Күгәрсен районы
Күгәрсен районы (рус. Кугарчинский район) — Башҡортостандағы муниципаль район. Республиканың көньяғында, Ағиҙел йылғаһының һул ярында урынлашҡан, Ырымбур өлкәһе менән сиктәш. 1930 йылда ойошторолған.
| Күгәрсен районы | |
| Флаг[d] | |
 |  |
 | |
| Нигеҙләү датаһы | 20 август 1930 |
|---|---|
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәк | Мораҡ |
| Административ-территориаль берәмек | Башҡортостан Республикаhы |
| Халыҡ һаны | 31 444 кеше (2010)[1] |
| Майҙаны | 3400 км² |
| Рәсми сайт | admkugarchi.bashkortostan.ru |
.svg) | |
 | |
 Күгәрсен районы Викимилектә | |
Үҙәге — Мораҡ ауылы, Өфөнән 271 км һәм иң яҡын тимер юл станцияһы Мәләүездән 67 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
Халыҡ һаны 2010 йылда 32,3 мең кеше (1970 йыл — 42,4 мең; 1989 йыл — 31,6 мең; 1994 йыл 32,2 мең). Халыҡтың уртаса тығыҙлығы 1 км²-ға 9,6 кеше, шул иҫәптән ауылдарҙа 7,9 кеше тура килә. Райондағы 119 ауылдың иң ҙурҙары: Мораҡ (1989 йылда 7,2 мең кеше), Йомағужа — 5,4 мең кеше), Мәҡсүт (1,1 мең), Күгәрсен (0,9 мең). Башҡорттар, урыҫтар, татарҙар күпселекте тәшкил итә.
Географияһы Үҙгәртергә
Райондың төньяҡ, үҙәк һәм көнсығыш өлөштәрен берәм-һәрәм тауҙар һәм һырттар менән Йылайыр яйлаһы (бейеклеге 740 м-ға тиклем), көнбайышта Дөйөм Һырттың төньяҡ армыттары биләй (590 м-ға тиклем). Климаты йылы, ҡоро.
Гидрографик селтәре: Ағиҙел һәм уның ҡушылдығы Иртөбәк, Оло Эйек һәм уның ҡушылдығы Кесе Эйек, Инәк (Оло Эйек ҡушылдығы), Наҡаҫ йылғалары. Күбеһенсә йыуылған һәм уңдырышлы ҡара һәм ҡара-һоро көлһыуланған тупраҡ.
Йүкә, имән, ҡайын, саған урмандары район территоряһының 40 % биләй. Һунар-промысла хайуандарын һаҡлау өсөн Оло Эйек һәм Кесе Эйек йылғалары бассейнында Эйек дәүләт заказнигы ойошторолған.
Бәндәбикә кәшәнәһе (Мәҡсүт ауылы янында) дәүләт тарафынан һаҡлана.
Ер аҫты байлыҡтарынан газ конденсаты (Саратовка, Бөркөт, Исем, Подгорный ятҡылыҡтары), һоро күмер (Ворошиловка), балсыҡ һәм ҡыҙыл балсыҡ (Новопетровка, Йомағужа), төҙөлөш таштары (Бикбулат, Мораҡ), гипс (Подгорный), ҡом ҡатыш ҡырсынташ (Көньяҡ Мораҡ, Йомағужа), агрономик рудалар — эзбизташ һәм карбонат-гипс гажаһы (Ерекле, Мораҡ, Үрген) бар.
Иҡтисад Үҙгәртергә
Ауыл хужалығы ерҙәре 174,4 мең гектар майҙанды биләй, шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр — 96,9; көтөүлектәр — 56,6; сабынлыҡтар — 20,8 мең гектар. Район ауылы хужалығы йүнәлешендә үҫешкән. Игенселек, шәкәр сөгөлдөрө һәм көнбағыш үҫтереү; малсылыҡ — һөт-ит йүнәлешендәге малсылыҡ, һарыҡсылыҡ, сусҡасылыҡ, умартасылыҡ менән бәйле.
Төбәк әһәмиәтендәге предприятиелар: май заводы, урман пункты, урман хужалығы, нефть ҡыуҙырыу станцияһы (Мораҡ ауылы), ағас әҙерләү һәм эшкәртеү буйынса кооперативтар эшләй.
Транспорт Үҙгәртергә
Район территорияһы аша Өфө—Мораҡ—Йылайыр—Сибай автомобиль юлы үтә.
Социаль-мәҙәни өлкә Үҙгәртергә
Районда 79 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 16 урта; музыка мәктәбе һәм ПУ (Мораҡ ауылы), 32 дөйөм китапхана, 72 клуб учреждениеһы, үҙәк район һәм 3 ауыл участка дауаханаһы бар. Күгәрсен тарих-тыуған яҡты өйрәнеү һәм Шәһит Хоҙайбирҙин музейҙары эшләй.
Башҡорт һәм урыҫ телдәрендә «Мораҙым» һәм «Кугарчинские вести» гәзиттәре баҫыла.
Халыҡ һаны Үҙгәртергә
1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Билдәле шәхестәр Үҙгәртергә
Хәрбиҙәр Үҙгәртергә
- Ерёмин, Михаил Иванович — Советтар Союзы Геройы.
