Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (геноцид) (әрм. Հայոց Ցեղասպանություն, төр. Ermeni soykırımı — әрмән геноциды, төр. Ermeni Kırımı — әрмәндәрҙе ҡырыу; әрмән телендә Մեծ Եղեռն һүҙбәйләнеше йыш ҡулланыла МФА: — Иҫ китерлек яуызлыҡ) — 1915 йылда (ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса 1923 йылға саҡлы дауам иткән) Ғосман империяһы властары контролдә тотҡан территорияларҙа ойошторолған һәм тормошҡа ашырылған геноцид Геноцид физик юҡ итеү һәм граждандарҙы уларҙы һис шикһеҙ үлемгә дусар иткән насар шарттарға көсләп күсереү йәғни депортациялауюлы менән тормошҡа ашырылған.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте
Дәүләт	Ғосман империяһы
Урын	Ғосман империяһы, Западная Армения[d] һәм Шесть вилайетов[d]
Ваҡиға ваҡыты	1915
Башланыу датаһы	24 апрель 1915
Һәләк булғандар һаны	1 200 000 ± 500 000
Цель	Әрмән һәм османское армянское население[d]
Преступник	Османская армия[d]
Жертва	жертвы среди османских армян[d]
Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте Викимилектә

Әрмәндәр геноциды бер нисә стадияла: әрмән һалдаттарын ҡоралһыҙландырыу, сик буйында йәшәүсе әрмәндәрҙе депортациялау, көс ҡулланып күсереү законын ҡабул итеү, әрмәндәрҙе күпләп күсереү һәм үлтереү аша башҡарылған. Ҡайһы бер тарихсылар был яуызлыҡҡа 1890-сы йылдарҙағы үлтереүҙәрҙе, Смирналағы һуйышты һәм 1918 йылда төрөк ғәскәрҙәренең Кавказ аръяғындағы ҡанһыҙ эш итеүен дә индерә (1918—1923 йылдарҙа Ғосман империяһы һәм Әрмәнстан Республикаһы бүлеген ҡара).

Геноцидты төп ойоштороусылар Йәш төрөктәр йошмаһы лидерҙары: Мәһмәт Талаат, Әхмәт Жемаль һәм Энвер паша, шулай уҡ «Айырым ойошма» етәксеһе Бехаэддин Шакир һанала. Ғосман империяһында әрмәндәр геноциды менән бер үк ваҡытта ассирийҙар геноциды һәм понтий гректары геноциды ла алып барылған. Әрмән диаспораһының күпселек өлөшө Ғосман империяһынан ҡасҡан әрмәндәрҙән барлыҡҡа килгән.

«Геноцид» терминын үҙ ваҡытында уның авторы Рафаэль Лемкин Ғосман империяһында әрмәндәрҙе һәм нацистик Германия оккупациялаған территорияларҙа йәһүдтәрҙе күпләп үлтереүҙе билдәләү өсөн тәҡдим итә. Әрмәндәрҙе күпләп юҡ итеү (геноцид) Холокосттан һуңғы тарихта өйрәнелеү буйынса икенсе акт булып тора. 1915 йылдың 24 майҙа союздаш илдәрҙең (Бөйөк Британия, Франция һәм Рәсәй) берлектәге Декларацияһында әрмәндәрҙе күпләп үлтереү тарихта тәүге тапҡыр кешелеклелеккә ҡаршы енәйәт тип танылды.

Хәҙерге заман Төркиәһе һәм Әзербайжан шулай уҡ, был илдәрҙең рәсми тарихнамәһе геноцид фактын инҡар итә, әммә күп һанлы әрмән ҡорбандарын таный.

Тарихи тәүшарттар

Британник Энциклопедияһына ярашлы, Тарихи Әрмәнстан. Ҡыҙыл-һары төҫ менән Бөйөк Әрмәнстан территорияһы, йәшел төҫ менән — Византия Әрмәнстаны йәки Кесе Әрмәнстан, миләүшә төҫ менән — Киликий Әрмәнстаны, һары төҫ менән — Әрмәнстан Республикаһы күрһәтелгән

Әрмән этносы б. э. т. VI быуатта хәҙерге замандағы көнсығыш Төркиә һәм Әрмәнстан территорияһында, үҙ эсенә Арарат тауын һәм Ван күлен алған төбәктә формалаша. Б. э. т. II быуатҡа әрмәндәр Арташес I батша власы аҫтында берләшә, Бөйөк Әрмәнстан дәүләте барлыҡҡа килә. Бөйөк Тигран II батша хакимлыҡ иткәндә уның территорияһы иң ҙур була: империя сиктәре көнбайышта Евфрат, Урта диңгеҙ һәм Фәләстинды индереп, көнсығышта Каспий диңгеҙенә тиклем йәйрәп ятҡан була. Б. э. IV быуаты башында Әрмәнстан дәүләт дине булараҡ христианлыҡты рәсми ҡабул иткән беренсе ил була. 405 йылда ғалим Месроп Маштоц беренсе әрмән алфавитын булдыра, ә V быуаттың беренсе яртыһында Тәүрат (Библия) әрмән теленә тәржемә ителә. Христианлыҡ ҡабул итеү, бүленгәндән һәм дәүләтселеген юғалтҡандан һуң, әрмән этносын берләштергән төп фактор булып торған, ә Әрмән апостол сиркәүе милли тормоштоң мөһим институты була. 428 йылда Бөйөк Әрмәнстан юҡҡа сыға, һәм VII быуатҡа тиклем Көнбайыш Әрмәнстанда византийҙар, ә Көнсығыш Әрмәнстанда — фарсылар идара итә. VII быуат уртаһынан Әрмәнстан территорияһының күп өлөшө ғәрәптәр хакимлығы аҫтында була. 860-сы йылдарҙа Әрмән батшалығы Багратидтар династияһы власы аҫтында үҙенең бойондороҡһоҙлоғон тергеҙә. 1045 йылда Әрмәнстан баш ҡалаһын — Ани ҡалаһын яулай.1080 йылда кенәз Рубен I Киликий Әрмән дәүләтенә нигеҙ һала, 1198 йылда кенәз Левон II батша титулын ҡабул итә. 1375 йылда мысыр мәмлүктәре Киликияны баҫып ала, һөҙөмтәлә бойондороҡһоҙ әрмән дәүләте йәшәүҙән туҡтай. Артабан әрмән дәүләтселеге ҡалдыҡтары Таулы Ҡарабахта (Хамс мәликлектәре) һәм Сюникта (Зангезур) ғына һаҡланған. Мосолмандар (ғәрәп Ғәббәсиҙәре, сәлжүктәр һәм төрки уғыҙ, фарсылар) тарихи Әрмәнстан территорияларына күп тапҡырҙар һөжүм иткәндә, христианлыҡтан баш тартырға теләмәүсе әрмәндәрҙең илбаҫарҙарға дини ҡапма-ҡаршы тороуы, емергес һуғыштар, әрмән халҡының күпләп күсеп китергә мәжбүр булыуы был биләмәләрҙә әрмән халҡының һаны кәмеүгә килтерә.

Ғосман империяһы халҡы һәм терминология

Ғосман Империяһының көнсығыш өлкәләрендә (Көнбайыш Әрмәнстан) 1896 йылда әрмән халҡының таралып ултырыуы

XIX быуат аҙағында Ғосман империяһы халҡы этник яҡтан төрлө була. Унда бер нисә мосолман этносы: төрөктәр, курдтар, ғәрәптәр, черкестар һәм башҡа Төньяҡ Кавказдан сыҡҡан халыҡтар була, христиан этностары араһында әрмәндәр, гректар, болгарҙар һ. б. айырылып тора. Шулай уҡ Ғосман империяһында йәһүдтәр һәм башҡа ҡайһы бер халыҡтар вәкилдәре йәшәгән. Шул иҫәптән, бигерәк тә Ғәбделхәмит II солтан идара иткән осорҙа (1876—1909), юғары хөкүмәт вазифалары биләгән ғосман офицер корпусы сафында ғәрәптәр ҙә хеҙмәт итә.

XX быуат башына тиклем «төрөк» (Türk) этнонимы йыш ҡына кәмһетеү мәғәнәһендә ҡулланыла. «Төрөктәр» тип Анатолияның төрки телле крәҫтиәндәрен, уларҙың наҙанлығынан көлөү (мәҫ. kaba türkler «тупаҫ төрөктәр») маҡсатында, атағандар. XX быуат башында власҡа йәш төрөктәр килгәндән һуң, төрөк милләтсе сәйәсәте билдәлеоек ала, пантюркизм рәсми идеологияға әйләнә, ә «төрөк» этнонимы кире коннотацияһын (ҡара: «Әрмәндәрҙе ҡырыуҙы ойоштороу» бүлеге) юғалта. Шуға ҡарамаҫтан, күп кенә ғәрәптәр империяның ахырына тиклем үҙҙәрен «ғосман» тип һанаған.

Ғосман империяһы тарҡалыуы алдынан булған ваҡиғаларҙы тасуирлағанда, әгәр билдәле этник төркөмдәр булмаһа (мәҫәлән, күсмә курд ҡәбиләләре) мосолман халҡы өсөн «мосолман» йәки «ғосман» терминын ҡулланғандар, әлбиттә, ҡәтғи әйткәндә, әрмәндәр ҙә формаль рәүештә һуңғыларына индерелгән. Беренсе донъя һуғышы дәүерендә ғосман ғәскәренә солтанға буйһонған бөтә халыҡтар вәкилдәре тиерлек, шул иҫәптән әрмәндәр ҙә ингән. Аңлатыусы термин ҡулланыла империяһы Беренсе донъя һуғышы тамамланғанға тиклем, империяның дәүләт институттарын биреү өсөн башлыса «оттоман» йәки «ғосман», был атама рус тарихнамәһендә (мәҫәлән, Рус-төрөк һуғышы (1877—1878) ҡабул ителһә лә, һирәгерәк «төрөк» термины ҡулланылған.

Әрмәндәрҙе үлтереүҙә күп мосолман этностары, шул иҫәптән курдтар һәм черкестар ҡатнашҡан, әммә йыш ҡына был ғәмәлдәр вазифалы төрөктәр күрһәтмәһе нигеҙендә башҡарылған.

Ғосман империяһында әрмән мәсьәләһе

6 әрмән виләйәте күрһәтелгән Азия Төркиәһе. 1903 йылғы карта

Ғосман империяһы әрмәндәре, мосолман булмағанлыҡтан, икенсе дәрәжәле кеше — зимми һаналған. Әрмәндәргә ҡорал йөрөтөү тыйылған, улар күберәк һалым түләргә тейеш булған. Христиан әрмәндәр судта шаһит булыу хоҡуғынан мәхрүм ителгән.

