм ҡалалар өсөн махсус уставтар менән бергә былар дәүләт ҡоролошоноң системаһын булдыра, әлеге система Александр Икенсенең реформаларына тиклем ғәмәлдә була һәм талап ителгән маҡсатҡа ирешә — XX быуаттың башына тиклем Пугачев ихтилалы Рәсәйҙә аҙаҡҡы массауи крәҫтиән һәм казак ихтилалы була.

Казак ғәскәрҙәренә ҡарата сәйәсәт шаҡтай йомшартыла, уларҙың армия подразделениеларына әүерелеү процесы тиҙләтелә. 1775 йылдың авгусында Запорожская Сечь бөтөрөлә. Бөтә ҡалған ғәскәрҙәрҙә казак офицерҙарына әүҙемерәк үҙенең крепостнойҙарына хужа булыу хоҡуғы менән дворянлыҡ бирелә, шуның менән ғәскәри старшина хөкүмәттең терәге итеп раҫлана. Шул уҡ ваҡытта Урал ғәскәренә ҡарата иҡтисади йомшаҡлыҡ күрһәтеләя.

Яҡынса шулай уҡ сәйәсәт ихтилал төбәге халыҡтарына ҡарата үткәрелә. 1784 йылдың 4 мартындағы Указ менән урындағы юғары ҡатламға дворянлыҡ бирелеү раҫлана. Башҡорт һәм татар кенәздәре һәм мырҙалары хоҡуҡтары буйынса Рәсәй дворянлығына тигеҙләнәләр, шул иҫәптән мосолман динле крепостнойҙарға эйә булыу хоҡуғы менән. Шул уҡ ваҡытта крайҙың урыҫ булмаған халҡын крепостной итеп маташыу туҡтатыла, башҡорттар, ҡалмыҡтар һәм мишәрҙәр хәрби-хеҙмәтле кешеләр булып ҡалдырыла. 1798 йылда Башҡортостанда кантон системаһы индерелә, яңы булдырылған 24 өлкә-кантондарҙа идара итеү хәрбиҙәрсә ойошторола. Ҡалмыҡтар шулай уҡ казак сословиеһы хоҡуҡтарына күсерелә.

1775 йылда ҡаҙаҡтарға Урал һәм Иртыш буйлап ғәҙәти көтөүлектәр сиктәрендә күсмә тормош алып барырға рөхсәт ителә. Әммә был йомшартыу сик буйы казак ғәскәрҙәренең мәнфәғәттәренә тап килмәй, әлеге ерҙәрҙең бер өлөшө яңы казак дворянлығы поместьелары йәки ябай казактарының утарҙары сифатында кәрәкле рәүеш алған була. Ыҙғыштар ҡаҙаҡ далаларында бер аҙ тымған боларыштарҙы яңынан көсәйтеп ебәрә. Һөҙөмтәлә 20 йыл дауамында барған ихтилалдың башлығы булып Пугачев хәрәкәтендә ҡатнашҡан Сырым Датов китә.

Пугачёвтың ихтилалы Урал металлургияһына бик ҙур зыян килтерә. Ихтилалға 129 Урал заводтарының 64-е ҡушыла, уларға яҙҙырылған крәҫтиәндәрҙең һаны 40 мең кеше тәшкил итә. Емереүҙән һәм туҡтатылып тороуҙан заводтарҙың дөйөм зыяны 5 536 193 һумға торошло тип баһалана. Заводтарҙы тиҙ арала тергеҙһәләр ҙә, ихтилалдан һуң завод эшселәренә ҡарата ташламалар яһарға тура килә. Уралдағы баш тикшереүсе капитан С. И. Маврин яҙҙырылған крәҫтиәндәрҙе ихтилалдың төп көсө тип һанай, улар «ялған батшаны» ҡорал менән тәьмин итәләр, уның отрядтарына инәләр, сөнки завод хужалары үҙҙәренең эшселәрен иҙәләр, крәҫтиәндәр заводҡа эшкә килер өсөн алыҫ араларҙы йәйәү үтергә тейеш була, уларға игенселек менән шөғөлләнергә рөхсәт ителмәй һәм уларға аҙыҡ-түлекте юғары хаҡ менән һаталар, тип хәбәр итә. Маврин фекеренсә, киләсәктә бындай болалар булмаһын өсөн ҡәтғи саралар күрергә кәрәк. Екатерина Г.A.Потёмкинға яҙған хатында Мавриндың фекерҙәре менән ризалаша. 1779 йылдың 19 майында яҙҙырылған (приписной) крәҫтиәндәрҙе ҡазна һәм партикуляр предприятиеларнда файҙаланыу буйынса дөйөм ҡағиҙәләре тураһында Манифест сығарыла, яңы ҡағиҙәләр буйынса завод хужаларының приписной крәҫтиәндәргә ҡарата хоҡуҡтары сикләнә: эш көнө ҡыҫҡартыла һәм хеҙмәт хаҡы өҫтәлә.

