Википедия

Грузин яҙыуы

Грузи́н яҙыуы — ҡайһы бер картвель телдәре, беренсе сиратта грузин теле, шулай уҡ һирәк күҙәтелеүсән (спорадик) мегрель теле, сван теле һ. б. тарафынан файҙаланылған алфавитлы яҙыу. Һулдан уңға табан уҡыла. Хәҙерге грузин алфавиты 33 хәрефтән тора; Алфавитта баш һәм юл хәрефтәренә бүлеү юҡ, әммә текстың башында һәм ҡайһы бер башҡа осраҡтарҙа бөтөн һүҙ өҫкө һәм аҫҡы выносһыҙ, ике параллель һыҙыҡ (линия) араһында яҙылған кеүек яҙыла (иллюстрацияны ҡарағыҙ) — бындай яҙылыш башҡа алфавиттарҙағы юл хәрефтәре аналогы булып хеҙмәт итә.

Грузин яҙыуы />ქართული ანბანი

Грузин яҙыуы үрнәге («Дамцерлоба/ Яҙма" яҙыуы)
Грузин яҙыуы үрнәге («Дамцерлоба/ Яҙма" яҙыуы)

Яҙыу тибы

консонантно-вокалическое письмо

Телдәр

картвель телдәре

Тарихы
Осор

Б. э. V быуаты — хәҙерге заман

Үҙенсәлектәре
Яҙыу йүнәлеше

һулдан уңға

Билдәләр һаны

38

ISO 15924

Geor

 Грузин яҙыуы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править
Джруч Евангелиеһының бите, Нусхури телендәге текст үрнәге. XII быуат.
Әрмән алфавиты (маштоц) һәм Хуцури — боронғо грузин алфавиттарының ҡайһы бер хәрефтәренең оҡшашлығы

В 1938—1954 йылдарҙа грузин яҙыуы (өҫтәлмә тамғалар индергәндән һуң) абхаз яҙыуында һәм осетин яҙыуында файҙаланылған[1] (Көньяҡ Осетияла).

Тарихи очерк

үҙгәртергә
 
Хуцури һәм мхедрули алфавиттары цифрлы мәғәнәләре менән

Иртә быуаттарҙан боронғо грузин яҙыуы мргловани (асомтаврули) файҙаланылған[2]'; IX быуаттан — нусхури (нусха-хуцури, хуцури, сиркәү) яҙмаһы; ә XI быуаттан — мхедрули (мхедрули-хели, саэро, йәки граждан) яҙмаһы. IX—X быуаттарҙа таралған Мргловани яҙмаһы хәрефтәренең түңәрәк формалары һәм бер размерлы булыуы менән айырылған. Уны ҙур отошлоғо, ауышлығы мөйөшләтелгән яҙылышы менән айырылып торған нусхури яҙыуы алмаштырған. X быуатта нусхуриҙан хәрефтәре төрлө вертикаль размерлы һәм түңәрәк формалы булған мхедрули яҙмаһы формалашҡан. Нусхури һәм мхедрули күп быуаттар дауамында йәнәш йәшәгән, шуның менән бергә тәүгеһе сиркәү әҙәбиәтендә, ә икенсеһе — гражданлыҡ ғәмәлендә ҡулланылған. Әммә XVII быуатта нусхури ҡулланыуҙан төшөп ҡалған, ә хәреф яҙылышы формалары тотороҡланған[3].

Грузин алфавиты Ҡаф тауы яҙмаһыҙ телдәрен нығытыу (фиксажлау) маҡсатында барон Услар Пётр Карлович тарафынан төҙөлгән "Ҡаф тауы әлифбаһы"ның нигеҙенә һалынған[4][5]

Картвелология йәғни картвелистикала грузин алфавитының прототибы тураһында төрлө фараздар бар. Төрлө теорияларға ярашлы, уның нигеҙенә арамей яҙмаһы, грек алфавиты йәки копт яҙыуы һалынған. Немец ғалимы Христиан Юнкер, иран тел ғилеме белгесе[6], мхедрули, хуцури кеүек үк, әрмән алфавиты һымаҡ, арамей-пехлевий яҙмаһына нигеҙләнгән тип фаразлай, шунда уҡ хуцури яҙмаһының әрмән яҙмаһынан айырылыуын һәм аршакид пехлевийының вариҫы булыуын аңлата. Юнкер раҫлауынса, мхедрули яҙмаһын хуцуриҙың курсив бер төрө тип аңлатырға ла, шулай уҡ боронғо формалары буйынса унан алдағы яҙма тип ҡарарға ла мөмкин[7][8].