Әрмән халҡының 70%-ын ярлы крәҫтиәндәр тәшкил итеүгә ҡарамаҫтан, мосолман халҡы араһына ҙур коммерция талантына эйә хәйләкәр һәм уңышлы әрмән стереотибы таралған. Үҙ сиратында, байып киткән әрмәндәр мосолман халҡында даими асыулы ҡараш тыуҙырған. Әрмәндәргә ҡарата нәфрәт ҡалаларҙа хәл ителмәгән социаль мәсьәләләр һәм ауыл хужалығында ресурстар өсөн көрәш менән көсәйтелгән. Был процесс мөһәжирҙәр —Ҡавказдан (Кавказ һуғышы һәм 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы) һәм яңы төҙөлгән балҡан дәүләттәренән, шулай уҡ ҡырым татарҙары, йәғни, ҡасаҡтар артыуы арҡаһында ҡатмарлашҡан. Христиандар ерҙәренән ҡыуып ебәргәнлектән, ҡасаҡтар үҙ нәфрәтен урындағы христиандарға күсергән. Әрмәндәрҙең шәхси һәм коллектив хәүефһеҙлек яҡлау мөмкинлеге дәғүәләре һәм шуның менән бергә Ғосман империяһында уларҙың хәленең насарайыуы көнсығыш проблемаһының бер өлөшөн тәшкил иткән "әрмән мәсьәләһе"н барлыҡҡа килтергән.

1882 йылда Эрзерум өлкәһендә әрмәндәрҙе курд һәм башҡа күсмә ҡәбиләләрҙең талауҙарын һаҡлау маҡсатына хеҙмәт итерлек беренсе әрмән берекмәһе — «Ауыл хужалығы йәмғиәте» булдырылған. 1885 йылда, платформаһы мәғариф һәм пропаганда ярҙамында әрмән үҙбилдәләнешенә нигеҙ һалырға тейеш булған, шулай уҡ дәүләт террорына ҡаршы тороуҙы күҙ уңында тотҡан Арменакан тип аталған беренсе әрмән сәйәси партияһы булдырыла. 1887 йылда бөтә этник төркөмдәрҙең революцияла ҡатнашыуы юлы менән төрөк Әрмәнстанын азат итеү һәм бойондороҡһоҙ социалистик дәүләт барлыҡҡа килтереүҙе маҡсат итеп ҡуйған Гнчакян социал-демократик партияһы барлыҡҡа килә. Ниһәйәт, 1890 йылда Тифлиста иң радикаль Дашнакцутюн партияһының беренсе съезы үтә. Партия программаһы Ғосман империяһы сиктәрендә автономия булдырыуҙы, бөтә халыҡ төркөмдәре өсөн азатлыҡ һәм тигеҙлек булдырыуҙы ҡараған, ә социаль өлөшөндә яңы йәмғиәттең төп элементтары булараҡ крәҫтиән коммуналары төҙөүгә таянған.

1894—1896 йылдарҙа әрмәндәрҙе күпләп үлтереү

Эрзурум ҡырылышы, 1895 йыл

1894—1896 йылдарҙа күп тиҫтә, хатта йөҙләгән мең әрмәндең ғүмерен өҙгән күпләп үлтереүҙең өс төп: Сасун ҡырылышын, 1895 йылдың көҙ һәм ҡышы империяның бөтә территорияһында әрмәндәрҙе үлтереү, Истанбулда һәм Ван районында әрмәндәрҙе ҡырыу эпизодтарын үҙ эсенә ала. Бындай яуызлыҡтың сәбәбе булып урындағы әрмәндәрҙең протесы торған. Иң ҡанлыһы һәм өйрәнелмәгәне икенсе фазаһы. Властарҙың ҡырылыш ойоштороуҙа ҡатнашыуы әлегә тиклем ҡаты бәхәстәр предмет булып тора.

Сасун (гавар) районында курд юлбашсылары әрмән халҡына күтәргеһеҙ һалым һалалар. Шул уҡ ваҡытта ғосман хөкүмәте элек курд талауҙарын иҫәпкә алып, ғәфү ителгән дәүләт һалымдарын түләүҙе талап итә. Икенсе йылға ла курдтар һәм ғосман чиновниктары әрмәндәрҙән һалым түләүҙәрен талап итә, әммә ҡаршылыҡҡа осрай. Уны баҫтырырға Дүртенсе атлы армия корпусы ебәрелә. Һөҙөмтәлә 3 меңләп кеше үлтерелә. Бөйөк Британия, Франция һәм Рәсәй тикшереү буйынса комиссия ойошторорға тәҡдим итә, әммә Порта уны кире ҡаға.

Абдулхәмид II солтанға карикатура «Le Rire», 29 май, Париж, 1897

Әрмән проблемалары яйға һалынмауға ризаһыҙлыҡ белдереп, Гнчакян Социал-демократик партияһы 1895 йылдың сентябрендә ҙур демонстрация ойошторорға ҡарар итә, әммә уларҙың юлын полиция бүлә. Башланған атыштан тиҫтәләгән әрмән үлтерелә һәм йөҙәрләгәне яралана. Полиция әрмәндәрҙе тотоп софтарға — ислам уҡыу йорттары уҡыусыларына бирә, һәм улары таш бәреп туҡмап язалайҙар. Ҡырылыш 3 октябргә тиклем дауам итә. 8 октябрҙә Трабзонда мосолмандар меңләгән әрмәнде үлтерә һәм тереләй яндыра. Был ваҡиға ғосман властарының Көнсығыш Төркиәлә: Эрзинжан, Эрзурум, Гөмөшхан, Байбурт, Урфала, Битлиста әрмәндәрҙе күпләп юҡ итеү яуызлығы булып тарихҡа кергән.

Дашнактар күп халыҡ йыйылған акцияларҙан туҡталып тороуға ҡарамаҫтан, 1895 йылғы ҡырыу Истанбулдағы Оттоман банкын баҫып алыу ҡарарына килтерә. 1896 йылдың 26 авгусында Оттоман банкына баҫып инә, шартлатыу менән ҡурҡытып, европа персоналын аманат итеп ала, төрөк хөкүмәтенән вәғәҙә иткән сәйәси реформалар талап итә. Һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә рәсәй илселеге вәкиле һәм банк директоры Эдгар Винсент һөжүм итеүселәрҙе шәхси хәүефһеҙлек гарантиялары менән бинанан китергә күндерәләр. Әммә властар, дашнактар төркөмө банктан китеп өлгөрмәҫ элек үк, әрмәндәргә һөжүмде рөхсәт итә. Ике көн эсендә властарҙың юл ҡуйыуы арҡаһында 6 меңдән ашыу кеше үлтерелә.

1894—1896 йылдарҙағы ҡырыуҙың ҡорбандарын иҫәпләп бөтөү мөмкин түгел. Был осорҙа, көс ҡулланыу ваҡиғалары тамамланыуға тиклем, Төркиәлә булған лютеран миссионеры Иоһаннес Лепсиус, немец һ. б. сығанаҡтарҙы файҙаланып, түбәндәге статистика йыйған: үлтерелгәндәр — 88 243 кеше, бөлгөнлөккә төшөрөлгән — 546 000 кеше, таланған ауыл һәм ҡалалар — 2493, ислам диненә күсерелгән ауылдар — 456, мәсхәрәләнгән сиркәү һәм монастырҙар — 649, мәсетткә әйләндерелгән сиркәүҙәр — 328. Кинросс, үлтерелгәндәрҙең дөйөм һанын баһалап, 50—100 мең цифрын килтерә, Блоксхэм — 80—100 мең, Ованнисян — 100 меңгә яҡын, Адалян һәм Тоттен — 100 меңдән 300 меңгә тиклем, Дадрян — 250—300 мең тиҙәр, Сюни — 300 тысяч человек.

Йәш төрөктәрҙең власҡа килеүе. Киликий ҡырылышы

Адана, 1909 йыл

1860-сы йылдарҙа Абдулхәмид II (1876—1909) солтан хакимлығы осоронда Ғосман империяһында таралыу алған буржуаз-либераль конституцион идеялар йәш төрөктәр хәрәкәтендә сағылыш тапты. 1894 йылда «Берләшеү һәм прогресс» (Иттихад, төр. İttihat ve Terakki) йәшерен йәмғиәтенең, ниндәй дин тотоуға ҡарамай, «ҡанлы» солтан режимына, деспотизм һәм тиранияға ҡаршы көрәшергә саҡырған беренсе листовкаһы тарала. Йәш төрөктәрҙең әрмән милли партиялары һәм македон азатлыҡ көрәше лидерҙары ла ҡатнашҡан II конгресында (Париж, 1907) конституцияны тергеҙеү һәм парламент саҡырыу «Декларация»һы ҡабул ителә. Ул империяның бөтә халыҡтарын Абдулхәмид режимын ҡолатыуға йүнәлтелгән дөйөм ихтилалға саҡыра.

1908 йылдың 24 июлендә Абдулхәмид ҡайһылыр юл ҡуйыуға барырға була, 24 июлдә конституцияны тергеҙеү тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя. Йәш төрөктәрҙең еңеүе империяның мосолман һәм әрмән халҡын дәртләндереп ебәрә. Әммә «Берләшеү һәм прогресс» партияһын сәйәси партияға әйләндергәндә (1908 йылдың октябре), империя өсөн мөһим булған милли мәсьәлә яңы партия программаһының панғосманизм идеологияһына (ниндәй дин тотоуҙарына ҡарамаҫтан, солтандың бөтә подданныйҙары — «ғосмандар») яраҡлашҡан булыуын күрһәтә.

Йәш төрөктәр халыҡтың бөтә ҡатламы араһында ла популярлығын юғалта башлай. Улар, элекке милли өлкәләрҙе автономлаштырыу вәғәҙәләренән баш тартҡанлыҡтан, милли-сәйәси көстәрҙең хуплауын да юғалта. Йәш төрөктәр түңкәрелеше Төркиәлә йәшәүсе әрмән халҡы көткән һиҙелерлек ыңғай үҙгрештәр килтермәй.

1909 йылдың 13 апреленә ҡаршы төндә, Абдулхәмид хуплауы менән, баш ҡала гарнизоны һалдаттарының контрреволюцион болаһы тоҡана. Шул уҡ ваҡытта Аданала әрмән халҡын ҡырыу башлана. 2 мең әрмән үлтерелеүенә ике көн үткәненән һуң ғына властар ҡыҫылырға була. Ҡалаға килгән армия подразделениелары боласылар менән бергә ҡаланың әрмәндәр йәшәгән биләмәләренә һөжүм итә һәм тулыһынса яндыра. Бөтә Киликия буйлап, Кахраманмараш һәм Кессабҡа тиклем, погромдар ойошторола.

1913 йылда Рәсәй империяһы, Әрмән милли ассамблеяһы һәм Әрмән католикосаты тарафынан тәҡдим ителгән Ғосман империяһы составында Автономмялы әрмән провинцияһы

1914 йылдың 8 февралендә Ғосман империяһы һәм Рәсәй империяһы вәкилдәре ҡул ҡуйған һәм Бөйөк державалар тәғәйенләгән генераль инспекторҙар идаралығы аҫтында 2 провинция булдырыуҙы күҙ уңында тотҡан Ғосман империяһындағы әрмән реформалары Ахырғы проектына ярашлы, Төрөк Әрмәнстанын административ-территориаль бүлеү.

