Инсбрук

Инсбрук (нем. Innsbruck, бав. Innschbruck, тирольск. Innschpruckh) — Австриялағы ҡала, Тироль федераль ере административ үҙәге. Илдең көнбайышында Инн йылғаһы буйында урынлашҡан, Ҡала майҙаны — 104,91 км², халҡы — 118 мең кеше (2007). Эре сәнәғәт, туризм, мәҙәни һәм спорт үҙәге.

Ҡала
Инсбрук нем. Innsbruck
Флаг Герб
Ил	АвстрияАвстрия
Федераль ер	Тироль (ер)
Координаталар	47°16′ с. ш. 11°23′ в. д.
Бургомистр	Христине Оппиц-Плёрер (FI исемлеге)
Нигеҙләнгән	1234
Беренсе мәртәбә телгә алынған	1180
Ҡала с	1239
Майҙаны	104,91 км²
Климат тибы	континенталь
Рәсми теле	немец
Халҡы	127 000 кеше (2009)
Тығыҙлығы	1,124 кеше/км²
Конфессиональ составы	католиктар һәм башҡа конфессиялар
Сәғәт бүлкәте	UTC+1, йәйге UTC+2
Телефон коды	+43 512
Почта индексы	6010-6080
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	I
Рәсми сайт	innsbruck.at  (нем.)
Инсбрук

Физика-география характеристикаһы

Географик торошо

Инсбрук Инн йылғаһы буйы уйһыу ерендә, Көнсығыш Альпыларҙың үҙәге Карвендаль һырты итәгендә урынлашҡан.

Климат

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	3,1	5,4	11,2	17,3	20,7	23,6	25,5	24,3	20,7	16,1	8,8	3,6	15,0
Уртаса температура, °C	−0,8	0,8	5,6	11,0	14,6	17,9	19,5	18,7	15,3	10,8	4,6	0,1	9,8
Уртаса минимум, °C	−4,7	−3,9	−0,1	4,6	8,5	12,1	13,5	13,2	9,9	5,5	0,4	−3,4	4,6
Яуым-төшөм нормаһы, мм	49	31	42	41	86	112	115	143	85	65	44	51	864
Сығанаҡ: weatheronline

Халҡы

Йылдар	1900	1951	1961	1971	1981	1991	2001	2007
Халҡы	49 727	95 055	100 959	116 104	117 287	118 112	113 392	117 916

Тарихы

Төнгө Инсбрук күренеше

Иҫке ҡала Инн йылғаһы яғынан

Король һарайы Хофбург

Б. э. т. 15 йыл алда император Август дәүерендә Альпы өлкәһенә уның тәрбиәгә алған улдары өлкәне Дунайға тиклем яулап алған Тиберий һәм Друз етәкселегендә Рим ғәсҡәрҙәре баҫып инә. Тироль өлкәһе шул ваҡыттан Төньяҡ — Көньяҡ сауҙа юлында мөһим транзит регион булып китә.

Я. э. 200 йылында император Септимий Север Аугсбург юлында Veldidena (хәҙерге заманда Велден) нығытмаға нигеҙ һалынған. Көнбайыш Рим империяһы ҡыйратылғандан һуң Тироль өлкәһе башта аллемандар һәм һуңынан остготтар тарафынан яулап алына.

550 йылда хәҙерге баварҙарҙың ата — бабалары халыҡтар күсенгән барышында Инн йылғаһы үҙәнен биләп алалар һәм бөтә территорияһы Бавария герцоглығы хакимлығы аҫтына эләгә. Көньяҡ Тиролгә Бреннер үткәлеге аша үтеп ул ваҡытҡа урындағы халыҡ менән буталып бөткән баварлылар Лиенца районында йшәгән славяндар менән осраша. Төбәктең артабанғы христианлаштырыуын иИрландия һәм Англо-Саксония миссионерҙары дауам итә.

Беренсе мәртәбә Инсбрук исеме 1180 йылда иҫкә алына. Ҡала булараҡ Инсбрукка герцог Оттон Меранский ҡарары буйынса 1234 йылда нигеҙ һалына. 1239 йылда үҙ хоҡуҡтарын һәм привилегияларын ала, ә 1420 йылда Инсбрук Алғы Австрияның баш ҡалаһы булып китә. 1248 йылда барлыҡҡа килә, ә 1271 йылда урындағы герцог хакимлығы аҫтында булған Тироль дәүләте бойондороҡһоҙлоҡ ала.