Донъя тарих фәнендә V быуат әрмән тәүсығанаҡтарында киң таралыу алған бер ҡараш йәшәй: грузин яҙмаһын — мргвлованиҙы — йәнәһе, Месроп Маштоц төҙөгән (шулай уҡ ул 405 йылда әрмән яҙмаһына нигеҙ һалған)[9][10]. Әммә бындай раҫлауҙарҙың әрмән булмаған тәүсығанаҡтарҙа дөрөҫкә тап килмәгәнлеген күрәбеҙ[11]. Маштоцтың грузин яҙмаһын төҙөү фаразын эре энциклопедиялар ҙа[12][13][14][15][16] һәм академик ғалимдар ҙа яҡлай[17][18][19]. А. Г. Периханян һәм Дж. Гриппинға ярашлы, бәлки, Месроп Маштоц туранан-тура грузин яҙмаһын булдырыусы түгел тиергә мөмкиндер, әммә һуңғыһы уның ҡатнашлығынан башҡа төҙөлөр ине микән[20][21].

Маштоц фаразы файҙаһына, Корюн риүәйәтенән башҡа, түбәндәге аргументтар әйтелгән:

  • Николай Марр «Әрмән-грузин фиологияһының берҙәм бурыстары берҙәмлеге» мәҡәләһендә боронғо әрмән алфавитының һәм грузин сиркәү яҙыуының (хуцури) бик оҡшаш булыуын билдәләгән: «Грузияла X—XI быуаттарға тиклем китап һәүәҫкәрҙәре тарафынан ҡулланылған берҙән-бер яҙыу булған грузин сиркәү яҙыуының, ысынлап та, әрмән алфавитына иҫ киткес яҡынлығы күренә»[22].
  • Иван Александрович Джавахишвилиҙың Маштоцтың грузин алфавитын төҙөгән тигән мәғлүмәттең Корюн хеҙмәттәренең һуңғы күсермәләрендә барлыҡҡа килгәнлеге тураһындағы аргументына ҡаршы килеп, Мурадян Паруйр Мамбреевич миҫал итеп әрмәндәр католикосы Авраамдың картлий епискобы Кирионға яҙған өсөнсө хатын килтерә (607 йылда, 604 йылда әрмән һәм грузин сиркәүҙәре бүленгәндән һуң, грузин сиркәүе халкидон соборы принциптарын ҡабул иткәгдән һуң); был хатта Әрмәнстанда һәм Грузияла христианлыҡ бер үк сығанаҡтан барлыҡҡа килгән, тиелә, «башта бәхетле изге Григорий, ә һуңынан Маштоц, һәм тәғлимәттән тайпылмаҫҡа өндәгән яҙмаларҙы белеү». Кириондың яуап итеп яҙған ҡырҡыу хаты ла билдәле[23], хатында Кирион грузин сиркәүе өсөн Маштоцтың әһәмиәте тураһында Авраам килтергән аргументтарға бер нисек тә ҡаршы килмәгән. Бынан сығып, Мурадян VI—VII быуаттар сигендә был эшмәкәрҙәр Маштоцтың грузин алфавитын төҙөүгә һалған өлөшө тураһында яҡшы белгәндәр тигән һығымтаға килә[24].
  • Күп кенә тикшеренеүселәр Корюн Месроптың алфавиттар уйлап сығарыуы тураһындағы берҙән-бер боронғо мәғлүмәт түгел тип билдәләйҙәр, тағы ла бер сығанаҡ бар — Корюн эстәлегендә булмаған тәфсирләүҙәр өҫтәгән тарихсы Хоренаци хеҙмәттәре[25][26].