Йәш төрөктәр ысынында Абдулхәмид осоронда әрмән халҡының ерҙәрен тартып алыуҙы таный һәм был территорияларға мөһәжирҙәрҙең күсеп килеүен хуплай. Истанбул болаһын баҫтырғандан һуң, йәш төрөктәр халыҡты көсләп төрөкләштереү кампанияһын башлай һәм төрөк этник маҡсатына ярашлы булмаған ойошмаларҙы тыя. 400 000 мөжәһир Анатолияла урынлаша, һәм был империяла мосолмандарҙың артыуына килтерә, әйтер кәрәк, XIX быуат уртаһында мосолман булмағандар халыҡтың 56 %-ҡа яҡынын тәшкил иткән. Төрөк буржуаз революционерҙар Иттихат партияһы менән хеҙмәттәшлек итеүҙе туҡтатып, әрмән сәйәси партиялары тағы ла европа державаларына яҡлау эҙләп мөрәжәғәт итә. 1914 йылға Рәсәй төрөк властарынан Төрөк Әрмәнстанына ҡарата етди юл ҡуйыуҙарға өлгәшә. Күп йылдарға һуҙылған һөйләшеүҙәрҙән һуң, Рәсәй һәм башҡа европа державалары менән берлектә әрмән виләйәттәрендә реформалар үткәреү буйынса Килешеү төҙөлә, үҙгәрештәр алты әрмән өлкәһе һәм Трапезунд ҡалаһынан ике зона төҙөргә, һәм Порта менән үҙ-ара килешеп эшләгән европа державалары вәкилдәре тарафынан идара ителергә тейеш була., сөнки "әрмән реформалары"н үткәреү буйынса бөтә башҡа килешеүҙәр — айырым алғанда, Берлин конгресының 61-се статьяһы һәм 1895 йылдың октябрендә Абдулхәмид II иғлан иткән Әрмәнстанда реформалар үткәреү тураһында Декрет — фәҡәт ҡағыҙҙа ғына ҡала һәм төрөк дәүләтенең әрмәндәргә ҡарата мөнәсәбәтен тағы ла күберәк дәрәжәлә тәрәнәйтә. Был реформалар планын әрмән дәүләтселегенә юлда беренсе аҙым икәнен һәм Оттоман империяһының ҡурҡыныс менән янауын йәш төрөктәр режимы ҡарашында әрмән мәсьәләһен тағы киҫкенләштергән. Эске эштәр министры һәм хакимлыҡ итеүсе триумвират ағзаһы Талаат-паша реформаларҙан баш тартыу маҡсатында алты көнсығыш-анатолий виләйәтенән әрмән халҡын күсереү сараларын эшләй башлай. Төркиә менән Рәсәй араһында һуғыш хәрәкәттәре башланыр алдынан ысынында ике айлап алдараҡ, Төркиә был килешеүҙе юҡҡа сығара. .

Беренсе донъя һуғышы. Әрмәндәр геноциды

Әрмәндәрҙе физик юҡ итеүҙе ойоштороу

Йәш төрөктәр триумвираты: Мәһмәд Талаат паша, Энвер паша, Әхмәд Жәмал паша

Иттихат революцияһынан һуң, 1908 йылда төрөктәр алдына яңы берҙәйлек (идентичность) эҙләү мәсьәләһе килеп баҫа. Империя оттоман берҙәйлеге Ғосман империяһы халҡының төрлө төркөмдәре хоҡуҡтарын тигеҙләүсе һәм төрөктәрҙе империя халҡы статусынан мәхрүм иткән конституцияһы менән күҙҙән төшә. Бынан тыш, империя идеологияһы пантөрөклөк агрессив идеология һәм ислам доктринаһы алдында отола. Үҙ сиратында, ислам идеологияһы позициялары күрше шәһит дәүләттәре Персия барлығын һәм Иттихат лидерҙарының атеистик донъяға ҡарашын иҫәпкә алмай.

Йәш төрөктәрҙең иң абруйлы идеологы социолог һәм шағир Зия Гёкальп Ғосман империяһы Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыу принциптарын аныҡ итеп әйтеп биргән. Был принциптар төрки телдәрҙә һөйләшеүсе мосолмандар йәшәгән Туранды, әйтер кәрәк, Туран территорияһы төрөк этносының бөтә ареалын индерергә тейеш була. Төрки булмаған халыҡты властан ғына түгел, хатта граждандар йәмғиәтенән дә ситләштерә торған был концепция Ғосман империяһында йәшәүсе әрмәндәр һәм башҡа этник аҙсылыҡ ҡабул итерлек булмай. Империяның төп халҡы өсөн иң уңайлы пантөрөклөк бер нисә йыл дауамында Иттихат лидерҙарының бөтәһе тиерлек төп идеология һымаҡ ҡабул ителгән. Әрмәндәр, тәүге сиратта, дини ҡараштан, моғайын, хаталанып, тиңдәштереп,, төрөклөктө исламға ҡарағанда кәмерәк яуызлыҡ тип һанай. 1912 йылғы Балҡан һуғышы осоронда әрмәндәрҙең күбеһе ғосманлыҡҡа, ә 8 меңдән ашыу үҙ ирке менән ҡушылыусы әрмән һалдаты — төрөк ғәскәрҙәрендә әһәмиәтле роль уйнай. Инглиз илсеһе шаһитлыҡ итеүенсә, әрмән яугирҙәре бик ныҡ ҡыйыулыҡ күрһәткән. Үҙ сиратында, Гнчак һәм Дашнакцутюн әрмән партиялары ғосмандарға ҡаршы позицияла торған. Тифлистағы дашнактар вәкиле Төркиәгә ҡаршы операцияларҙа әрмән яҡлы отрядтарҙы туплаған, ә гнчаксы вәкилдәре Кавказдағы рәсәй штабына хәрби ярҙам тәҡдим иткән.

1914 йылдың 2 авгусында Төркиә Германия империяһы менән, уның төп пункттарының береһе булып Рәсәй мосолман халыҡтарына сығыуҙы тәьмин итеү һәм әрмәндәр йәшәйалмаһын өсөн, Ғосман империяһының көнсығыш сиктәрен үҙгәртеү буйынса йәшерен герман-төрөк килешеүенә ҡул ҡуйған. Был сәйәсәт 1914 йылдың 30 октябрендә Төркиә һуғышҡа ингәндән һуң, оттоман хөкүмәте тарафынан асыҡтан-асыҡ иғлан ителә. Мөрәжәғәттә бөтә төрки раса вәкилдәренең «тәбиғи» берләшеүе тураһындағы раҫлау ярылып ятҡан.

Миллион әрмән үлтерелгән һәм ҡыуылған. New York Times, 1915 йылдың 15 декабре

Германия менән Ғосман империяһы араһында килешеү төҙөлөү менән, христиандарҙың мөлкәтен ғәҙелһеҙ тартып алыу башлана. 1914 йылдың ноябрендә йыһат иғлан ителә, һәм был мосолман халыҡтарында христиандарға ҡаршы шовинизмды көсәйтә. Энвер һәм Жемал бойороғо буйынса, Фронттарҙа атакалар ваҡытында Истанбулдың британ һәм француз халҡы тере ҡалҡан сифатында файҙаланылған. Дошман территорияһында йәшәгән бола башлау ихтималлығы булған этник общиналарҙы файҙаланыу стратегияһы киң таралған: шулай, Төркиә Рәсәй империяһы мосолмандарын йыһатҡа ҡушылырға саҡыра, Бөйөк Британия һәм Ирландия Берләштерелгән короллеге ғәрәп ихтилалдарын әүҙем хуплаған, ә Германия империяһы — украин милләтселәренә ярҙам иткән. Ғосман властары Дашнакцутюнды, еңеүгә өлгәшкән осраҡта, төрөк идаралығына буйһонған әрмән районы булдырыуҙы вәғәҙәләп, Рәсәй Кавказ аръяғында йәшәүсе әрмәндәрҙең баш күтәреүен ойоштороуға ылыҡтырмаҡсы була. Әммә Дашнакцутюн вәкилдәре, һәр яҡта ҡалған әрмәндәр үҙ хөкүмәтенә тоғро ҡалырға тейеш тип белдерә. Бындай баш тартыуҙан ене сыҡҡан «Тешкилят-и Махсуса|Махсус ойошма» етәксеһе Бехаэддин Шакир дашнактарҙың бер ниә лидерын атырға бойора. Фронттың икенсе яғында, министр иностранных дел Рәсәй империяһы сит илдәр министры әрмән һәм курдтарҙы Төркиәлә ихтилалдар ойоштороуҙа файҙаланырға тигән бойороҡ сығара. Кавказ наместнигы Воронцов-Дашков Илларион Иванович әрмәндәрҙе Рәсәйгә ярҙам итергә саҡыра һәм Рәсәй Төркиәнең әрмән төбәктәрен автономлаштырыу планы өҫтөндә эшләй тигән вәғәҙә бирә, әммә был вәғәҙәләр алдан уйланылған алдаҡ була: Һуғыштан һуң Хәрби-диңгеҙ һәм Ауыл хужалығы министрлыҡтарының һуғыштан һуң Ғосман империяһының әрмән халҡы күп йәшәгән райондарын көсләп ҡушыу тәҡдимдәре булыуына ҡарамаҫтан, империяның юғары етәкселеге, дөйөм алғанда, әрмән милләтселеге менән бәрелешмәҫ өсөн, был перспективаны хупламаны. Шуның өсөн хәрби мәнфәғәт аҡланған хәлдә генә рәсәй ғәскәрҙәре Анатолияға үтә алды; инглиз илсеһе Джордж Уильям Бьюкенен әйткәнсә, сит ил эштәре министры Сазонов Сергей Дмитриевич рәсәйлеләр «Эрзерумдан көнбайышҡа табан артыҡ ер баҫып алыу теләге менән янмай» тигән). Воронцов-Дашков планы буйынса, Кавказда, Көнбайыш Төрөк Әрмәнстанында һәм Кажар Фарсыстанында урыҫтар етәкселек иткән ҡораллы әрмән отрядтары булдырыуҙы күҙ уңында тотҡан. 1878 йылда Төркиәнең Рәсәй баҫып алған территориялары әрмәндәренән, шулай уҡ Төркиәнән ҡасып килгән әрмәндәрҙән төҙөлгән биш батальон формалашҡан. Әрмән подразделениелары, төрөк территорияларындағы әрмәндәр ихтилалға күтәрелеүенә иҫәп тотоп, Төркиә сигендә урынлаштырыла. Анатолия әрмәндәре, Рәсәйҙән үҙ ирке менән килгән кешеләрҙән ярҙам алып, үҙоборонаға әҙерләнәләр. Төркиә тарафынан ҡотҡоға бирелгән Кавказ мосолмандары араһында ла шуға оҡшаш үҙойоштороу барған. Әрмәндәр һәм төрөктәр араһында низағтар, Ван ҡалаһы янындағы телеграф һыҙығында диверсия һәм 1914 йыл аҙағында — 1915 йыл башында Битлистағы локаль бәрелештәр. Төп әрмән халҡы ғосмандарға ҡаршы сәйәсәтте хупламаған. Курдтар араһында алып барылған рәсәй агитацияһы һөҙөмтә бирмәгән. Ысынында, низағта ҡатнашҡан ҡапма-ҡаршы яҡтарҙың дошман территорияһындағы «этник ҡәрҙәштәр»ҙе яяҡлау кәрәклеге тураһындағы хәбәрҙәре урындағы халыҡты пушка ите сифатында файҙаланыуҙы битлеккә йәшерә.

