Маҡар (Ишембай районы)

Маҡар (рус. Макарово) — Башҡортостан Республикаһының Ишембай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 1019 кеше булған. Почта индексы — 453232, ОКАТО коды — 80231850001.

Ауыл
Макарово башҡ. Маҡар
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан Республикаһы
Муниципаль район	Ишембай
Ауыл биләмәһе	Маҡар
Координаталар	53°38′39″ с. ш. 56°36′47″ в. д.
Халҡы	↗1019 кеше (2010)
Конфессиональ составы	мосолмандар
Этнохороним	маҡарҙар
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453232
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 231 850 001
ОКТМО коды	80 631 450 101
ГКГН номеры	0524048
Рәсми сайт	vk.com/makarovorb
Макарово

Географик урыны

Алыҫлығы:

• Район үҙәгенә тиклем (Ишембай): 53 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Стәрлетамаҡ): 51 км

Тарихы

Маҡар ауылы XVII быуат аҙағынан — XVIII быуат башынан билдәле. Ауылдың исеме Маҡар антропонимынан килеп сыҡҡан тип раҫлаусылар бар. Билдәле ғалим Ғ.Бохарова был атаманы фин-уғыр телдәрендә, ҡайһы бер төрки телдәрҙәге «бөкөрө», «таулы», «ҡабарып торған ер» мәғәнәһендәге һүҙҙәргә бәйләй, сөнки ауыл тауҙар араһында урынлашҡан. Мәҫәлән, макар (сыуаш т.)- «бугорок». Сағыштырыу өсөн- Мағаш тауы («бейек»).

1735 йылда «Өфө өйәҙе башҡорттарын улустар буйынса бүлеү исемлегендә» Юрматы улусының түбәләре һанап кителә, улар араһында Маҡар түбәһе лә була. Ауылдың исеме этнонимға әүерелә, Юрматы улусы түбәһенең ата-бабалар подразделениеһы атамаһы, Ҡармыш түбәһе Маҡар тип атала

XVIII быуат аҙағында Маҡарҙа 141 ир-ат һәм 128 ҡатын-ҡыҙ, 5 типтәр, 1836 йылдағы VIII ревизия мәғлүмәттәре буйынса 91 йортта 274 ир-ат һәм 247 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса 992 кеше һәм 215 йорт хужалығы иҫәпләнә.

Халыҡ араһында 1812 йылғы Ватан һуғышы ветерандары, Парижды алыуҙа ҡатнашҡан 12-се башҡорт полкының элекке һалдаттары — Ураҙай Юҙлыбаев, Бикмөхәмәт Иҙелбеков була. XVIII быуат аҙағында Һикәҙе йылғаһы эргәһендәге Маҡар ауылында 35 йортта 141 ир-ат һәм 128 ҡатын-ҡыҙ, бер ихатала 5 типтәр йәшәгән. VIII ревизия мәғлүмәттәре буйынса, 91 йортта 274 ир-ат һәм 247 ҡатын-ҡыҙ була. Ауыл халҡы малсылыҡ, умартасылыҡ һәм ауыл хужалығы менән шөғөлләнгән. 1834 йылда ауыл халҡында 379 ат, 486 һыйыр, 290 һарыҡ, 260 кәзә һаналған. Уларҙың 500 умартаһы һәм 5 солоғо булған 1843 йылда 576 бот көҙгө ашлыҡ һәм 496 бот яҙғы ашлыҡ сәселә. Ул ваҡытта ауылда бер һыу тирмәне һәм тимерлек була, 1920 йылда инде ике тирмән була. 1920 йылда халыҡ иҫәбен алыу 992 кеше һәм 215 йорт хужалығы күрһәткән. Был осорҙа Маҡар шул уҡ исемле улустың үҙәге булып торған. Маҡар районының (Ишембай районы тип үҙгәртелә) элекке район үҙәге.

Ауылдың бөгөнгөһө

Маҡар ауыл Советының үҙәге. Ауылда меңгә яҡын кеше йәшәй, 465 йорт бар. Маҡар урман эсендә, төпкөлдә ултырһа ла, бик заманса ауыл. Электр, һыу, газ кеүек заман уңайлыҡтары әүәлдән тормошҡа ашырылған. Ауылда урта мәктәп бар. Маҡар урта мәктәбе 1872 йылда Ишембай районында урыҫ-башҡорт халыҡ училищеһы булараҡ асыла. 1936 йылдан хәҙерге исемен һәм статусын ала. Мәктәп базаһында Ишембай ҡалаһының Балалар сәнғәт мәктәбе филиалы эшләй (1998 йылдан алып). Мәктәп территорияһында Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусыларға — обелиск (1985), бинаһына уны тамамлаған Ж. Ғ. Кейекбаев һәм З. Т. Үтәғолов хөрмәтенә мемориаль таҡтаташ (1997) ҡуйылған. Ауылда А. Б. Мөхәмәтҡолов музейы бар. Ҙур мәҙәниәт йорто, дауалау амбулаторияһы, балалар баҡсаһы, моделле китапхана, спорт залы, почта, балалар майҙансығы, магазиндар, кафелар бар.