Яҙмалар тарихсыһы Истрин Виктор Александрович грузин алфавитын төҙөүҙә Маштоцтың ҡатнашыуын кире ҡаҡҡан грузин ғалимдарының түбәндәге аргументтарын айырып билдәләй:

  • Маштоцтың грузин алфавитын төҙөүе тураһында бары Корюн һәм Хоренаци ғына яҙған
  • Иң боронғо грузин яҙмаларының палеографик анализы беҙҙең эра башында грузин алфавитының арамей алфавиты нигеҙендә барлыҡҡа килеүе ихтималлығын фаразлай.
  • Әрмән һәм грузин алфавиттары араһында мөһим оҡшашлыҡ юҡлығы.

Был аргументтарҙы анализлау аша, В. Истрин өсөнсө аргумент бик ышандырырлыҡ түгел тип иҫәпләй, сөнки Маштоцтың әрмән алфавитын төҙөү Әрмәнстан алфавитының фонетикаға һәм Әрмәнстан биҙәү сәнғәтенә тап килгәнен күрһәтә, һәм грузин алфавитын төҙөгән булһа, Маштоц башҡа фонетик һәм биҙәү сәнғәте принциптарына таянып эш иткән булыр ине. Икенсе аргументҡа ҡаршы килеп, Истрин шулай уҡ грузин алфавиты төҙөлгән нигеҙҙең аңлайышлы булмауын әйтеп үтә. Арамей сығышы тураһындағы фараз (Мюллер, Тейлор, Джавахишвили, Церетели һ.б.) хәрефтәрҙең оҡшашлығына һәм дөйөм график стиль булыуына һылтана, әммә грузин һәм грек хәрефтәре араһында ла оҡшашлыҡ аҙ түгел. Грузин һәм грек яҙыуҙары вокаллашҡан-өнлө, ә арамей яҙыуы — консонант-өнлө. Грузин яҙыуының йүнәлеше һулдан уңға табан, ә арамей яҙмаһында — киреһенсә. Ахыр сиктә, грузин алфавитының хәрефтәр тәртибе грек алфавитына яҡыныраҡ[27].

Маштоц грузин яҙмаларын уйлап сығарған тигән фараздың грузин йылъяҙмаларында булмауын аргументлап, Вернер Зайбт Корюндың был бүлегендәге текстарҙы шаҡтай шикле тип иҫәпләй. V быуатта яҙған Лазарь Парпеци ҙа, Маштоцтың уҡыусыһы булған Езник Кохбаци ҙа грузин яҙмаһын Маштоц төҙөгәнен телгә алмағанлыҡтан, Зайбт был бүлектең Корюн тексына һуңғараҡ ҡуйылған өҫтәмә икәнлеген фаразлай. Боронғо грузин яҙмаларының Фәләстанда табылғанлығынан сығып, Вернер Зайбт грузин яҙмаһы тап унда, Тәүраттың әрмән теленә тәржемә ителгәнлеген ишеткән грузин монахтары тарафынан уйлап сығарылыуы фаразын тәҡдим итә, шулай булғас, Маштоц, һис юғында, грузин яҙмаһын булдырыуҙа туранан-тура булмаған башлап ебәреүсе (инициатор) ролен үтәгән[28].

Марр, мхедрули хуцури тәьҫирендә үҙгәртеүҙәргә дусар ителгән һәм гражданлыҡ һәм хәрби сфераларҙа файҙаланылыуын дауам иткән христианлыҡҡа тиклемге грузин яҙмаһы үҫеше һөҙөмтәһе, тигән фекергә таянған[8]