Фарсыстанды һәм Рәсәй Кавказ аръяғын Төркиә баҫып алғандан һуң, бер нисә мең мосолмандың үҙ ирке менән ғосман ғәскәрҙәренә ҡушылыуы Рәсәй сигендә йәшәгән ир-егеттәрҙе йәлеп итеү маҡсатында ойошторолған. Шуға оҡшаш сәйәсәт Төркиә әрмәндәренә лә ҡулланылған. Күргәҙмә һымаҡ ҡаты саралар көнсығыш Анатолияның хәрби һәм регуляр булмаған формированиелары өсөн әрмәндәргә мөғәмәләһе бирелгән «ҡағиҙәгә таянған уйын» булған, урындағы тип һаналмаған теләһә ниндәй инцидентты баҫтырыу өсөн яуыз алымдар ҡулланыуҙа икеләнмәгәндәр. Әммә 1915 йылдың март аҙағына тиклем әрмәндәрҙе ҡырыу буласаҡ болаларҙы булдырмауҙы иҫкәртеү маҡсатында ойошторолған, һәм был уны артабанғы ахырғы көсләп күсереүҙәрҙән һәм Иттихат лидерҙары йәшерергә ынтылған үлтереүҙәрҙән бик ныҡ айырылған.

Тәүге ҡыйралыштар

Ғосман империяһының сит ил эштәр министры Мәһмәд Талаат паша АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри]]: «…беҙ әрмәндәрҙең дүрттән өлөшөнән ҡотолдоҡ инде, улар хәҙер Битлиста ла, Ванда ла, Эрзерумда ла юҡ. Әрмәндәр һәм төрөктәр араһында бер-береһен күрә алмаусанлыҡ хәҙер шулай көслө, уларҙан ҡотолоу кәрәк. Беҙ шулай эшләмәһәк, улар беҙҙә аҙағыраҡ үс аласаҡ»

Йәшерен төрөк-герман хәрби килешеүе төҙөлөлөү менән, Иттихат дөйөм мобилизация иғлан итә, уның һөҙөөмтәһендә барлыҡ сәләмәт әрмән ир-егете армияға саҡырыла. Тәүге саҡырыу 20—45 йәшлектәр категорияһын, артабанғы икеһе — 18—20 һәм 45—60 йәшлектәрҙе солғай. Тиҙҙән, Беренсе донъя һуғышына инеү менән, Ғосман империяһы бер нисә фронтта хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша. Ғосман ғәскәрҙәренең Рәсәй һәм Фарсыстан территорияһына баҫып инеүе әрмәндәргә ҡаршы репрессиялар ареалының ҙурайыуына килтерә: 1914 йылдың нобренән 1915 йылдың апреленә тиклем 4—5 мең әрмән ауылы талана һәм дөйөм алғанда 27 000 әрмән һәм бик күп ассирийлылар үлтерелгән.

1915 йылдың ғинуарында көнсығыш фронтта барған Һарығамыш алышында Энвер пашаның ғәскәрҙәрен урыҫ армияһы тар-мар итә. Һөҙөмтәлә ғосман армияһы Тәбриз һәм Хой ҡалаларынан алып ташлана. Рәсәй армияһының еңеүенә Рәсәй империяһында йәшәүсе әрмәндәрҙең үҙ теләге менән алышыуы күп дәрәжәлә ярҙам итте, һәм Иттихатҡа бөтә әрмәндәрҙең хыянаты тураһында пропаганда алып барыу мөмкинлеге бирҙе.

Энвер, Конья архиепискобына хат ебәреп, Һарығамыш алышы осоронда төрөк әрмәндәренең лояллеге өсөн асыҡтан-асыҡ рәхмәт әйтә. Энвер хатында Сивас әрмән офицерының уның ғүмерен һаҡлап ҡалыуы тураһында ла хәбәр итә, который вынес его с поля боя во время панического бегства. Эрзерумдан Константинополгә тиклем ул шулай уҡ төрөк әрмәндәренә «ғосман хөкүмәтенә тулыһынса тоғро» булғандары өсөн рәхмәт әйтә. Әммә Константинополдә Энвер «Танин» гәзитен нәшерләүсе һәм ғосман парламенты вице-президентына еңелеү әрмән хыянаты һөҙөмтәһе булды һәм әрмәндәрҙе көнсығыш өлкәләрҙән көсләп сығарыу ваҡыты етте ти. Асатурян Энверҙың позицияһы үҙгәреүенпрестижын һаҡлау һәм еңелеү өсөн аҡланыу алымы ти. Февралдә ғосман әрмәндәренә ғәҙәттән тыш саралар ҡулланыла. Ғосман армияһының 100 000гә яҡын әрмән һалдаты ҡоралһыҙландырыла, әрмән милләтле граждандарҙың 1908 йылдан бирле рөхсәт ителгән ҡоралы тартып алына. Шаһиттар һөйләүенсә, ҡоралһыҙландырғандан һуң, әрмән хәрбиҙәрен ҡанһыҙ рәүештә муйындарынан һуйып үлтергәндәр йә тереләй күмеп язалағандар.

Ғосман империяһындағы АҠШ илсеһе өлкән Генри Моргентау ҡоралһыҙландырыуҙы әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең прелюдияһы тип атаған. Ҡайһы бер ҡалаларҙа властар күмәк халыҡты репрессияға дусар итеү менән янаған, шулай уҡ, властар билдәләгән һандағы ҡорал килтергәнсегә тиклем, төрмәләрҙә аманат итеп йөҙәр миллионлап кешене тотҡан. Әрмәндәрҙе ҡоралһыҙландырыу кампанияһы аяуһыҙ язалар менән оҙатылған. Йыйылған ҡоралды фотоға төшөрөп, «хыянат» дәлиле сифатында Истанбулға ебәрелгән.

Әрмәндәрҙе көсләп күсереү

1915 йылдың 24 апрелдә Истанбулдың әрмән интеллигенцияһын ҡулға алыуы һәм көсләп күсереүе тураһында Эске эштәр министрлығының документы

Әрмәндәрҙе ҡоралһыҙландырыу Ғосман империяһының әрмән халҡына ҡаршы, күмәк халыҡты, мародёрҙар бандаларынан йәки аслыҡтан һәм һыуһап үлеү ҡурҡынысы аҫтына, сүллеккә ҡыуыу кеүек системалы кампаниялар үткәреү мөмкинлеген биргән. Империяның һуғыш эсендәге сик буйы райондарынан ғына түгел, бөтә төп үҙәктәренән тиерлек көсләп күсереү. Геноцидты ойоштороусылар империяның көнсығыш провинцияларын тулыһынса әрмәндәрҙән таҙартыу, шул иҫәптән әрмәндәрҙе был провинцияларҙа автономия дәғүәләшә алмаҫлыҡ аҙ һанда ҡалдырыу бурысы ҡуйған

Баштараҡ властар, яҡшы теләкле хөкүмәт, хәрби ихтыяждан сығып, әрмәндәрҙе яңы өйҙәргә күсереүҙе әҙерләй, тип алдап, сәләмәт ирҙәрҙе йыйған. Был ир-егеттәрҙе төрмәгә япҡандар, һуңынан ҡаланан сүллеккә сығарып, шунда утлы ҡоралдан атып йә сәнсеп юҡ иткәндәр. Һуңынан ҡарттарҙы, ҡатын-ҡыҙҙыһәм балаларҙы йыйып, уларға ла күсереү хәбәрен еткергәндәр. Уларҙы колоннаға теҙеп, жандармдар конвойы аҫтында ҡыуғандар. Кем юлын дауам итә алмай, хатта йөклө ҡатындарҙы ла, үлтергәндәр. Жандармдар, мөмкин тиклем оҙон маршрут һайлап, кешеләрҙе, һыуһағанлыҡтан йә астан һуңғы кеше үлгәнсе, атларға һәм шул уҡ маршруттан кире килергә мәжбүр иткәндәр.

Көсләп күсереүҙең беренсе фазаһы 1915 йылдың апрель башында Сөләйманлы (Зәйтүн) һәм Дёртйол әрмәндәрен кү сереүҙән башланған. 24 апрелдә Истанбулдың әрмән элитаһы, Александретта һәм Адана әрмән халҡы ҡулға алына һәм көсләп күсерелә. 9 майҙа Ғосман империяһы хөкүмәте Кесе Азия (Анатолия) әрмәндәрен компакт йәшәгән урындарынан көсләп күсереү ҡарарын ҡабул итә. Күсерелеүсе әрмәндәр урыҫ армияһы менән хеҙмәттәшлек итеүенән ҡурҡҡанлыҡтан, көньяҡҡа күсереү ҡаралған була, әммә һуғыш ығы-зығыһында был бойороҡ үтәлмәй ҡала. Ван ихтилалынан һуң, көсләп күсереүҙең 4-се фазаһына ярашлы, сик буйында һәм Киликияла йәшәүсе бөтә әрмәндәр ҙә күсерелергә тейеш була.

1915 йылдың 26 майында Мәһмәд Талаат паша тыныс тормош осоронда хөкүмәткә ҡаршы сығыусыларға арналған «Депортация тураһындағы закон» иғлан итә. 1915 йылдың 30 майында Законды мәжлес раҫлай. Әрмәндәр аталмаһа ла, закон уларға ҡағылғаны аңлашылып торған. 1915 йылдың 21 июнендә, көсләп күсереүҙең һуңғы актында, Талаат Ғосман империяһының ун провинцияһында йәшәүсе «бөтә әрмәнде лә», дәүләткә файҙалы тип танылғандарын ғына ҡалдырып, көсләп һөрөргә бойора. Депортация өс принципҡа ярашлы атҡарыла: 1) "ун процент принцибы"на ярашлы, мосолмандар менән сағыштырғанда, төбәктә әрмәндәр 10%-тан артырға тейеш түгел, 2) көсләп күсерелгәндәрҙең өй һаны 50-нән артырға тейеш түгел, 3) көсләп күсерелгәндәргә тәғәйенләнгән урындарын үҙгәртеү тыйылған. Әрмәндәргә үҙ мәктәптәрен асыу тыйылған, әрмән ауылдары араһындағы юл бер-береһенән биш сәғәтлектән кәм булмаҫҡа тейеш. Бөтә әрмәндәрҙе лә көсләп күсереү талабы ҡуйылһа ла, сит ил граждандары был процестың шаһиты булмаһын тигәндән сығыптыр, Истанбул һәм Әдирнә ҡалаларында йәшәгән әрмән халҡының ҙур ғына өлөшө күсерелмәй ҡала. Измир ҡалаһының әрмән халҡын, әгәр әрмәндәр күсерелә ҡалһа, ҡала сауҙаһы бөлгөнлөккә төшәсәк, тип фекер йөрөткән губернатор Рәхим бей ҡотҡара. 5 июлдә депортация сиктәре көнбайыш провинциялары (Анкара, Эскешәһәр]] һ. б.), Киркук, Мосул, Евфрат үҙәне һ. б. иҫәбенә киңәйтелә. 1915 йылдың 13 июлендә Талаат депортация «әрмән мәсьәләһен ахырынаса хәл итеп ҡуйыр өсөн» үткәрелде, тип иғлан итә, һәм был ысынында Ғосман империяһында әрмән проблемаһын бөтөрөүҙе аңлатҡан.