Урамдары

Урам исеме:

• Үҙәк урамы (рус. улица Центральная)
• Йылға урамы (рус. улица Речная)
• Баҙар урамы (рус. улица Базарная)
• Яр буйы урамы (рус. улица Береговая)
• Урман урамы (рус. улица Лесная)
• Тау урамы (рус. улица Горная)
• Ташкент урамы (рус. улица Ташкентская)
• Төньяҡ урамы (рус. улица Северная)
• Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)
• Дауахана урамы (рус. улица Больничная)
• Төньяҡ урамы (рус. улица Северная)
• Урал урамы (рус. улица Уральская)
• Йәштәр урамы (рус. улица Молодежная)

Ауыл эргәһендәге ер-һыу

Һикәҙе йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан ауылды Йәнәле, Селтербей тауҙары, Кәлимосҡан ҡаяһы уратып алған. Маҡар янында Ҡаран-Йылға, Кургунтуй, Ҡуҡрауыҡ шарлауыҡтары урынлашҡан. Аллағыуат шишмәһе тотош ауылды тап-таҙа эсәр һыу менән тәьмин итә. Йәнә Шишмә соҡоро, Ҡолоҡ шишмәләре бар. Улар бик тәрәндән урғылып сыға, һыуы таҙа һәм һалҡын, унда ҡондоҙҙар йәшәй, ҡыр өйрәктәре төйәк иткән. Әсебашы ҡойоһонда иһә фтор бик күп. Урындағыларҙың ышанысына ярашлы, ауылдың ошо ҡойоһо яғында йәшәгән кешеләр ғаиләһендә башлыса малайҙар тыуа икән. Был әлеге һыуҙың мөғжизәһе. Ҡойо янында ҡышын да йәшел үлән үҫә, тоҙло һыуы йыл әйләнәһенә туңмай. Ул ашҡаҙан ташынан да дауалай, тиҙәр.

• Кәлимосҡан ҡаяһы — ауыл янындағы ҡая.

Кәлимосҡан ҡаяһында Салауат Юлаев мәмерйәһе.

Был ҡая Салауат Юлаев мәмерйәһе менән берлектә 1985 йылда тәбиғәт ҡомартҡаһы тип иғлан ителә. Был мәмейәлә Салауат Юлаев бер ҡасан да булмаған, был урында «Салауат Юлаев» фильмы төшөрөлгән.

• Селтәрлеуртаташ (Селтербиуртаташ) — Һикеяҙ йылғаһының (Егән йылғаһы ҡушылдығы) уң ярында, ауылдың көнсығышында, «Ишембай» заказнигы биләмәһендә урынлашҡан.
• Ҡыҙылташ — Башҡортостандың Ишембай районындағы ҡаяташ. Айырыуса һаҡланған тәбиғәт ҡомартҡыһы (1985). Һикәҙе йылғаһының уң яҡ ярында ауылдан көньяҡ-көнсығыштараҡ 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡыҙылташ Ишембай заказнигы биләмәһенә инә.
• Һикәҙе — Маҡар ауылы янынан көнбайышҡа табан Ишембай районы буйлап ағып, Егән йылғаһына уның тамағынан 60 км ҡалған ерҙә уң яҡтан барып ҡушыла.
• Һәүәҙе (урыҫ. Хауазе) — ауылы эргәһендә, Маҡар — Ҡолғона юлында урынлашҡан тау. Туристар өсөн иҫтәлекле урын.
• Ҡолоҡ — Маҡар ауыл советы биләмәһендәге шишмә, Һикәҙе йылғаһының уң ҡушылдығы. Маҡар ауылынан көньяҡ-көнсығыштараҡ 4,5 км алыҫлыҡта Көньяҡ Уралдың көнбайыш макробитләүендә текә ҡая аҫтынан баш алған тау шишмәһе.
• Ҡуҡрауыҡ — Башҡортостандың Ишембай районындағы йылға. Маҡар ауыл советы биләмәһенә ҡарай. Һикәҙенең һул яҡ ҡушылдығы. Оҙонлоғо — 12 км.
• Шемәк— ауылдан 6 км төньяҡ-көнсығыштараҡ Һикәҙе йылғаһының һул яҡ ярындағы тау.
• Божор — ауыл янындағы тау.
• Ҡыстырлаҡарҡа— ауыл янындағы тау. [Ереклейылға менән Сауҡайорт (Һикәҙе ҡушылдығы) йылғалары араһында ята.