XI быуатта йәшәгән, ихтимал, боронғораҡ сығанаҡтарға таянған грузин авторы Леонти Мровелиға, шулай уҡ Картлис цховребаға барып тоташҡан Мхитар Айриванециҙың шуға оҡшаған ҡарашына ярашлы[29], грузин алфавитын б.э.т. III быуатта йәшәгән [30]ярым легендар батша Фарнаваз I тыуҙырған. Грузин тарихсыларының күпселеге[27] грузин алфавиты Месроп Маштоцҡа саҡлы барлыҡҡа килгән тигән ҡарашҡа таяна[31][32][33][34]. Джавахишвили грузин алфавитының барлыҡҡа килеүен б.э.т. VII быуатҡа ҡайтарып ҡала. Джанашия ла грузин алфавитының б.э.т. VII быуаттан һуңыраҡ барлыҡҡа килә алмауын раҫлай, һәм грузиндар ул дәүерҙә боронғо грузин иероглиф һәм шына яҙыуынан фонетик яҙыуға күскәндәрен белдерә. Был ыңғайҙан, Сергей Муравьёв фәндә иероглиф һәм шына грузин яҙыуы тураһында бер генә миҫалдың да булмауын, хатта уның булыуына бер ниндәй ҙә ишара булмағанын билдәләй, һәм шуға оҡшаған датировкаларҙы «экстравагант фәнгә оҡшарға тырышҡан мифологемалар» тип баһалай[29]. Павле Ингороква һәм Патаридзе шулай уҡ грузин яҙмаһы христианлыҡ таралырҙан күпкә иртәрәк барлыҡҡа килгән булырға тейеш тигән фекер яҡлылар. К. Кекелидзе һәм А. Г. Шанидзе грузин алфавитының барлыҡҡа килеүен христианлыҡҡабул итеү менән бәйләгәндәр. Грузин тикшеренеүселәренең кескәй бер төркөмө грузин яҙыуын шумер яҙмаһы нигеҙендә барлыҡҡа килгән тип раҫлайҙар[35].

Стивен Рапп алфавитты Фарнаваз барлыҡҡа килтергән тигән легенданы раҫлаусы бер дәлил дә юҡ тип билдәләй. Грузин яҙмаһының һаҡланып ҡалған иң иртә һәйкәлдәре V быуатҡа ҡарай[36] [37] . Дональд Рейфилд билдәләүенсә, б.э. I быуатына ҡараған эре археологик һәйкәлдәрҙә бары тик грек һәм арамей телдәрендәге яҙмалар ғына бар[10]. Шулай уҡ Вернер Зайбт та грузин яҙыуының христианлыҡ ҡабул ителгәнгә тиклем барлыҡҡа килеү тарихын ысынға алыу кәрәкмәй тип иҫәпләй[28]. Виктор Александрович Шнирельман грузин тарихсыларына эшмәкәрлеге менән «таҙа үҙенсәлекле мәҙәниәт тураһындағы миф тыуҙырыуға ҡамасаулаған» Месроп Маштоцҡа саманан тыш яратмай ҡарау хас тип билдәләй[38].

Грузин телендәге иң боронғо һәйкәлдәр

үҙгәртергә
 
Фәләстанда табылған бик боронғо грузин яҙыуы

Үрге Сванетияла Архангелдарҙың Ацск сиркәүенең көнбайыш стенаһында табылған грузин әлифбаларының иң боронғоһо 37 хәрефтән тора һәм XI быуатҡа ҡарай. Фәләстандағы Бир-әл-Кутте боронғо грузин монастырендәге ҡаҙыныуҙар ваҡытында 429—444 йылдар менән билдәләнгән дүрт яҙманың икәүһе иң боронғо грузин яҙыуы тип һаналыуға ҡарамаҫтан, бөтөн ғалимдар ҙа бындай боронғолоҡ менән ризалашмай. Болнисский Сион яҙмаһы боронғолоҡ буйынса икенсе тип иҫәпләнә (493—494 йй.)[39]. Яҡынса 10[40]—12 мең[41] урта быуат грузин ҡулъяҙмаһы һаҡланған.

Грузин тарихсыһы Леван Чилашвили, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында кахетин ауылы Некресиҙа мәжүси изге урынын тикшергәндә, ныҡ зарарланған (һуңғараҡ неркес яҙыуы тигән исем алған) «асомтаврули» шрифты менән маздеизм характерындағы яҙыу яҙылған табут өҫтө стелаһы ярсығын һәм башҡа ярсыҡтар тапҡан һәм ғалим үҙе лә, башҡа грузин тарихсылары ла уның йәшен б.э. III быуаты менән, Грузияның христианлыҡҡа күскән дәүеренән боронғораҡ, тип билдәләй[42][43]. Дональд Рейфилдҡа ярашлы рәүештә, грузин яҙмаһы христианлыҡҡа тиклемге сығышлы, тип иҫбатларға тырышыу икеле һәм археология менән дәлилләнмәй[10]. Стивен Рапп шулай уҡ некреси яҙыуының йәшен шикле тип билдәләй[37].