1363 йылда власҡа хаҡлы рәүештә герцог Рудольф IV Габсбург килә, шунан бирле монархия ҡыйралышына Тироль Габсбургтар хакимлығы аҫтында була. Герцог Рудольф IV ваҡытында 1420 йылда Инсбрук Тиролдең төп ҡалаһы булып китә.

1486 йылда беренсе төп дөйөм Европа тәнкәһе булып киткән. 1504 йылда Максимилиан бойороғо буйынса көнсығыш ярынан (Мюхлау ауылынан) ҡорал яһаусы оҫталарҙы Инсбрукка күсерәләр һәм ҡалала ҙур мануфактуралар булдыралар. Бынан һуң Инсбрук төп Европа ҡорал үҙәктәрҙең береһе була, ә ҡорал мануфактураһы Европала беренсе дәүләт ҡорал производствоһы була.

1508 йылда Максимилиан I башына таж кейә, уның хакимлығы осоронда Инсбрук Европа сәйәсәте һәм мәҙәниәтенең иң мөһим үҙәктәрҙең береһе була. 1526 йылда крәҫтиән һуғышы ваҡытында крәҫтиән, христиан һәм демократик республикаһы булдырыу идеяһы килеп сыға. Крәҫтиән һуғышы еңелеүгә дусар булғас, уға нигеҙ һалыусы Михаэль Гайсмайр Венецияла язалап үлтерелә.

1552 йылда Тиролгә ғәсҡәр менән бәреп ингән Саксония курфюрсы Мориц илде бөлгөнлөккә төшөрә. Эрцгерцог Фердинанд II (1529—1595) Амбрас замогында мәҙәниәт ҡомартҡылары билдәле йыйынтығына нигеҙ һала, шул уҡ ваҡытта бик мөһим биналар төҙөлә. Уның дәүерендә Реформация башлана, әммә уға ҡаршы(эрцгерцог, иезуиттар һәм капуциндар ярҙамында) Контрреформация ҡуйыла һәм протестантлыҡ Тиролдә тороп ҡала. 1665 йылда тоҡомдоң Вена тармағы власына күскәндән һуң Тироль Габсбургтарҙың тоҡомо өҙөлә. Император Леопольд I 1669 йылда Инсбрукта университетҡа нигеҙ һалына.

Андреас Хопер һәйкәл

Испания мираҫы өсөн Австрия һәм Франция араһындағы һуғыш ваҡытында Бавария курфюсы Макс Эммануил ғәсҡәрҙәре менән бергә Тиролгә 1703 йылда француздар ҙа инә, әммә һөжүм кире ҡағыла. Инсбрукта ошо ваҡиға айҡанлы «Анназаулегә» һәйкәл ҡуйыла.

1796—1797 йылдарҙа революцион Францияның Австрия менән һуғышы башлана. Аустерлиц аҫтындағы еңелеүҙән һуң 1805 йылдағы солох килешеүе нигеҙендә Прессбургта Наполеон I Тиролде Баварияға ҡайтара.

1809 йылда тироллеләрҙең Баварияға һәм Францияға ҡаршыкөтөүсе Андреас Хофер етәкселендәге азатлыҡ һуғышы башлана. Был һуғышта тироллеләр өс тапҡыр еңеү яулайҙар, әммә дүртенсе мәртәбә Наполеон еңә һәм Хофер 1810 йылда Мантула атылып үлтерелә. Тироль ҡабаттан Бавария хакимлығы аҫтына күсә, әммә 1814 йылдағы Вена конгресы ҡарары менән яңынан Австрияға ҡайтарыла.

1938 йылда Гитлер тарафынан Австрияның Германияға ҡушылыуы (аншлюс) булдырыла, Тироль Өсөнсө рейх составына инә.

1955 йылдың 15 майында еңеүсе илдәр тышҡы эштәр министрҙары ҡарарына ярашлы Австрия ҡабаттан суверенлы демократик,1938 йыл сиктәрендә нейтраль дәүләт булараҡ тергеҙелә.

Иҡтисад

Транспорт

Ҡала транспорты трамвай һәм автобустарҙан тора. Аҙаҡҡы троллейбус линияһы 2007 йылда юҡҡа сығарыла. Артабан трамвай системаһы үҫешенә иғтибарҙы бүлергә тигән ҡарар сығарыла.

Ҡалала Кранебиттен халыҡ — ара аэропорты бар.

Тимер юлы станцияһы Көнбайыш вокзалы Тироль S-Bahn системаһы станцияларының береһе булып тора.

Сәйәси ситуация

Бургомистр — Христине Оппиц-Плёрер (һайлау исемлеге Für Innsbruck) 2012 йылдағы һайлауҙар һөҙөмтәләре буйынса.