Ҡала халҡының социаль-хоҡуҡи статусы билдәләнә, эшҡыуарлыҡ өсөн күп кенә ҡамасаулыҡтар алып ташлана, ҡайһы бер монополиялар юҡҡа сығарыла. 1775 йылдың 17 мартындағы «өйәҙ обывателдәрен» бер нисә төр һалымдан бушата, мәҫәлән, солоҡтарға һәм умарталарға, тоҙ ҡайнатыуға, буяу, балауыҙ, күн тауарҙары һәм башҡа промыслалар буйынса.

Һарай, дәүләт һәм иҡтисад крәҫтиәндәренә ҡарата ла билдәле аҙымдар эшләнә. 1778 йылғы закон буйынса буш ятҡан дәүләт ерҙәрен һатыу тыйыла, 1783 йыл эсендә дәүләт крәҫтиәндәрен һәм однодворецтарҙы ер минимумы менән тәьмин итеү тураһында ике указ сыға. Крепостной крәҫтиәндәрҙең хәл-торошонда бер ниндәй ҙә тиерлек үҙгәрештәр ҡаралмай.

Башҡорт мәсьәләһен бер ни тиклем "хәл итеү"

Крәҫтиәндәр һуғышының әһәмиәте шунда: иҫке мәсьәләләрҙе хәл итеүгә Екатерина яңыса ҡарай.

1789 йылда Өфөлә мосолман динен дә православие дине менән тиңләштертә йәки «дәүләт» дине тип таныта.

Башҡорттарҙың юғары ҡатламы хоҡуҡтарын урыҫ дворянлығы хоҡуҡтарына яҡынайта.

Һәм ахырҙа, 1798 йылда, император Павел Башҡорт-мишәр ғәскәре булдырырға бойора. Был, әлбиттә, Татищев проектына нигеҙләнгән: башҡорттарҙы ысынында казактарға оҡшаған хеҙмәтле (служилый) ҡатламға әйләндергән.

Ыңғай яғы: үҙенә ҡарата айырым өҫтөнлөктәр биргән, башҡорттар крепостной иҙеүгә, һалым иҙеүенә дусар ителмәгән, эске милли идаралыҡ, община ҡаҙнаһы менән эш итеү мөмкинлеге булған. Был йөкләмәләр башҡорттарға ауыр һымаҡ тойолмаған — хәрби хеҙмәт һәр дәүерҙә хөрмәткә лайыҡ тип ҡабул ителгән. Элекке административ бүленеш юҡҡа сығарыла, край кантондарға, кантондар — хәрби командаларға бүленә.

Хәтер

Совет йылдарында Е. Пугачевтың һәм уның көрәштәренең исемдәре топонимикала мәңгеләштерелә: 1918 йылда Николаевск ҡалаһы (элекке Мәсет биҫтәһе) Пугачёв ҡалаһы тип үҙгәртелә, Рәсәйҙең күп кенә ҡалаларында, Ҡаҙағстанда һәм Украинала Пугачев һәм Салауат Юлаев урамдары бар. Мордовия Республикаһының баш ҡалаһы Саранскиҙа Е. Пугачевҡа һәйкәл ҡуйылған.