Грузин алфавиты

үҙгәртергә
Хәреф Атамаһы IPA ISO 9984 Романлаштырыу Кириллицаға
тап килеүе 		Мхедрули
მხედრული 		Нусхури
ⴌⴓⴑⴞⴓⴐⴈ 		Асомтаврули
ႠႱႭႫႧႠႥႰႳႪႨ
ა ანი [ɑ]? A a A a А а      
ბ ბანი [b]? B b B b Б б      
გ განი [g]? G g G g Г г      
დ დონი [d]? D d D d Д д      
ე ენი [ɛ]? E e E e Э э, Е е      
ვ ვინი [v]? V v V v В в      
ზ ზენი [z]? Z z Z z З з      
თ თანი [tʰ]? T' t' T t Ҭ ҭ      
ი ინი [ɪ]? I i I i И и      
კ კანი [kʼ]? K k K' k' К к      
ლ ლასი [l]? L l L l Л л      
მ მანი [m]? M m M m М м      
ნ ნარი [n]? N n N n Н н      
ო ონი [ɔ]? O o O o О о      
პ პარი [pʼ]? P p P' p' П п      
ჟ ჟანი [ʒ]? Ž ž Zh zh Ж ж      
რ რაე [r]? R r R r Р р      
ს სანი [s]? S s S s С с      
ტ ტარი [tʼ]? T t T' t' Т т      
ჳ ვიე [w]? — — —      
უ უნი [u]? U u U u У у      
ფ ფარი [pʰ]? P' p' P p Ҧ ҧ      
ქ ქანი [kʰ]? K' k' K k Қ қ      
ღ ღანი [ʁ]? Ḡ ḡ Gh gh Ҕ ҕ (Г' г')      
ყ ყარი [qʼ]? Q q Q' q' Ҟ ҟ      
შ შინი [ʃ]? Š š Sh sh Ш ш      
ჩ ჩინი [t͡ʃ]? Č' č' Ch ch Ч ч      
ც ცანი [t͡s]? C' c' Ts ts Ц ц      
ძ ძილი [d͡z]? J j Dz dz дз      
წ წილი [t͡sʼ]? C c Ts' ts' Ҵ ҵ      
ჭ ჭარი [t͡ʃʼ]? Č č Ch' ch' Ҷ ҷ      
ხ ხანი [χ]? X x Kh kh Х х      
ჴ ჴარ [q]? — — —      
ჯ ჯანი [d͡ʒ]? J̌ ǰ J j Џ џ      
ჰ ჰაე [h]? H h H h Ҳ ҳ      


Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Осетинское письмо на грузинской алфавитной основе, таблица соответствий и примеры текстов (изданные в Юго-Осетинской АО журналы 1950 года).
  2. ↑ Гамкрелидзе Т. В., Проблема письменного прототипа древнегрузинского письма «Асомтаврули». Греческая основа древнегрузинского алфавита Гванцеладзе Т., Из истории перехода абхазского книжного языка на грузинскую графику
  3. ↑ http://rbardalzo.narod.ru/4/gruz.html
  4. ↑ П. К. Услар «О колхах»
  5. ↑ Статья об П. К. Усларе 2017 йыл 5 июль архивланған.
  6. ↑ Encyclopaedia Iranika «JUNKER, HEINRICH FRANZ JOSEF»
  7. ↑ И.Фридрих. История письма / И.М.Дьяконов. — М.: Наука, 1979. — С. 150.
  8. ↑ 8,0 8,1 Д.Дирингер. Алфавит / И.М.Дьяконов. — М.: Иностранной Литературы, 1963. — С. 380-383.
  9. ↑ Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer, 2003. — ISBN 1-4020-1298-5. — P. 116: «The creation of the Georgian alphabet is generally attributed to Mesrop, who is also credited with the creation of the Armenian alphabet».
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Rayfield D. The Literature of Georgia: A History (Caucasus World). RoutledgeCurzon, 2000. — ISBN 0-7007-1163-5. — P. 19: «The Georgian alphabet seems unlikely to have a pre-Christian origin, for the major archaeological monument of the first century 4IX the bilingual Armazi gravestone commemorating Serafua, daughter of the Georgian viceroy of Mtskheta, is inscribed in Greek and Aramaic only. It has been believed, and not only in Armenia, that all the Caucasian alphabets — Armenian, Georgian and Caucaso-AIbanian — were invented in the fourth century by the Armenian scholar Mesrop Mashtots.<…> The Georgian chronicles The Life of Kanli — assert that a Georgian script was invented two centuries before Christ, an assertion unsupported by archaeology. There is a possibility that the Georgians, like many minor nations of the area, wrote in a foreign language — Persian, Aramaic, or Greek — and translated back as they read».
  11. ↑ Avedis K.Sanjian. The World’s Writing Systems. Oxford University Press, 1996- P.356.