Билдәле шәхестәре

• Абдуллина Гөлфирә Риф ҡыҙы (1975), ғалим-тел белгесе, 2019 йылдан Башҡорт дәүләт университетының башҡорт филологияһы, шәрҡиәт һәм журналистика факультеты деканы. Профессор (2016), филология фәндәре докторы (2010).
• Вәлиев Камил Абдрахман улы (23.02.1934—26.03.2000), ғалим-физик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Физика-математика фәндәре докторы (1986), профессор (1987). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1989).
• Ҡарамышев Гәрәй Батыргәрәй улы (8.07.1888—09.1922), Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре. 1919—1922 йылдарҙа Башҡортостан Хәрби-революцион комитеты рәйесе урынбаҫары һәм Башҡортостан Халыҡ хужалығы Советы рәйесе. Ҡарамышевтар нәҫеленән.
• Ҡарамышев Ғәлимйән Харис улы (4.12.1903—20.01.1977), башҡорт театр актёры. РСФСР‑ҙың (1955) һәм Башҡорт АССР-ының (1940) халыҡ артисы. Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1955) һәм «Почёт Билдәһе» (1944) ордендары кавалеры.
• Ҡарамышев Йософ Ибраһим улы, Йософ (Мөхәмәтйософ) Ибраһим улы Ҡарамышев (1825—?), кантон башлығы, ғәскәри старшина (1859). Ҡарамышевтар нәҫеленән.
• Ҡарамышев Мөхтәр Батыргәрәй улы (1895—194..), Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре.
• Ҡарамышев Әмир Батыргәрәй улы (7.04.1893—7.08.1918), Башҡорт милли хәрәкәте эшмәкәре.
• Мөхәмәтҡолов Әҡсән Баймырҙа улы (17.10.1895—14.11.1938), дәүләт эшмәкәре. 1925—1930 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Халыҡ Комиссарҙары Советы Рәйесе, СССР Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумы ағзаһы (1935—1938). Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыусы.
• Шәмсиә Нагаева (14.04.1940—17.04.2022), йырсы, педагог. 1974—1983 йылдарҙа Ишембай ҡалаһы балалар музыка мәктәбе директоры, 1990—2008 йылдарҙа Салауат музыка училищеһы уҡытыусыһы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976).
• Солтанова Мәрйәм Ғәзизрахман ҡыҙы (10.04.1938), педагог, мәҙәниәт хеҙмәткәре һәм үҙешмәкәр композитор. Салауат Юлаев ордены кавалеры (2013), Рәсәйҙең (1998) һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1980). Ишембай районының почётлы гражданы (2008).
• Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы (31.07.1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре.
• Сәсәниә (Сәсәнбаева Эльмира Йыһанбай ҡыҙы; 27.08.1950), шағир, Ғәли Ибраһимов исемендәге премия лауреаты (1999).
• Әнисә Таһирова (15.12.1941), шағир, тәржемәсе, журналист, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992), Зәйнәб Биишева исемендәге премия лауреаты (2011).
• Маҡар Һөйәрғолов — Беренсе донъя һәм Граждандар һуғыштарында ҡатнашыусы.
• Әхмәтйәнов Әхәт Әбделхаҡ улы (10.08.1918—3.08.1976), Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, уҡсылар дивизияһының инструктор-снайперы, өлкән сержант.

Транспорт

Ауыл аша Р316 Стәрлетамаҡ — Белорет — Магнитогорск автомобиль юлы үтә.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	992
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	1019	523	496	51,3	48,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Видеофильмдарҙа

• Ишембай районы Маҡар ауылында легендар снайпер Әхәт Әхмәтйәновҡа һәйкәл асылды
• Шәрифә Хаммат ҡыҙы Юлғотлина, Ишембай районы Маҡар ауылы

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 30 сентябрь 2019)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 30 сентябрь 2019)

Һылтанмалар

• Маҡар (Ишембай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 30 сентябрь 2019)
• МойДокс.ру.Ишембай районы ауылдары
• «Бәйләнештә» социаль селәтерендә Маҡар ауылы мәҙәниәт йорто
• Маҡар (Ишембай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• 13 декабрь 2019 : «Мин — Маҡарҙан!» — тип ғорурланып йәшәй улар
• Асфандияров А.З «История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий» стр.124