Салауат Юлаев һәйкәле

Башҡортостанда башҡорт халҡының милли батыры Салауат Юлаевтың исеме күп тапҡыр мәңгеләштәрелгән: һәр ҡалала, һәр районда, һәр ауылда тиерлек уның исемендәге урамдар бар, Өфөлә — Салауат Юлаев проспекты (2007); 1943 йылда батырҙың тыуған районы Малаяҙ районының исеме Салауат районы тип үҙгәртелә, 1949 йылда Салауат исеме нефть-химия комбинаты төҙөлөп ятҡан эшсе ҡасабаһына бирелә — хәҙер Башҡортостан Республикаһының эре сәнәғәт үҙәктәренең береһе; Салауат Юлаев хөрмәтенә ҡала һәм район үҙәктәрендә бер нисә һәйкәл ҡуйылған, Өфөлә Ағиҙел йылғаһы буйындағы текә ярҙа Европала иң ҙур һәйкәл — Салауат Юлаев һәйкәле ҡуйылған (17 ноябрь 1967; скульпторы — Сосланбәк Тавасиев, архитекторы — Ғәйнетдинов Исмәғил Ғәли улы); беренсе башҡорт милли операһы — «Салауат Юлаев» операһы (1955, композиторы — Заһир Исмәғилев); республиканың хоккей командаһы Салауат Юлаев исемен йөрөтә (1961); Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы (1967), Башҡортостан дәүләт наградаһы — Салауат Юлаев ордены (1998), булдырылған; Башҡортостан Республикаһының Салауат районы Малаяҙ ауылында Салауат Юлаев музейы асылған (1991); урыҫ яҙыусыһы Степан Злобин «Салауат Юлаев» романын яҙған (1929); «Салауат Юлаев» нәфис фильмы төшөрөлгән (21 февраль 1941, режиссёры — Яков Протазанов); Салауат Юлаев исеме теплоходҡа, сирень сортына, йомшаҡ бойҙай сортына бирелгән.

Тарихнамәһе

Ихтилал ваҡиғаларының комплекслы тикшереүен үткәргән тарихсыларҙың иң тәүгеһе — А. С. Пушкин. Сит ил эштәре министрлығының хеҙмәткәре булараҡ ул ҙур күләмле архив документтарына таяна, әммә улар менән генә сикләнмәй, ә ихтилал урындарына сәйәхәт ҡыла һәм ихтилалдың шаһиттары һәм уларҙың тоҡомдары менән Ҡаҙанда,Ырымбурҙа һәм Уральскиҙа осраша. Улай ғына түгел, үҙенең «Пугачев болаһының тарихында» (1834) Пушкин булған хәлдәрҙең тәрән сәбәптәрен асып һалырға һәм өйрәнергә маташа, шулай уҡ китабының ҡушымталарында бик күп документтарҙы һәм хәтирәләрҙе баҫтырып сығара, улар әлеге ваҡытҡа тиклем тикшереүселәр өсөн уникаль мәғлүмәт сығанағы булып тора.

XIX быуаттың икенсе яртыһында ихтилалды өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу арта бара. Тарихсы Я. К. Грот баҫтырып сығарылған «Пугачёв болаһы тарихы өсөн материалдардар» (Кар һәм Бибиковтың ҡағыҙҙары — 1862, боланың аҙаҡҡы осорона һәм Пугачевтың тотолоуына ҡараған ҡағыҙҙар — 1863, Императрицa Екатерина II менән граф П. И. Паниндың хатлашыуы— 1875) Рәсәй империяһының Хәрби-топография һәм Дәүләт архивының ҡиммәтле документтарын, ә шулай уҡ хөкүмәт ғәскәрҙәренең хәрби етәкселәренең һәм тикшереү комитеттары етәкселәренең хатлашыуын, шул иҫәптән уларҙың рапорттарын һәм Екатерина II менән хатлашыуҙы фәнни әйләнешенә индерә. Д. Г. Анучин хөкүмәт органдарының һәм хәрби етәкселектең эшмәкәрлеген «Участие Суворова в усмирении Пугачёвщины и поимка Пугачёва» (1868), «Первые успехи Пугачёва и экспедиция Кара» (1869), «Действия Бибикова в Пугачёвщину» (1872) исемле хеҙмәттәрендә ентекле күрһәтә. Хәрби тарихсы Н. Ф. Дубровин 1884 йылда «Пугачёв и его сообщники» өс томлыҡ фундаменталь хеҙмәтен сығара. Дубровин беренселәрҙән булып Пугачевтың һәм уның көрәштәштәренең тикшереү документтарын һәм башҡа бик мөһим архив документтарын фәнни әйләнешкә индерә, улар элек тикшеренеүселәргә билдәле булмай.