    According to Koriun 1964: 37, 40-41, Mesrop also invented scripts for georgian and Caucasian Albanian, but this claim is not confirmed by non-Armenian sources.

  12. ↑ Catholic Encyclopedia. Mesrob: «But his activity was not confined to Eastern Armenia. Provided with letters from Isaac he went to Constantinople and obtained from the Emperor Theodosius the Younger permission to preach and teach in his Armenian possessions. He evangelized successively the Georgians, Albanians, and Aghouanghks, adapting his alphabet to their languages, and, wherever he preached the Gospel, he built schools and appointed teachers and priests to continue his work. Having returned to Eastern Armenia to report on his missions to the patriarch, his first thought was to provide a religious literature for his countrymen».
  13. ↑ Britannica. Alphabet: «The Aramaic alphabet was probably also the prototype of the Brāhmī script of India, a script that became the parent of nearly all Indian writings. Derived from the Aramaic alphabet, it came into being in northwest India. The Armenian and Georgian alphabets, created by St. Mesrob (Mashtots) in the early 5th century ad, were also based on the Aramaic alphabet».
  14. ↑ Glen Warren Bowersock, Peter Robert Lamont Brown, Oleg Grabar. Late antiquity: a guide to the postclassical world. Harvard University Press, 1999. — ISBN 0-674-51173-5. — P. 289: James R. Russell. Alphabets. « Mastoc' was a charismatic visionary who accomplished his task at a time when Armenia stood in danger of losing both its national identity, through partition, and its newly acquired Christian faith, through Sassanian pressure and reversion to paganism. By preaching in Armenian, he was able to undermine and co-opt the discourse founded in native tradition, and to create a counterweight against both Byzantine and Syriac cultural hegemony in the church. Mastoc' also created the Georgian and Caucasian-Albanian alphabets, based on the Armenian model».
  15. ↑ George L. Campbell. Compendium of the World’s Languages. — Routledge; New edition edition (May 14, 1998) — ISBN 0-415-16049-9. — С. 183: «Old Georgian was written in the xucuri character, traditionally invented by Mesrop Mashtots, to whom the Armenians owe their script. In the eleventh century the ecclesiastical xucuri was replaced by the character known as the mxedruli 'civil', which is in use today. Georgian is the only Caucasian language to have developed its own script».
  16. ↑ Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. Merriam-Webster, 1995. — ISBN 0-87779-042-6 — С. 756. Статья «Mesrob»: «A collection of biblical commentaries, translations of patristic works, and liturgical prayers and hymns is credited to Mesrob, corroborating his reputation for having laid the foundation of a national Armenian liturgy. He is also credited with contributing to the origin of the Georgian alphabet».
  17. ↑ «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV—XI вв — Институт Востоковедения РАН: «Христианизация закавказских стран имела важные последствия и для развития местной культуры. На рубеже IV—V вв. появилась армянская письменность, созданная Месропом Маштоцем. Не без его помощи были изобретены и национальные алфавиты в Грузии и Албании».