Коммуна вәкилдәре советы (нем. Gemeinderat) 40 урындан тора.

• Für Innsbruck һайлау исемлеге 9 район биләй.
• АХП 9 урын биләй.
• Йәшелдәр 8 урын биләй.
• АСДП 6 урын биләй.
• ААС 3 урын биләй.
• Rudi Federspiel һайлау исемлеге 3 урын биләй.
• Tiroler Seniorenbund һайлау исемлеге 1 урын биләй.
• Piraten Partei Tirol партияһы 1 урын биләй.

Фән һәм мәғариф

Леопольд һәм Франц исемендәге Инсбрук университетына 1677 йылда нигеҙ һалына.

Архитектура һәм иҫтәлекле урындар

«Алтын түбә»

Ҡалала 11 сиркәү (францискан йәки һарай янындағы — император Максимилиан I мәрмәр кенотафы), 5 монастырь, иезуит коллегияһы, Фердинандеум йәки Тироль милли музейы, Амбра замогы урынлашҡан.

Спорт

Инсбрукта, «Бергель» Олимпия трамплины

Ҡала ике тапҡыр 1964 һәм 1976 йылдарҙа (1976 йылдағы уйындарҙы Инсбрук уларҙы финанслау буйынса референдумдың уңышһыҙлыҡҡа осрауы арҡаһында Денвер баш тартҡандан һуң ала). Инсбруктан башҡа тик ике генә ҡала ике мәртәбә ҡышҡы Олимпиаданы алды — Швейцариялағы Санкт-Мориц һәм Америкалағы Лейк-Плэсид.

1968 йылда ҡала V ҡышҡы универсиаданы ҡабул итә.

Инсбрук биҫтәһе Игльсела сана — бобслей трассаһы урынлашҡан.

2005 йылда Инсбрукта Olympia World аренаһында хоккей буйынса донъя чемпионаттары матчтары үтте, шул иҫәптән Канада—Словакия һәм Швеция—Швейцария ике финал сиректәре (ярымфиналдар һәм финал Венала үттеләр).

2008 йылда Тиволи Ной стадионында Инсбрукта 3 футбол буйынса Европа емпионаты үтте, шул иҫәптән төркөм этабынан ике уйын Рәсәй йыйылма командаһы ҡатнашлығында (Рәсәй — Испания 1:4 һәм Рәсәй — Швеция 2:0). Инсбрукта «Ваккер» футбол клубы урынлашҡан.

2012 йылда ҡалала беренсе ҡышҡы үҫмерҙәр Олимпия уйындары үткәрелде.

2013 йылда болдеринг буйынса донъя кубогы үткәрелде

Яңы йыл көндәрендә «Бергизель» трамплинында йыл һайын престижлы «Дүрт трамплин турнеһы» этаптарының береһе үтә.

Инсбрукта тыуған һәм унда йәшәгән билдәле кешеләр

Артабан осраҡлы исемдәр күсермәһе. Тулыраҡ исемлекте ҡарағыҙ:

Категориялар: Шәхестәр: Инсбрук

• Хельга Андерс (1948—1986) — Австрия актрисаһы.
• Михаэль Баур, футболсы
• Паскаль Грюнвальд, футболсы
• Отмар Зуйтнер, дирижёр
• Андреас Кофлер, трамплиндан ырғыусы
• Густав Ланчнер, тау саңғысыһы
• Дорис Нойнер, санала шыуыусы
• Сигизмунд (Австрия эрцгерцогы)
• Сигизмунд Франц Австрийский
• Фридрих III (Изге Рим империяһы императоры)
• Отто Хофман, СС ғәсҡәрҙәре генералы
• Курт Яра, футболсы һәм тренер

Туғандаш ҡалалар

• Фрайбург, Германия (1963)
• Гренобль, Франция (1963)
• Сараево, Босния һәм Герцеговина (1980)
• Ольборг, Дания (1982)
• Тбилиси, Грузия (1982)
• Мати, Япония (1985)
• Яңы Орлеан, АҠШ (1995)
• Краков, Польша (1998)

Инсбрук панорамаһы

Әҙәбиәт

• Weltgeschichte-Daten Fakten Bilder — Georg Westermann Verlag; Braunschweig 1987- ISBN 3-07-509036-0
• Zoller, «Geschichte und Denkw ürdigkeiten der Stadt Innsbruck» (И, 1816-25);
• B. Weber, «Innsbruck und seine Umgebungen» (И., 1838);
• Probst, «Geschichte der Universität zu Innsbruck» (И., 1869);
• Erler, «Innsbruck» (3-е изд., И, 1880);