- Шәмғолов Ғәттәх Ғәфүрйән улы — Советтар Союзы Геройы.
- Жувасин, Павел Алексеевич — Советтар Союзы Геройы.
- Копылов, Василий Данилович — Советтар Союзы Геройы.
- Аминов, Миннетдин Гильметдинович — Советтар Союзы Геройы.
- Климов, Юрий Семёнович — Рәсәй Геройы.
- Мансур Миңлебай улы Рәфиков —Рәсәй Геройы.
- Ежов, Николай Герасимович — Советтар Союзы Геройы.
- Суфиянов Суфый Хажи улы — Советтар Союзы Геройы.
- Бекетов, Василий Семёнович — Советтар Союзы Геройы.
- Шубин Георгий Иванович, (28.08.1918—4.03.1945), Бөйөк Ватан һуғышында батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкының айырым разведка ротаһы разведчигы, өлкән сержант. Дан орденының тулы кавалеры. Яңы Петровка ауылынан[11].
Дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре Үҙгәртергә
- Байғусҡаров Зариф Закир улы (30.06.1967) — юрист, дәүләт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Дәүләт думаһы депутаты. Федераль суд приставтары хеҙмәтенең почётлы хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы.
- Бикбаев Нәсибулла Рәхмәтулла улы (7.10.1897—27.09.1937) — Башҡорт милли хəрəкəтендә ҡатнашыусы, дәүләт эшмәкәре. Сәйәси золом ҡорбаны[12].
- Богданов Иван Антонович (8.12.1926—23.09.2004), партия, хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1972—1986 йылдарҙа халыҡ депутаттарының Салауат ҡала Советы башҡарма комитеты рәйесе. 2-се дәрәжә Ватан һуғышы, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Салауат ҡалаһының почётлы гражданы (1998).
- Рәхимов Мортаҙа Ғөбәйҙулла улы, Башҡортостан Республикаһының беренсе Президенты.
- Титов Вячеслав Михайлович (11.05.1949—3.05.2010), ғалим-инженер-технолог, хужалыҡ һәм юғары мәктәп эшмәкәре. 1987—2004 йылдарҙа Стәрлетамаҡтағы «Сода» произодство берекмәһенең генераль директоры, 2006—2010 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы директоры. Техник фәндәр докторы (2002). Башҡортостан Республикаһының 1—2‑се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. Рәсәй Федерацияһының (1995) һәм Башҡортостан Республикаһының (1991) атҡаҙанған химигы, «Рәсәйҙең иң яҡшы менеджеры» (1999). Халыҡтар Дуҫлығы (1986) һәм Почёт (2000) ордендары кавалеры. Йомағужа ауылынан[13].
- Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы — Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты рәйесе, ВКП (б)-ның Башҡортостан өлкә комитетының беренсе секретары, Эске эштәр халыҡ комисcары.
- Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы — Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре, Башҡортостан автономияһының тәүге ғәскәренә етәкселек иткән башҡорт офицерҙарының береһе.
- Хәсәнов Ғәлиәхмәт Вәлимөхәмәт улы — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте тәүге осороның әүҙем эшмәкәрҙәрҙең береһе.
- Ҡараҡыпсаҡ Ибраһим — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте тәүге осороноң әүҙем эшмәкәрҙәрҙең береһе.
- Әбдерәхимов Вәхит Рәхмәт улы — Стәрлетамаҡ мэры (2009—2010).
- Әбдерәхимов Рәйеф Рамаҙан улы — Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.
Ғалимдәр Үҙгәртергә
- Ваһапова Вәсилә Шәрифйән ҡыҙы — ғалим-анатом, медицина фәндәре докторы (1989), профессор (1991).
- Зәйнуллин Марат Вәли улы — тюрколог, филология фәндәре докторы, профессор.
- Илешева Рәйсә Хәким ҡыҙы (27.09.1962) — әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп педагогы, Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы директорының уҡыу эштәре буйынса урынбаҫары. Филология фәндәре кандидаты, доцент. Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре. Түбәнге Сирбай ауылынан.
- Кәримский Әнүр Муса улы (27.09.1932—8.10.1993) — совет ғалим-философы, 1967—1993 йылдарҙа Мәскәү дәүләт университеты уҡытыусыһы. Философия фәндәре докторы (1983), профессор (1984). Мораҡ ауылынан[14].
- Ҡорбанаева Флора Шәйхи ҡыҙы (30.11.1928), табип-офтальмолог. 1956—1994 йылдарҙа Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү институты хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1971—1990 йылдарҙа директорҙың фән буйынса урынбаҫары. Медицина фәндәре докторы (1977). Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған табибы (1977) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1965). «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1966). Күгәрсен ауылынан[15].
- Псәнчин Вәли Шәғәли улы — башҡорт тел белгесе-ғалим, төркиәтсе, педагог, филология фәндәре кандидаты, профессор.
- Сәйетбатталов Ғәли Ғәли улы — филология фәндәре докторы, професср.