  18. ↑ Peter R. Ackroyd, C. F. Evans, Geoffrey William Hugo Lampe, Stanley Lawrence Greenslade. The Cambridge History of the Bible: From the Beginnings to Jerome — Cambridge University Press, 1975 — ISBN 0-521-09973-0. — С. 367: «Georgia was converted during the fourth century, tradition has it by the agency of an Armenian slave woman, and whether these details are in any measure true or not, the tradition probably indicates the source of the Georgians' knowledge of Christianity and the Christian scriptures. These did not begin to be translated into Georgian until Mesrop, provider of an Armenian alphabet, also supplied the Georgians with an adequate means of transcription for their speech».
  19. ↑ David G.K. Taylor 2009 йыл 21 май архивланған.. CHRISTIAN REGIONAL DIVERSITY // Philip Francis Esler, NetLibrary, Inc. The Early Christian World. Routledge, 2002. — ISBN 0-203-47062-1. — P. 335: «Because of its location on the Black Sea, Georgia was influenced by contacts with churches in Armenia (Mashtots, fresh from creating the Armenian alphabet, created a Georgian alphabet in c. 410)».
  20. ↑ Периханян А. Г. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник. — М.: Наука, 1966. — Вып. 2. — С. 127—133.
  21. ↑ Greppin, John A.C. 2010 йыл 3 июль архивланған.: Some comments on the origin of the Georgian alphabet. — Bazmavep 139, 1981. — Pp. 449—456.
  22. ↑ Н. Я. Марр. «Об единстве задач армяно-грузинской филологии» // Кавказский вестник, 1902. No 3. Цитируется по Ҡалып:Книга:Алла Тер-Саркисянц:История и культура армянского народа с древнейших времен до начала XIX в.
  23. ↑ Переводы текстов на английский приведены в Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, «The Heritage of Armenian Literature: From the sixth to the eighteenth century», том 2, Wayne State University Press, 2002, ISBN 0-8143-3023-1, 9780814330234. Стр. 265—269
  24. ↑ Мурадян П. М. «К критике текста III послания католикоса Авраама» — ВОН, 1968, #10 // Цитируется по Ҡалып:Книга:Алла Тер-Саркисянц:История и культура армянского народа с древнейших времен до начала XIX в.
  25. ↑ Mouradian «The problem of St. Sahak’s and St.Mesrope’s 'Perfect history'» // Patmabanasirakan handes (Erevan) 169, 2005, nr. 2, 154—165
  26. ↑ Serge N. Mouraviev. «Erkataguir, ou Comment naquit l’alphabet arménien». Academia Verlag, 2010. P.29 note 23, Pp/ 202—203
  27. ↑ 27,0 27,1 Истрин В. А. Возникновение и развитие письма. АН СССР. Из-во «Наука», Москва, 1965. Стр. 357—358
  28. ↑ 28,0 28,1 Seibt, Werner The Creation of the Caucasian Alphabets as Phenomenon of Cultural History. Архивировано 7 декабрь 2012 года. «So Mashtots would have been at least an indirect initiator of the Georgian alphabet.»
  29. ↑ 29,0 29,1 Сергей Муравьев. «Генезис древнегрузинского письма асомтаврули(недоступная ссылка)»
  30. ↑ Stephen H. Rapp. Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts, том 601. Peeters Publishers, 2003. ISBN 90-429-1318-5, 9789042913189. Стр. 275. «While P’arnavaz may in fact be a fabrication, it is more feasible that over time the memory of the historical P’arnavaz accumulated a legendary facade.»
  31. ↑ Церетели Г. В. Армазское письмо и проблема происхождения грузинского алфавита. II // Эпиграфика Востока. — М., Л.: Изд-во АН СССР, 1949.
  32. ↑ Бердзенишвили Н., Джавахишвили И., Джанашиа С. История Грузии: В 2 ч. Ч. 1. С древнейших времен до начала XIX в. — Тб.: Госиздат ГССР, 1950.
  33. ↑ Джанашиа С. Н. К вопросу о языке и истории хеттов. // Труды: В 3 т. — Тб.: Изд-во АН ГССР, 1959.
  34. ↑ Гамкрелидзе Т. Алфавитное письмо и древнегрузинская письменность (Типология и происхождение алфавитных систем письма)
  35. ↑ Historical Dictionary of Georgia. Alexander Mikaberidze. 2007. The Scarecrow Press, Inc. С. 114