Тәүге депортациялар

1915 йылдың март уртаһында британ-француз көстәре Дарданеллға һөжүм итә. Истанбулда баш ҡаланы Эскешәһәргә күсереү һәм урындағы халыҡты эвакуациялау буйынса әҙерлек эштәре башлана. Әрмәндәрҙең союздаштарына ҡушылыуынан ҡурҡып, Ғосман империяһы хөкүмәте Истанбул һәм Эскешәһәр араһындағы әрмән халҡын күсерергә ниәтләй. Шул уҡ ваҡытта Иттихат үҙәк комитетының бер нисә ултырышы була, һәм унда «Тәшкиләт-и Махсуса|Специальная организация» ойошмаһы башлығы Бехаэддин Шакир көнсығыш Анатолияла әрмән төркөмдәренең эшмәкәрлеген раҫлаған дәлилдәр килтерҙе. "Эске дошман"дың ҡурҡынысы «тышҡы дошманға» ҡарағанда кәм түгел ти Шакир. Уға киңерәк вәкәләт бирелә. Март аҙағында — апрель башында "Махсус " Иттихат радикаль эмиссарҙары, шул иҫәптән, артыҡ ҡанһыҙ ысул, ҡулға алыуҙар һәм язалауҙар, менән Рәшид-бей (төр. Reşit Bey) ҡорал таптырған, ә һуңыраҡ әрмәндәрҙе үлтереүсе фанатикка әйләнә. Акчам Танер әрмәндәрҙе дөйөм көсләп ҡыуып сығарыу ҡарары мартта уҡ ҡабул ителгән була тигән фаразлау бар. , әммә Истанбулдан көсләп күсереү үткәрелмәүе ул мәлгә әрмәндәрҙең яҙмышы һуғыштың артабан нисек барышына бйле булғандыр тип фаразларға була.

Йәш төрөктәрҙең, депортация әрмәндәрҙең Көнсығыш фронтта лояль булмауы менән бәйле тип раҫларға маташыуына ҡарамаҫтан, әрмәндәрҙең беренсе көсләп күсерелеүе Әхмәд Жемаль паша етәкселегендә көнсығыш фронты менн күршеләш райондарҙа түгел, ә Кесе Азияның (Анатолия) үҙәгенән (Киликия) Сүриәгә йүнәлтелгән. Мысыр кампанияһында еңелгәндән һуң, ул Сөләймәнле (Зәйтун) һәм Дүртөйлө әрмән халҡын потенциаль ҡурҡыныс тип таныған һәм, союздаш державаларҙың үтеп инеүе осрағын күҙ уңында тотоп, үҙенең контроле аҫтындағы территорияның этник составын үҙгәртеү маҡсатынан беренсе тапҡыр әрмәндәрҙе көсләп күсереүҙе тәҡдим итә. Әрмәндәр депортацияһы 8 апрелдә быуаттар дауамында өлөшләтә бойондороҡһоҙ булған һәм төрөк властары менән ҡапма-ҡаршылыҡлы мөнәсәбәттәрҙә торған Зәйтун ҡалаһынан башлана. Был хәрәкәтте нигеҙләү маҡсатында Зәйтун әрмәндәре һәм Рәсәй хәрби штабы араһында йәшерен килешеү барлығы тураһындағы хәбәр килтерелгән, әммә Зәйтүн әрмәндәре бер ниндәй ҙә дошманлыҡ саралары күрһәтмәгән.

Дейр-эз-Зор концентрацион лагерында ҡасаҡ әрмәндәр үле ат кәүҙәһе янында

Ҡалаға өс мең төрөк һалдаты индерелә. Зәйтундең цйәш ирҙәренең бер өлөшө, төрөк һалдаттарына һөжүм иткән бер нисә дезертирҙы ла ҡыҫтырып, әрмән монастырына ҡаса һәм унда оборона ойоштороп, әрмән сығанаҡтарына ярашлы, монастырь яулап алынғансы, 300 һалдатын (төрөктәр майор һәм һигеҙ һалдат тип күрһәтә) юҡ итә. Әрмән яғы хәбәрҙәренән билдәле булыуынса, һалдаттарға һөжүм итеү уларҙың әрмән ауылдарында ҡылған әшәкелектәре өсөн үс алыу сараһы була. Зәйтун ҡалаһы әрмән хаҡының күпселеге боласыларҙы хупламаған, әрмән общинаһы лидерҙары боласыларға бирелергә кәңәш итә һәм хөкүмәт ғәскәрҙәренең уларҙы язаға тарттырыуына ҡамасауламай. Әммә ғосман чиновниктарының аҙ өлөшө генә әрмәндәрҙең тоғролоғон танырға әҙер була, күпселеге Зәйтун әрмәндәренең дошман менән хеҙмәттәшлек итә тип ышанған. Эске эштәр министры Талаат Константинополдәге әрмән патриархына дезертирҙарҙы тотоп биргәне өсөн әрмән халҡына рәхмәт белдерә. Әммә һуңыраҡ был ваҡиғаларҙы сит ил державалары менән дөйөм ихтилалдың өлөшө — төрөк тарихнамәһе ҡарашын нығыта. Төп әрмән халҡы ғосман армияһына ҡаршы тороуҙы хупламаһа ла, барыбер Зәйтун әрмәндәрен Дер-зор лагерына йә сүллеккә ҡыуалар, һәм унда һуңыраҡ әрмәндәрҙе йә үлтергәндәр, йә аслыҡтан әм сирҙәрҙән үлеүгә дусар итеп, ҡалдырғандар. Зәйтундан һуң, шундай уҡ яҙмыш Киликияның башҡа ҡалаларын да көткән. Бындай депортациялар Вандағы ваҡиғаларға тиклем булған, һәм быны ғосман властары әрмәндәргә ҡаршы кампанияны нигеҙләү өсөн ҡулланғандар. Ғосман хөкүмәте башҡарған эштәр үҙ-ара тура килмәгәнсә ине, әммә ул империяның бөтә территорияһын биләмәгәйне әле.

Зәйтун әрмәндәрен көсләп күсереү геноцидты ойоштороу менән бәйле мөһим мәсьәләне асыҡлай. Әрмәндәрҙең ҡайһы бер өлөшө Сүриәнән һәм Ираҡтан алыҫ урынлашҡан Коньяға — һуңынан, нигеҙҙә, әрмәндәр шунда күсерелгән. Әхмәд Жемал паша шәхсән Месопотамияны түгел, боеприпастарҙы ташыуға ҡаршылыҡ булдырмаҫ өсөн, Коньяны һайланым, тп раҫлаған. Әммә апрелдән һуң һәм Жемал юрисдикцияһы аръяғына күсерелеүсе әрмәндәрҙең бер өлөшө Коньяға оҙатыла, һәм был депортация планының 1915 йылдың апрелендә үк булғанлығына ишаралай.

Ван ихтилалы

Урыҫ һалдаттары Шейхалан ауылында тереләй яндырылғн әрмәндәрҙең ҡалдыҡтары эргәһендә, 1915 йыл

Һарығамыш һуғышында тар-мар ителгәндән һуң, Ван ҡалаһы төрөк яғы өсөн дә, урыҫ яғы өсөн дә мөһим стратегик ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған. 1914 йылдан, ҡалала ҙур йоғонтоға эйә булған Дашнакцутюн ойошмаһы йәшерен рәүештә күп ҡорал йыйған була. После подхода российских добровольцев под командованием Озанян Андраник Торосович етәкселегендәге үҙ теләге менән һуғышта ҡатнашҡан рәсәйлеләр Һарайға (Ван) яҡынлашҡандан һуң, ғосман властары дашнактарҙан төрөк армияһынан ҡасҡан әрмән дезертирҙарын тотоп биреүен талап итә, ҡала менән телефон бәйләнешен өҙә, урындағы халыҡты талау менән шөғөлләнә. Һөҙөмтәлә, бер яҡтан һалдаттар менән чете (мосолман бандиттары) араһында һәм икенсе яҡтан әрмән үҙоборона төркөмдәре араһында бәрелештәр тоҡана. 1915 йылдың февралендә империяла әрмәндәр күпселекте тәшкил иткән берҙән-бер өлкәнең Ван ҡалаһы губернаторы итеп, Энверҙың ҡәйнеше — көс ҡулланыуға тартымлығы менән билдәле, ҡорал тартып алыу кампанияһында әрмән халҡын ҡурҡыу аҫтында тотҡан Жәүдәт-бей тәғәйенләнә. Жәүдәт яңы ғына Фарсыстанға (Иран) уңышһыҙ походтан ҡайтҡан була, уны бер нисә мең курд һәм черкес регуляр булмаған һалдаты йәки «итсе батальондары» оҙатып йөрөй. 1914 йыл аҙағында Төркиә хөкүмәте, Вн районындағы әрмәндәрҙе һәм ҡайһы бер фарсы ҡәбиләләрен Төркиәнең дошмандары ҡоралландыра, тип раҫлап, Ванда ихтилал булыу мөмкинлеген билдәләй. Вандағы әрмән лидерҙары властарҙы тынысландырырға маташа һәм Жәүдәткә буйһоноуы тураһында әйтә. 1915 йылдың март башында Жәүдәт Чатак әрмәндәренән, үлем язаһы һәм ғаиләләрен көсләп күсереү менән янап, 18 йәштән алып 45 йәшкә тиклемге бөтә ир-атты (4000 ир-егет, шулай уҡ күп һанлы дезертирҙар) армия эшселәре сифатында биреүҙе талап итә. Әрмәндәр 400 кеше генә бирә, ә ҡалғандары өсөн «иреккә сығарыу һалымы» (закон рөхсәт иткән армия хеҙмәтен үтәмәгән өсөн билдәле бер сумма аҡса түләү) түләргә тәҡдим итә, Жәүдәт был үтенесте кире ҡаға. Жәүдәт 8 кешенән торған әрмән-төрөк төркөмөн Шадах ауылына бер әрмәнде төрмәгә ултыртыу тарихын асыҡлау буйынса ебәрә. Юлда төркөмдәге бөтә дүрт әрмән дә үлтерелә. 17 апрелдә Жәүдәт "итсе батальондары"н Чатак әрмәндәрен ҡырырға ебәрә, әммә тәртипкә күнмәгән ғәскәр иң яҡын әрмән ауылдарына һөжүм итә.

Күмәк халыҡты үлтереүҙәр 19 апрелдә башлана, Ван ҡалаһы янында 2500-гә тиклем әрмән, ә яҡындағы бер нисә көндә 50 меңләп әрмән үлтерелә. Әрмәндәргә һөжүмде Иттихат ойошторғанын һуңыраҡ Вандың ике генерал-губернаторы, Ибраһим Арвас һәм Хасан Ташин таный. Мосолмандарға, үлем менән янап, әрмәндәрҙе яҡлау тыйылған. Ван әрмәндәре, һөжүм көтөп, бер нисә аҙна дауамында ҡаланың үҙҙәре йәшәгән өлөшөн нығытҡан һәм дүрт аҙна дауамында һөҙөмтәле ҡаршылыҡ күрһәтә. Вандың әрмән өлөшө халҡы 30 мең кешенән торған, шуларҙың 1500 ҡоралланған була. Ҡоралды ваҡ һөнәрселек етештереүе (кустарный) ысулы менән эшләгәндәр. 16 майҙа, урыҫ армияһы Ванға яҡынлашҡас, төрөктәр китергә мәжбүр була. Урыҫ генералы Николаев Ванда әрмән хөкүмәтен иғлан итә. Алты аҙнанан урыҫтар, китә алырлыҡ әрмәндәрҙе үҙҙәре менән алып, сигенә.