Революцияға тиклемге тарихсыларҙың хеҙмәттәрендә күпселектә хөкүмәт яғының ғәмәлдәренә баҫым яһала. Ихтилалсылар ғәмәлдәрен тасуирламаһы, ғәҙәттә, фәҡәт негатив яҡтан бирелә. Баш күтәреүселәр яғының документтары цензура күҙлегенән бик оҙаҡ нәшер ителмәй, уларҙың бик аҙ өлөшө генә баҫтырып сығарыла һәм, ҡағыҙә булараҡ, анализланмай. Совет осороноң беренсе йылдарныда тарихсылар ихтилалсылар лагерының документтарын нәшер итеүгә цензура сикләүҙәрен ваҡытлыса алып ташлау менән файҙаланып ҡалалар, М. Н. Покровский башланғысы менән Ҡаҙан, Түбәнге Новгород, Тубыл һәм башҡа провинциаль арххивтарҙа һаҡланған материалдарҙы йыйыу башлана, «Красный архив» журналында Пугачёвтың указдары һәм манифестары, ихтилал юлбашсыһының һәм уның төп арҡалаштарының допрос протоколдары даими рәүештә баҫтырыла башлай. Үҙәк архив өс томлы «Пугачёвщина» документтар баҫмаһын әҙерләй: I том (1926) Пугачёвтың һәм ихтилалсыларҙың хәрби коллегияһының манифестары һәм указдары менән; II том (1929) — ихтилалдың тәүшарттары һәм ихтилалда казаклыҡтың, завод крәҫтиәндәренең һәм урыҫ булмаған халыҡтарҙың ҡатнашыуы тураһындағы документтар менән; III том — крепостной крәҫтиәндәрҙең һәм дворяндарҙың ҡатнашыуы тураһындағы материалдар менән. Тарихсылар ваҡиғаларҙы квалификациялауҙа «бола» терминынан баш тарталар һәм уны «ихтилал» һүҙе менән алыштыралар.

Был осорға ихтилал ваҡиғаларына һәм уның әһәмиәтенә тарихсыларҙың фекер төрлөлөгө хас, ихтилал темаһына шулай уҡ Н. А. Рожков, М. Н. Мартынов, Н. Н. Фирсов иғтибар итәләр. Пугачёв ихтилалына рәсми ҡарашты 1920—1930 йылдарҙа М. Н. Покровский һәм уның тарихсылары белдерә.

1930-сы йылдарҙың аҙағынан башлап СССР бөтөрөлөүгә тиклем Пугачёв һәм уның арҡалаштары фәҡәт ыңғай баһалау өҫтөнлөк ала. Ваҡиғалар синфи көрәш концепцияһы күҙлегенән ҡарала. Ихтилалсыларға ҡарата хөкүмәт ғәскәрҙәренең аяуһыҙлығына баҫым яһала, әммә ихтилалсыларҙың терроры һәм көс ҡулланыуы телгә алынмай тиерлек. Ихтилалсыларҙың дошмандарына күрһәткән шәфҡәтлелеге, файҙаһыҙ ҡан ҡойоштан ҡасыу юлдарын эҙләү факттары айырып күрһәтелә, әммә нигеҙһеҙ массауи язалауҙар осраҡтары тураһында һүҙ ҡуптарылмай

1950-се йылдарҙа Лебедев В. И., Мавродин В. В. һәм башҡа тарихсылар хеҙмәттәрендә «Крәҫтиән һуғышы» терминын ҡулланыу тәҡдим ителә һәм дәлилләнә, артабанғы тикшеренеүҙәрҙә әлеге термин ҡулланыла. 1961—1970 йылдарҙа Мавродиндың дөйөм редакцияһындағы 3 томлыҡ «Крестьянская война 1773—1775 годах. Восстание Пугачёва» фундаменталь тикшеренеү баҫылып сыға.

Ошо уҡ йылдарҙа ихтилалда башҡорттарҙың, татарҙарҙың, ҡаҙаҡтарҙың, Урта Волга буйы халыҡтарының ҡатнашыуына арналған тарихсылар хеҙмәттәре әүҙем рәүештә нәшер ителә: П. Ф. Ищериковтың «Салават Юлаев — вождь башкирского народа и сподвижник Пугачёва» (1951), А. Н. Усмановтың «Кинзя Арсланов — выдающийся сподвижник Пугачёва» (1960), С. Х. Әлишевтың «Участие татар Среднего Поволжья в крестьянской войне 1773—1775 гг.» (1973), Чулошников А. П., Вяткин М. П., Гвоздикова И. М. һәм башҡаларҙың эштәре донъя күрә. Ихтилал менән бәйле документтарҙы тикшереү һәм нәшер итеүҙә Р. В. Овчинниковтың хеҙмәте ҙур, ул сығанаҡтар өйрәнеү эштәрендә ихтилалсылар лагерының ҙур күләмле манифестарҙы һәм указдарҙы, тикшереү һәм суд документтарын анализлаған.