- Шәһәров Ишбулды Рәжәп улы (23.05.1929—2010), ғалим-хирург, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре кандидаты, доцент. Һаулыҡ һаҡлау отличнигы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы. Тәүәкән ауылынан[16].
- Әбдрәхимов Юнир Рәхим улы, техник фәндәре докторы, Өфө дәүләт нефть техник университетының кафедра мөдире
Мәғариф хеҙмәткәрҙәре Үҙгәртергә
- Баймырҙин Хәмит Хайервара улы — педагог.
- Ғайсин Хәлит Ғәлиәхмәт улы — Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған уҡытыусыһы, СССР-ҙың мәғариф отличнигы.
- Камалова Лира Шәрип ҡыҙы — уҡытыусы, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
Ауыл хужалығы хеҙмәткәрҙәре Үҙгәртергә
- Буянов, Иван Фёдорович — комбайнёр, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Павлов, Фёдор Максимович — ауыл хужалығы эшмәкәре, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
Халыҡ хужалығының башҡа тармаҡ хеҙмәткәрҙәре Үҙгәртергә
- Мусин Әмир Шәғәли улы — нефть эшкәртеү операторы, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Мусин, Сафар Гайсарович — ташсылар бригадиры, Хеҙмәт Даны орденының тулы кавалеры.
- Бакиров, Мират Самикович — химик, Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Суворова Анна Сергеевна (10.02.1938), Башҡортостан баҡыр‑көкөрт комбинатының байыҡтырыу фабрикаһы флотаторы (1954—1987), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған металлургы (1986), СССР-ҙың Дәүләт премиияһы лауреаты (1984). Октябрь Революцияһы (1977) һәм Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1974) ордендары кавалеры. Сибай ҡалаһының почётлы гражданы. Һарытау ауылынан.[17].
- * Сәғитов Наил Абдулла улы (21.01.1939), табип-хирург. 1974—1989 йылдарҙа үҙәк район дауаханаһының баш табибы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған табибы (1987), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы, райондың почётлы гражданы. Багдашкин ауылынан[18].
Артистар Үҙгәртергә
Йырсылар Үҙгәртергә
- Ғәзим Ильясов, Башҡортостандың халыҡ артисы (2012).
- Риф Бикбаев
Шағирҙар һәм яҙыусылар Үҙгәртергә
- Биишева Зәйнәб Абдулла ҡыҙы (1904—1974)
- Ихсанов Әхтәм Сөләймән улы
- Янбаев Шакир Мәхийән улы
- Филиппов Александр Павлович
- Рамиев Сагит Лутфуллович — татар яҙыусыһы
Журналистар Үҙгәртергә
Рәссамдар Үҙгәртергә
- Мәзитов Әмир Миңлевәли улы (5.06.1968), рәссам, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1996 йылдан Рәсәй Рәссамдар союзы ағзаһы. Профессор (2014). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған рәссамы (2010) һәм Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаты (1997). Үрге Һаҙ ауылынан[19].
Галерея Үҙгәртергә
-
Мораҙым тарлауығындағы йылға
-
Мораҙым тарлауығындағы йылға
-
Мораҙым тарлауығында ҡарағас урманы
-
«Башҡортостан» милли паркындағы Әкәүәҙ йылғаһы
-
-
«Күперле» шарлауығы
Иҫкәрмәләр Үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑ перепись населения СССР 1939 года
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
- ↑ перепись населения СССР 1959 года
- ↑ перепись населения СССР 1970 года
- ↑ перепись населения СССР 1979 года
- ↑ перепись населения СССР 1989 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
- ↑ Башкирская энциклопедия — Шубин Георгий Иванович 2019 йылдың 24 декабрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 26 август 2018)
- ↑ Всемирный Курултай башкир. Официальный сайт. Курултай утвердил список ста личностей, стоявших у истоков образования Республики Башкортостан 2018 йылдың 12 декабрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 28 сентябрь 2017)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Титов Вячеслав Михайлович 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған.
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы —Кәримский Әнүр Муса улы 2016 йылдың 22 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 21 сентябрь 2017)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ҡорбанаева Флора Шәйхи ҡыҙы 2019 йылдың 24 декабрь көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 27 ноябрь 2018)
- ↑ Ими гордится район. Журнал «Ватандаш» 2020 йылдың 20 сентябрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 20 май 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Суворова Анна Сергеевна 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 8 февраль 2018)
- ↑ Муниципальный район Кушарчинский район Республики Башкортостан. Официальный сайт. Почётные граждане. Сагитов Наиль Абдуллович 2020 йылдың 31 октябрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 ғинуар 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Мәзитов Әмир Миңлевәли улы 2016 йылдың 21 апрель көнөндә архивланған. (Тикшерелеү көнө: 3 май 2018)
Һылтанмалар Үҙгәртергә
- Күгәрсен районы // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 27 ноябрь 2018)
- Информационный портал Кугарчинского района
- На сайте Республики Башкортостан 2011 йылдың 30 ғинуар көнөндә архивланған.
- Ими гордится район. Список известных людей Кугарчинского района. Журнал «Ватандаш» 2020 йылдың 20 сентябрь көнөндә архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 20 май 2019)