Ван ваҡиғалары алдан әҙерләнгән характерҙа булмай, әрмәндәр Фарсыстанғапотенциаль ҡасыу өсөн коридорҙы һаҡларға тырышҡан, ә Жәүдәт күҙенә күренгән "әрмән ихтилалы ҡурҡынысы"н баҫыу маҡсатында репрессиялар ҡулланған. Уның хәрәкәте ул осорға хас булмаған. Шул уҡ ваҡытта происходили восстания курдов в районе Битлис районында курдтар ихтилалы һәм Башҡалда ассирийҙар ихтилалы ҡупҡан.

Депортацияларҙың дауамы

Файл:522px-AmbassadorMorgenthautelegram.jpg

АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри АҠШ Дәүләт департаментына телеграммаһында (1915 йылдың 16 июле) әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе «раса буйынса тамырынан ҡоротоу кампанияһы» тип тасуирлай

Оттоман чиновнигы Сәйед Әхмәдтең Трапезундтан әрмәндәрҙе һөрөү процедураһын тасуирлауы: Башта ғосман чиновниктары балаларын тартып алды, уларҙың ҡайһы берен Трапезундтағы америка консулы ҡотҡарырға тырышып ҡараны. Трапезунд мосолмандары әрмәндәрҙе яҡлаған өсөн үлем язаһы янауы тураһында иҫкәртелгәйне. Шунан өлкән ир-атты, улар хеҙмәттә ҡатнашырға тейеш, тип айырҙылар. Ҡатын-ҡыҙҙы һәм балаларҙы, һаҡ аҫтында һәм хәүефһеҙлек гарантиялары менән, Мосул яғына алып киттеләр, артабан ирҙәр ҡаланан сығарылды һәм алдан ҡаҙылған канауҙар янына ҡуйып атып үлтерелде. Ҡатын-ҡыҙҙарға һәм балаларға, талаусы һәм көсләүсе «четтес» һөжүмдәре ойошторолдо, ә һуңынан уларҙы үлтерҙеләр. Хәрбиҙәргә "четтес"тарҙың хәрәкәтенә ҡамасауламҫҡа тигән ҡәтғи бойороҡ бирелгәйне. Тартып алынған балалар ҙа шулай уҡ ҡаланан сығарылып үлтерелде. Дети на попечении Америка консулы ҡарамағындағы балалар ҙа, Сивасҡа ебәрелеү һылтауы менән, алынды һәм, кәмәләргә ултыртып диңгеҙгә сығарылды һәм сәнсеп үлтерелде, мәйеттәре ҡапсыҡтарға һалынып, диңгеҙгә ташланды. Бер нисә аҙнанан ҡайһы бер мәйеттәр Трапезунд ярҙарында табылды. Июлдә Сәйед Әхмәдкә Трапезунд әрмәндәренең 120 ир-аттан, 400 ҡатын-ҡыҙҙан һәм 700 баланан торған һуңғы конвойын оҙатыу эше ҡушыла. Башта конвойҙан бөтә ирҙәр ҙә айырып алынды, аҙаҡ Сәйед Әхмәдкә уларҙың барыһының да үлтерелеүе тураһында хәбәр итәләр. Юл буйҙарында меңәрләгән әрмән кәүҙәһе ятҡан. "Четтес"тарҙың бер нисә төркөмө пытались взять из конвойҙан ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм балаларҙы алырға маташты, әммә Сәйед Әхмәд уларға әрмәндәрҙе биреүҙән баш тартты. Юл буйында ул 200-гә яҡын баланы, улар тураһында хәстәрләргә вәғәҙә биргән мосолман ғаиләләренә биреп китте. Кемахта Сәйед Әхмәдкә әрмәндәрҙе, улар үлеп бөткәнсе, конвойларға ҡушыла. Уға әрмәндәрҙең был партияһын Эрзерумдан килгән жандармерия вәкиле Мөхәммәд Эффенди командалыҡ иткән төркөмгә ҡуша алды. Эффенди аҙаҡ Сәйед Әхмәдкә ул төркөмдөң Евфрат ярына килтерелеүен һәм, конвойҙан айырып алынып, «четтес» бандалары ҡулынан юҡ ителеүен әйтте. Матур әрмән ҡыҙҙары систематик рәүештә күмәк халыҡ алдында көсләнә, һәм һуңынан, шул иҫәптән трапезунд чиновниктары тарфынан үлтерелә ине. Сәйед Әхмәд Эрзурумда әрмәндәрҙе үлтереүҙе ойоштороусылар тип Шакир Бехаэддинды, Трапезундта — Наил бейҙе, Кемахта — Эрзинжандан парламент ағзаларын атаны. «Четтес» штабтары Кемахта урынлашҡайны.

Дөйөм депортация алдан әҙерләнмәгән булһа ла, 1915 йылдың март кәңәшмәләренән һуң, Иттихат вәкилдәре әрмәндәрҙе күпләп юҡ итергә кәрәклеге тураһында агитация йәйелдерә. Ван ваҡиғалары һәм үлтерелгән 150 000 мосолман тураһындағы рәсми төрөк статистикаһы мәғлүмәттәренә (Хәлил Берктай 1915 йылда бөтә көнсығыш Анатолияла әрмәндәр 12 мең мосолманды үлтергән тип баһалай) таяныу ғосман властары өсөн шулай уҡ әрмәндәргә ҡаршы хәрәкәт атҡарыуға сәбәп була. 24 апрелдә Константинополдә 235 күренекле әрмән ҡулға алына һәм артабан һөргөнгә оҙатыла. Шуның артынса уҡ 600 әрмән, һуңынан тағы 5 мең әрмән әсирлеккә алына. Уларҙың күпселеге Истанбул янында үлтерелә. Был яуызлыҡ законға таянып эшләнмәгән, ә АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри менән һөйләшкәндә, Талаат был ҡара эште «үҙоборона» булараҡ ҡылыҡһырлай. 30 майҙа Ғосман империяһы министрҙар советы хәрби командалыҡҡа халыҡтың ҡораллы ҡаршылығын баҫтырырға һәм хыянатта йәки шпионаж менән шөғөлләнеүҙә ғәйеплеләрҙе көс ҡулланып күсерергә рөхсәт иткән закон ҡабул ителә. Законлы төҫ бирер өсөн, һөргөнгә оҙатылғандарҙы һаҡлау һәм юғалған мөлкәтенә компенсация түләү күҙ уңында тотолорға тейеш булһа ла, ысынында иһә был шарттарҙың береһе лә үтәлмәй. Әрмәндәрҙе юҡ итеүҙә төп ролде Эрзерумда урынлашҡан һәм башлыса «четтес» — төрмәләрҙән сығарылған енәйәтселәрҙән торған йәғни 34 000 ағзаһы булған «Айырым ойошма» — Тәшкиләт-и Махсуса шөғөлләнгән. «Айырым ойошма» туранан-тура Талаатҡа буйһонған. Был ойошма 1914 йылдың декабрендә, әрмәндәрҙе көсләп күсереүҙең рәсми сәбәбе тип аңлатылған Ван ваҡиғаларынан ярты йыл алдараҡ, сигенеүсе урыҫ ғәскәрҙәре ҡалдырып киткән райондарҙа әрмәндәргә ҡаршы ойошторолған репрессияларҙа үҙен беренсе тапҡыр күрһәтә. Күп кешене үлтереүҙәрҙә илдең махсус хеҙмәттәре башында тороусы һәм махсус үлем эскадрондары булдырыусы Шакир Бехаэддин әүҙем ҡатнашҡан.

18 апрелдә Эрзерум янында күмәк төрөк йыйылған митингта әрмәндәрҙе хыянатта ғәйепләйҙәр һәм әрмәндәргә ярҙам иткән мосолмандарҙы ла әрмәндәр яҙмышы көтөүен иҫкәртәләр. Алдағы аҙналар дауамында Эрзерум өлкәһе әрмәндәре төрөктәрҙең һөжүме сериялары объектына әйләнә. Май уртаһында Хыныс һәм уның тирә-яғында ҡырылыш ойошторола — 19 000 әрмән үлтерелә. Өлкәнең башҡа ауылында йәшәгән әрмәндәр Эрзерумға көсләп күсерелә, һәм күбеһе аслыҡтан, һыу эсмәү һәм ябығып хәлһеҙләнеү арҡаһында үлә, ә ҡалғандарын Кемах тарлауығы текә битләүҙәренән йылғаға ырғытҡандар. Эрзерумдың 65 мең әрмән халҡынан күбеһе июнь — июль дауамында көсләп күсерелгән һәм Кемах тарлауығында үлтерелгән, ҡалғандары Алеппо һәм Мосулға күсерелә, бик һирәге генә тере ҡала. Эрзерумда мөһим хәрби объекттарҙа 100-гә яҡын әрмән хеҙмәт иткән. Эрзинжан әрмәндәре лә шулай уҡ Кемах тарлауығында үлтерелә. Эрзерум өлкәһенең тағы бер ҡалаһы Байбурт әрмәндәренән башта аҡсаларын һәм, хәүеф янамаясағында ышандырып, йәш ҡыҙҙарын тартып алғандар, һуңынан уларға "четтес"тар һөжүм иткән. Эрзинжанға ҡасып китергә маташыусыларҙы жандармдар атып үлтергән.

Орду ҡатын-ҡыҙы һәм балалары, Самсунға сығарылыу һылтауы менән, баржаларға тейәлә, һуңынан диңгеҙгә сығарыла һәм борттан ырғытыла. 1919 йылдағы трибунал барышында Трапезунд полицияһы начальнигы өлкә губернаторы бүләге сифатында йәш әрмән ҡыҙҙарын Истанбулға Иттихат лидерҙарына ебәргәнлеген таныны. Ҡыҙыл ярымай дауаханаһындағы әрмән ҡыҙҙарын Трапезунд губернаторы наложница итеп тотҡан һәм мәсхәрәләүгә дусар иткән. Көнбайыш Әрмәнстандың көньяҡ өлөшөн Жәүдәт һәм уның «итсе батальондары» (төр. kesab taburi) әрмәндәрҙән таҙартҡан. Битлис әрмәндәре закон боҙмауына ҡарамаҫтан, Жәүҙәт башта уларҙан выкуп талап иткән, һуңынан уларҙың күпселеген аҫтырған. 25 июлдә ҡаланы Жәүдәт ғәскәре уратып алған, һәм ҡыҫҡа ваҡыт ҡамауҙан һуң, ҡаланың рмәндәр йәшәгән өлөшө бирелгән. Ир-ат үлтерелгән, йәш ҡыҙҙарҙы урындағы төрөктәргә һәм курдтарға биргәндәр, ҡалған әрмәндәрҙе көньяҡҡа оҙатҡандар һәм Тигр йылғаһында батырғандар. Битлиста барлығы 15 000 әрмән үлтерелгән, уларҙың өйҙәре төрөк һәм курд мөжәһирҙәренә бирелгән.