Совет осоро һуңындағы йылдарҙа тарихсыларҙың Крәҫтиән һуғышына ҡыҙыҡһыныуы кәмей, Пугачёвтың һәм уның көрәштәштәрен баһалау диапазоны күпкә киңәйә. Яңы эштәр араһында — М. Д. Курмачёваның «Города Урала и Поволжья в крестьянской войне 1773—1775 гг.» (1991), Н. А. Миненконың «Татары Урала и пугачёвщина» (1999), И. М. Гвоздикованың «Салават Юлаев: Исследование документальных источников» (1982), «Башкортостан накануне и в годы Крестьянской войны под предводительством Е. И. Пугачёва» (1999), С. У. Таймаҫовтың «Восстание 1773—1774 гг в Башкортостане» (2000), Е. Н. Трефиловтың «Пугачёв» (2015). Крәҫтиән һуғышы тарихында әле өйрәнелмәгән темалары бихисап.Һамар тарихсыһы Ю. Н. Смирнов фекеренсә: «Власть органдарының үҙгәртеп ҡоролоуы һәм ихтилал райондарында урындағы үҙ-идара роле аҙ өйрәнелгән. Аҙағына тиклем хәрәкәттең сәйәси идеалдары асыҡланмаған, уларҙың барлығы ла шик тыуҙыра. Тиҫтә йылдар дауамындағы ихтилалсылар лагерына айырата иғтибар ысынбарлыҡта өҙөлгән булып сыға, һәм шуға күрә хөкүмәт лагерының өйрәнеү традицияһы ла тергеҙеүҙе талап итә». Әһәмиәт баһаһы ла, ваҡиғаларҙың да билдәләмәләре — бола, ихтилал, Крәҫтиән һуғышы?- күп бәхәстәр тыуҙыра. В. Я. Маулдең фекеренсә, ихтилалды өйрәнеүҙә заманса ҡараш өсөн ваҡиғаларҙың тергеҙелеүе һәм шәхестәрҙең исемдәрен билдәләү мөһим түгел, ә Пугачёвщинаны «эстән» аңлау һәм күреү мөһим, ул ваҡытта йәшәүселәрҙең үҙ-үҙен тотошо, кисерештәре һәм ваҡиғаларҙы зиһенгә алыуы мөһим.

1773—1775 йылғы Крәҫтиән һуғышының 200-йыллығына бағышланған СССР Почта маркаһы, Е. И. Пугачёв, 1973, 4 тин (ЦФА 4282, Скотт 4125)

Пугачёв ихтилалы нәфис әҙәбиәттә

• C. А. Есенин. Пугачёв (поэма)
• С. П. Злобин. Салават Юлаев.
• Д. Н. Мамин-Сибиряк. «Отрочество»
• А. С. Пушкин. Капитанская дочка
• Е. А. Фёдоров. Каменный пояс (роман)
• В. Я. Шишков. Емельян Пугачёв (роман)

Кинематограф

• Пугачёв (1937) — Нәфис фильм. Режиссёры — Павел Петров-Бытов.
• Салауат Юлаев (1940) — Нәфис фильм. Режиссёры — Яков Протазанов.
• Капитан ҡыҙы (1959) — Нәфис фильм. Режиссёры — Владимир Каплуновский.
• Емельян Пугачёв (1978) — Тарихи дилогия. Режиссёры — Алексей Салтыков.
• Русский бунт (1999) — Тарихи фильм. Режиссёры — Александр Прошкин.

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

Һылтанмалар

• Сборник документов по истории Пугачёвского восстания на сайте Vostlit.info  (билдәһеҙ). Cайт «Восточная Литература». Дата обращения: 5 июнь 2016.
• Следственные документы Е. И. Пугачёва на сайте Vostlit.info  (билдәһеҙ). Cайт «Восточная Литература». Дата обращения: 5 июнь 2016.
• Статьи, посвященные восстанию Пугачёва  (билдәһеҙ). Cайт «Бердская слобода». Дата обращения: 5 июнь 2016.
• Башкирские восстания 17-18 вв.