  36. ↑ Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  37. ↑ 37,0 37,1 Stephen H. Rapp. Studies in medieval Georgian historiography: early texts and Eurasian contexts. Peeters Publishers, 2003. — ISBN 90-429-1318-5. — С. 19: «Not a shred of dated evidence has come to light confirming the invention of a Georgian alphabet by King P’arnavaz in the third century BC as is fabulously attested in the first text of K’C'. Rather, the Georgian, Armenian, and Caucasian Albanian scripts were likely created by a Christian pan-Caucasian initiative in the late fourth/early fifth century AD. // Moreover, all surviving MSS written in Georgian postdate K’art’li’s fourth-century conversion to Christianity. Not a shred of dated evidence has come to light confirming the invention of a Georgian alphabet by King P’arnavaz in the third century ВС as is fabulously attested in the first text of K’C'<…> Cf. Chilashvili’s „Nekresi“ for the claim that a Geo. asomt’avruli burial inscription from Nekresi commemorates a Zoroastrian who died in the first/second century AD. Archaeological evidence confirms that a Zoroastrian temple once stood at Nekresi, but the date of the supposed grave marker is hopelessly circumstantial. Chilashvili reasons, on the basis of the first-/second-century date, that P’amavaz likely created the script in order to translate the Avesta (i.e.. sacred Zoroastrian writings) into Geo., thus turning on its head the argument that the Georgian script was deliberately fashioned by Christians in order to disseminate the New Testament. Though I accept eastern Georgia’s intimate connection to Iran, I cannot support Chilashvili’s dubious hypothesis. I find more palatable the idea that K’C actually refers to the introduction of a local form of written Aramaic during the reign of P’amavaz: Ceret’eli». Aramaic, «p. 243.»
  38. ↑ В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003. Ранее книга вышла в Осаке на английском языке (V. A. Shnirelman. The value of the past. Myths, identity and politics in Transcaucasia. — Osaka: National Museum of Ethnology (Senri Ethnological Studies No. 57), 2001. Һәм ситтән килгән кешеләр (килмешәктәр) урындағы халыҡтың формалашыуында йәиһә тарихи яҙмышында байтаҡ роль уйнаһа ла (әзербайжандар үҙҙәренең хәҙерге телен төрөктәрҙән алған; ҡыпсаҡтар һәм осетиндар грузиндарға тышҡы дошмандар менән көрәшкәндә күп ярҙам итһәләр ҙә; грузиндар абхаздар һәм көньяҡ осетиндар мәҙәниәтенең үҫешендә ҙур роль уйнаһа ла; әрмән мәҙәниәте оҙаҡ йылдар төрөк йоғонтоһонда булһа ла), боронғо тарихтың ҡаралған фараздарында, ниндәйҙер таҙа үҙенсәлекле мәҙәниәт хаҡына, мәҙәни синтездың әһәмиәте минимумға ҡайтарыла йәки бөтөнләй иғтибарһыҙ ҡалдырыла. Күреүебеҙсә, был осраҡта, Месроп Маштоцҡа әзербайжан авторҙарынан да, грузин авторҙарынан да саманан тыш һөжүме, яратмаусанлығы беленеп тора.
  39. ↑ Сергей Муравьев. «Порядок букв древнегрузинского алфавита»
  40. ↑ Институт рукописей имени Корнелия Кекелидзе // Православная энциклопедия. — М., 2010. — Т. 23. — С. 90-96.
  41. ↑ Valentina Calzolari, Michael E. Stone. Armenian Philology in the Modern Era: From Manuscript to Digital Text. — BRILL, 2014. — P. 24.
  42. ↑ Levan Chilashvili «The Pre-Christian Georgian inscription from Nekresi». — Centre for Kartvelian Studies, Tbilisi State University. The Kartvelologist (Journal of Georgian Studies), no. 7. — Tbilisi, 2000. — ISBN 99928-816-1-5
  43. ↑ ზ. ჭუმბურიძე ჭუმბურიძე ზ. ნეკრესის წარწერების გამო. ალმანახი «მწიგნობარი 01», თბ., 2001 წ.(Чумбуридзе З. Вследствие некресских надписей. // Альманах «Мцигнобари 01». — Тб., 2001.)

Һылтанмалар

үҙгәртергә

Ҡалып:Грузин яҙыуы Ҡалып:Яҙмалар

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Грузин_яҙыуы&oldid=1066476» битенән алынған