Шул уҡ ваҡытта Битлис янындағы әрмән халҡы ла һуйылған. Битлистан һуң Жәүдәт, төрөк һәм курдтарҙың һөжүмдәренән һуң бер аҙға тыныслыҡ урынлашҡан Муш ҡалаһы районына килә. Жәүдәт өлкәгә килгәндән һуң, әрмән общинаһы лидерҙарын язалау башлана, ир-ат штыктар менән сәнсеп үлтерелә, ҡатын-ҡыҙ һәм бала-саға, ат һарайына ҡыуып керетелеп, тереләй яндырыла. Артабан Жәүдәт һәм төрөк-курд отрядтары Сасунға һөжүм итә, һәм был ҡалала йәшәгән әрмәндәр боеприпастары һәм ризығы бөткәнсе ҡаршы тора. Ҡара диңгеҙ буйындағы ҡалаларҙа әрмәндәрҙе караптарға тейәгәндәр һәм батырғандар. Протестант һәм католик конфессияларына ҡараған әрмәндәр ҙә юҡ ителгән. Харпутта, 13 мең әрмән һалдаты менән, америка миссионерҙары нигеҙ һалған Евфрат колледжы студенттары һәм уҡытыусылары үлтерелгән. Америка протестант миссионерҙары етәкселегендә Мерзифонда эшләгән Анатолия колледжы әрмәндәре лә шундай ҡот осҡос яҙмышҡа дусар ителгән. Марсовандың 12 мең әрмәненең күпселеген һөргөнгә оҙатҡандан һуң, америка илсеһе аша колледж президенты Энверҙан һәм Талааттан колледж ағзалары өсөн хәүефһеҙлек гарантияларын ала, әммә округ губернатор, гарантия тураһында белмәүгә һылтанып, ҡалған әрмәндәрҙе сүллеккә көсләп күсерә һәм улар шунда һәләк була. Католик конфессияға ҡараған Анкара әрмәндәре лә көсләп күсерелә. Әрмәндәрҙе үлтереү менән бер рәттән урлашыу һәм талау киң таралған. Сауҙагәр Мәхәмт Али (төр. Mehmed Ali), Асент Мостафа һәм губернатор Трапезунд губернаторы Жемал Азми 300 000 алып 400 000 төрөк алтын фунтына (ул осорҙа 1 500 000 АҠШ доллары) тиң әрмән байлығын үҙләштергән. Алепполағы америка консулы Вашингтонға: Төркиәлә «талауҙың гигант схемаһы» йәйелдерелгән тип доклад яһай. Трапезундтағы консул Трапезундтағы Иттихат комиссарының өйө талауҙан килгән өлөштөң алтыны һәм башҡа ҡиммәтле таштары менән тулған тип хәбәр иткән.

Әрмән әсә биш балаһының мәйете янында

Йәй ахырына империялағы әрмән халҡының күп өлөшө үлтерелгән була. Ғосман властары был яуызлыҡты йәшерергә маташһа ла, Европаға барып етә алған ҡасаҡтар Төркиәлә әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте барғанын еткерәләр. 27 апрелдә әрмән католикосы АҠШ һәм Италияға һуйышты туҡтатыу буйынса ҡыҫылыуҙарын үтенә. Союздаш державалар төрөк һәм курдтарҙың әрмәндәрҙе үлтереүҙәрен асыҡтан-асыҡ ғәйепләне, әммә һуғыш шарттарында уларҙың яҙмышын еңеләйтеү буйынса бер ни ҙә эшләй алманы. Был яуызлыҡты рәсми рәүештә тикшергәндән һуң, Бөйөк Британияла «Отношение к армянам в Османской империи» тип исемләнгән документтар китабы баҫылып сыға, Европала һәмАҠШ-та ҡасаҡтарға ярҙамға аҡса йыя башлайҙар. Үҙәк һәм көнбайыш Анатолия әрмәндәрен юҡ итеү 1915 йылдың авгуынан һуң да дауам иткән.

Рәсәй властары һәм йәмәғәтселеге ҡасаҡтарға (тәүҙә фәҡәт христиандарға ғына, ә 1916 йылдың яҙынан — мосолмандарға ла) гуманитар ярҙам күрһәтергә тырышып ҡарай, бының өсөн башында генерал Михаил Тамамшев торған махсус ведомство ойошторолған. Бөтә Рәсәй ҡалалар союзы булышлығы менән рәсәй армияһы оккупациялаған территорияларҙа ашханалар селтәре ойошторолған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан хәрби фекерләү өҫтөнлөк ала — шулай, 1916 йылдың авгусында года командующий Рсәй империяһының Кавказ армияһы командиры (1914—1918)генерал Юденич Николай Николаевич әрмән ҡасаҡтарына ташлап киткән тыуған ерҙәренә ҡайтыуҙы тыя: «Төркиәлә беҙ яулаған ерҙәргә халыҡтың ҡайтыуы иртәрәк, сөнки был төбәктәрҙе аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү былай ҙа бик ҡатмарлы»; ҡалғн халыҡ армия ихтыяжын өсөн тылда ауыл хужалығы хеҙмәтенә йәлеп ителә. Һуңғараҡ оккупацияланған райондарҙың генерал-губернаторы генерал Пешков шулай уҡ 1916 йылдың авгусында төрөк һөжүме башланыр алдынан Ван, Битлис һәм Муш ҡалаларынан Басенға һәм Игдирға 50 мең әрмәнде күсереү тәжрибәһен иҫләп (эвакуациянан һуң, рәсәй властары күскенселәрҙе аҙыҡ-түлек һәм медикаменттар менән тәьмин итеү көрсөгөнә терәлгәйне), асыҡтан-асыҡ был тыйыуҙы «кәрәкмәгән паника һәм ҡорбандар»ға барып етмәһен өсөн, тип нигеҙләгән. 1915 йылдың яҙында Юденич, аҙыҡ-түлек проблемаһы менән бәйле, шулай уҡ, әрмәндәр менән бергә 4-се казак корпусын ризыҡ менән тәьмин итеү бурысын ҡуйып, курдтар ташлап киткән Алашкерт, Диядин һәм Баязетҡа казактарҙы күсереүҙе тәҡдим итә. Һәм был граждандар адинистрацияһы һүҙҙә хуплау тапһа ла, тормошҡа ашмай ҡала. Башҡа фронттарҙағы кеүек, рәсәй армияһы, хәрби хәлдән сығып, урындағы халыҡты көсләп күсерергә мәжбүр булған: шулай, Эрзерум янындағы ун саҡрым оҙонлоғондағы фронт буйы зонаһынан 10 меңдән ашыу әрмән туранан-тура ҡала районына күсерелә, һәм был аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүҙе тағы ла ҡатмарлаштыра. Әрмән халҡы 1915йылдың июнендә Арарат отряды командующийы генерал-майор Николаев Андрей Михайловичтың курдтарға Ван янына ҡайтырға рөхсәт биреүе менән риза булмай. Рәсәй властары әрмән халҡы күсенеүенең хәрби һәм гуманитар маҡсатын уйлағанынан тыш, генерал-губернатор Пешков бөтә әрмәнде лә Ван күленән көнсығышҡа, ә курдтарҙы — көньяҡҡа күсереүҙе күҙ уңында тотҡан масштаблы акцияны планлаштырған; Трапезунда һәм Эрзерум райондарында һуғышҡа тиклем йәшәгән әрмәндәргә генә рөхсәт ителгән; төрлө милләт халыҡтарын айырым йәшәтеү маҡсатында апартеид режимы булдырыу тәҡдим ителгән. Хәйер, был план да шулай уҡ тормошҡа ашырылмай ҡалған.

Әрмәндәргә медицина эксперименттары яһау

Оттоман әрмәндәрен юҡ итеүҙе аҡлау сифатында биологик нигеҙләү файҙаланылған. Әрмәндәрҙе «хәтәр микробтар» тип атап, уларға мосолмандар менән сағыштырғанда түбәнерәк статус бирелгән. Был сәйәсәттең төп пропагандисы, беренсе булып көсләп күсерелеүселәрҙең аяҡтарына даға ҡағыуҙы тәҡдим иткән доктор Рәшид Мәһмәт, Диярбакыр губернаторы булған. Рәшид шулай уҡ, Христосты язалағанға оҡшатып, әрмәндәрҙең ҡул-аяҡтары киреп ҡаҙаҡлауҙы ла ҡулланған. Рәсми төрөк энциклопедияһы төр. Türk Ansiklopedisi 1978 йылда Рәшидты «бик шәп патриот» тип ҡылыҡһырлай.

Мәғҡул (приемлемый) көнкүреш шарттары һәм медикаменттар булмауы төрөк армияһында һәр унынсы һалдаттың ғүмерен ҡыйған эпидемиялар таралыуға килтерә. Өсөнсө армия табибы Сәлим Тәүфиҡ төр. Tevfik Sağlam тимгелле тиф йәки ҡарамыҡҡа (сыпной тиф) ҡаршы вакцина эшләп сығарыу өсөн центральной больнице Эрзинжан үҙәк дауаханаһында әрмән һалдаттарында һәм хәрби училищелар кадеттарында эксперименттар үткәргән, һәм уларҙың күпселеге вафат булған. Ситләтелгән дәлилдәр был эксперименттарҙа Шакир Бехаэддин ҡатнашыуына күрһәтә. Эксперименттарҙа пациенттарға тиф йоҡторолған ҡан һалдыртыусы Истанбул медицина мәктәбе профессоры Хәмди Суат Акнар төр. Hamdi Suat Aknar ҡатнашҡан. Һуғыш тамамланғандан һуң, истанбул трибуналы был эште ҡарағанда, Хәмди Суат, «киҫкен психоз» мире асыҡланыу сәбәпле, медицина мәктәбе клиникаһына мәжбүри дауаныуға һалына.

Бөгөн Төркиәлә Хәмди Суат төрөк бактериологияһына нигеҙ һалыусы тип иҫәпләнә, һәм Истанбулда уның йорт-музейы бар. Уның эксперименттарын Оттоман ҡораллы көстәре баш санитар инспекторы Сөләймән Нуман (төр. Süleyman Numan) хуплай. Эксперименттар Төркиәләге немец врачтарының һәм бер нисә төрөк табибының протесына алып килә. Уларҙың береһе Жемал Хәйдар (төр. Cemal Haydar), эксперименттар барышын күргәнлектән, 1918 йылда эске эштәр министрына асыҡ хатында уларҙы «ҡырағай» һәм «фәнни енәйәт» тип атаған. Хәйдарҙы Эрзинжандағы Ҡыҙыл ярымай дауаханаһының баш табибы доктор Сәләхетдин хуплай, властарға медицина эксперименттары үткәреүҙе ойоштороуҙа ғәйеплеләрҙе эҙләүҙә ярҙам итеүҙәрен үтенеп мөрәжәғәт итә . Оборона министрығы үҙен ғәйепләүҙәрҙе кире ҡаҡһа ла, Хәйдар һәм Сәләхетдин күрһәтеүҙәрен раҫлаған. Хәйдар медицина эксперименттары һөҙөмтәһендә йөҙәрләгән әрмән үлтереүеүен ҡабатлап әйтә, Сәләхетдиндең ғаризаһынан уны өндәшмәҫкә күндереү маҡсатынд баҫым яһағандары күренә. Күсеү осороноң сәйәси буталсыҡлығы һөҙөмтәһендә эксперимент уҙғарыусылар язанан ҡотолоп ҡала. Хәмди Суат һуңыраҡ үҙенең «судҡа тарттырылған енәйәтселәр менән тәжрибә үткәреп» тикшеренеү һөҙөмтәләрен баҫтырып сығара.

1919—1920 йылдарҙа Төрөк хәрби трибуналы үткәргән тикшереү һөҙөмтәһендә, Трапезундтың санитар-гигинеа хеҙмәттәре һәм һаулыҡ һаҡлау департаменты етәксеһе Али Сейб (төр. Ali Saib) тарафынан әрмән балаларын һәм йөклө әрмән ҡатындарын ағыулау факттары билдәле була. Ағыуҙы ҡабул итергә баш тартҡандарҙы уны йоторға мәжбүр иткәндәр йәки диңгеҙгә батырғандар. Көсләп күсерелгәндән һуң, Месопотамия лагерҙарына барып еткән тере әрмәндәрҙе Сейб, морфий йә ағыулы матдәләрҙең үлемесле дозаһын ҡаҙап, үлтергән. Француз һәм төрөк шаһиттары дауаханаларҙа һәм мәктәптәрҙә балаларҙы ағыулау факттарын раҫлаған. Сейб балаларҙы шулай уҡ мобиль пар мунсаларында (төр. Etüv) артыҡ эҫе пар ҡулланып үлтергән.

Әрмәндәрҙең оборонаһы

Антиохия янындағы Муса тауы районында йәшәгән әрмән халҡы, ҡыйралышты алдан һиҙенеп, 1915 йылдың июлендә властарҙан тауға ҡасып китә һәм унда ете аҙна дауамында ғосман ғәскәрҙәренең атакаларын кире ҡағып, уңышлы оборона ойоштора. 4 меңгә яҡын кешене француз судноһы ҡотҡара һәм Порт-Саидҡа алып сыға. Оборона тотоусыларҙың бер өлөшө Француз әрмән легион сафына баҫа һәм 1918 йылда Арар янында төрөктәргә ҡаршы һуғышҡанда айырыуса батырлыҡ күрһәтә. Муса тауы (Муса-даг) оборонаһы тураһында Франц Верфелдең «Сорок дней Муса-Дага» тигән киң билдәле китабында яҙылған.

Ойошҡан ҙур ҡпршылыҡ күрһәтеү тағы ла Урфа үҙоборонаһында, Муш, Сасун үҙоборонаһында (1915) һәм Ван алышында күренә.

Төрөктәрҙең һәм немецтарҙың әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенә ҡаршы сығыштары

Теодор Рузвельт, АҠШ президенты (1901—1909): «Әрмәндәрҙе биләгән ҡот осоу, — атҡарылған факт. Байтаҡ дәрәжәлә был ул халыҡтың һуңғы дүрт йыл дауамында пацифизм сәйәсәте яҡлы булыуы һөҙөмтәһе. … әрмән ҡырылышы — был һуғыштың иң ҙур енәйәте, һәм Төркиәгә ҡаршы сығыш яһай алмайбыҙ икән, тимәк — беҙ уларҙы уҙындырабыҙ тигән һүҙ

.

Әрмәндәргә ярҙам иткәне өсөн үлем язаһы ҡаралғанлыҡтан, мосолмандар яғынан әрмәндәргә ярҙамды өйрәнеүе ҡыйынлаша, һәм шуның өсөн дә ярҙам йәшерен башҡарылған. Шуға ҡарамаҫтан, әрмән балаларын төрөк ғаиләләре тәрбиәләп үҫтереүе, шулай уҡ әрмән халҡын үлтереүҙә ҡатнашыуҙан баш тартҡан ғосман чиновниктарының протест күрһәтеү осраҡтары күп булған. Алеппо ҡалаһы башлығы Мәһмәд Жәләл бей Әрмәндәрҙе көсләп күсереүгә ҡаршы сыға, «әрмәндәр һаҡлана һәм йәшәү хоҡуғы — һәр бер кешенең тәбиғи хоҡуғы» ти, һәм әрмән халҡына ҡаршы йүнәлтелгән теләһә ниндәй репрессияларҙы тыя. Шулай уҡ Смирна губернаторы Рәхми бей һәм Әдирнә (Адрианополь) губернаторы Хажи Адил бей был яуызлыҡтан баш тарта. Жәләл бей 1915 йылдың июнендә ҡала менән идара итеүҙән ситләтелә. Дер-Зор сүллегендә урынлашҡан концентрацион лагерь командиры Али Суэд Бей, әрмәндәрҙең яҙмышын еңеләйтергә тырышҡаны өсөн, вазифаһынан алына, һәм уның урынына әрмәндәргә ҡарата сиктән тыш ҡәбәхәтлек ҡылған Зәки бей тәғәйенләнә. Йәш төрөктәр лидерҙарының береһе Әхмәд Жемал паша үҙенең мемуарҙарында әрмәндәргә ҡаршы атҡарлыған енәйәттәрҙән ҡото осоуы һәм уларҙың яҙмышын еңеләйтергә тырышыуы тураһында яҙған, әммә тарихсылар уның һүҙҙәрен шикләнеп ҡабул итә.

Төрөктәргә союздаш булған немец яғы вәкилдәре күп осраҡта әрмәндәргә ҡаршы репрессияларға юл ҡуйҙылар. Немец илсеһе барон фон Вангенһайм, консулдары ентекле мәғлүмәт еткереп торһа ла, ваҡ-төйәк боҙоуҙарға ҡарата ғына протест белдергән. Фон Вангенһаймдан ҡала өсөнсө немец илсеһе граф фон Вольф-Меттерних Иттихаттың ғәмәлдәрен әрмәндәрҙе юҡ итеүгә йүнәлтелгән шовинизм тип баһалаған. Немец миссионеры Иоһаннес Лепсиус 1915 йылда Истанбулға барған, әммә уның Энверҙан әрмәндәрҙе ҡурсалау үтенестәре яуапһыҙ ҡалған. Германияға ҡайтҡас, Лепсиустың Төркиәләге әрмәндәрҙең хәленә йәмәғәтселек фекерен йүнәлтергә тырышыуы уңышҡа өлгәшмәй. Фельдмаршал фон Гольце эргәһендә хеҙмәт иткән доктор Армин Вегнер ҙур фотографиялар архивы йыя. Уның төрөк конвойы алып китеп барған әрмән ҡатынының фотоһы әрмәндәргә ҡаршы геноцид символына әүерелде. 1919 йылда Вегнер АҠШ президенты Вильсонға әрмәндәрҙе юҡ итеү тураһында ентекләп яҙа. Мартин Нипаж (нем. Martin Niepage), Алеппо техник мәктәбенең немец преподавателе, 1916 йылда сыҡҡан китабында әрмәндәрҙе ҡырағайҙарса үлтереүҙәр тураһында яҙған.

Үлтерелгән әрмәндәрҙең ҡалдыҡтары (1918 йылда АҠШ илсеһе (өлкән) Генри Моргентауҙың китабында баҫылған фотография		Алеппола юҡ ителгән әрмәндәр	Ҡораллы һаҡ аҫтында әрмәндәр колоннаһы хәрәкәт итә. 1915 йылдың апреле	Урыҫ һалдаттары әрмән ауылы Шейхаланда, 1915 йыл. Был фотография 1917 йылда Тифлиста баҫылып сыҡҡан «Ҡасаҡтар альбомы »нда табылған 62 фотоның береһе.

Әрмән халҡын юҡ итеү буйынса төп райондар картаһы. Концентрацион лагерҙар

1918—1923 йылдарҙа Ғосман империяһы һәм Әрмәнстан Республикаһы

Мудрос тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, союздаш державалар төрөктәрҙе мотлаҡ язаларға һәм әрмәндәрҙе бүләкләргә тейеш булған. Британия, стратегик юлдарҙы контролгә алыуҙы, хәрби әсирҙәрҙе азат итеүҙе һәм төрөк ғәскәрҙәренең Кавказ аръяғынан китеү мәсьәләһе буйынса ныҡышып, алты әрмән виләйәтенән төрөк ғәскәрҙәрен сығарыу талабын был виләйәттәрҙә на право союзников ввести в эти «бола сығыу осрағында» союздаштар ғәскәр индереү хоҡуғына эйә булыуы менән алмаштырырға ризалашты. Шуға ҡарамаҫтан, союзные страны составындағы союздаш илдәр килешеүҙең был пунктын үтәргә йыйынманылар. Эриван губернаһынан эвакуацияланғанда, нимә алып була, шуны: аҙыҡ-түлек запасын, йорт хайуандарын, эш ҡоралдарын, кейем-һалым, йорт йыһаздары (мебель), хатта ишектәрҙе, тәҙрәләрҙе һәм тимер юл шпалдарын талап алдылар.1918 йылдың декабрендә әрмән армияһы Александрополь ҡалаһын яулағанда, тимер юлда бер локомотив йә тимер юл вагоны ла булмай. Зима 1918—1919 йылдарҙағы ҡыш миҙгелендә аҙыҡ-түлеге, кейеме һәм медикаменттары булмаған Әрмәнстанда кеше күпләп ҡырыла. Аслыҡ һәм һыуыҡта тере ҡалғандар тимгелле тиф ҡорбаны булды. Һөҙөмтәлә 200 000 әрмән, йәғни Әрмәнстан халҡының 20%-ы вафат булды. 1919 йылда 1000 кешегә: тыуыу — 8,7, үлеү — 204,2 кеше тәшкил итә. Ғосман армияһының сигенгән саҡта Әрмәнстанды талауын тарихсылар геноцидтың дауамы тип баһалай.

Төрөк әрмәндәрен ҡыуыу һәм юҡ итеү процесы завершился серией военных кампаний в 1920 йылда Киликияға ҡабаттан ҡайтҡан ҡасаҡтарҙы үлтереү һәм Ататөрк Мостафа Кәмал командалығындағы ғәскәрҙәрҙең Смирнала әрмән кварталын ҡырыуы һымаҡ хәрби кампаниялар серияһы булып тамамланды, һуңынан, көнбайыш державалар баҫымы аҫтында, тере ҡалғандарға күсеп китергә рөхсәт бирелде. Смирналағы иң һуңғы компакт йәшәүсе әрмән общинаһын юҡ итеү менән, Төркиәләге әрмән халҡы үҙенең тарихи тыуған илендә ғәмәлдә йәшәүен тамамланы. Тере ҡалған ҡасаҡтар, бер нисә тиҫтә илдә әрмән диаспораһы булдырып, донъя буйлап таралды.

Бәхәсле мәсьәләләр. Демография, сроктар һәм «ахырғы ҡарар» ҡабул итеү

Төркиәнең әрмән халҡы

Сәйәси яҡтан нимә өҫтөн тип билдәләнеүҙән сығып ҡарағанда, ҡорбандар һаны иң бәхәсле мәсьәләләрҙең береһе булып тора. Баһалау ситләтегән билдәләргә һәм шаһиттар күрһәтмәләренә нигеҙләнгәнлектән, ҡорбандар һанын теүәл иҫәпләү мөмкин түгел. Ғосман империяһындағы әрмән халҡы иҫәбе шундай билдәләрҙең береһе булып тора.

Әрмән мәсьәләһе килеп тыуған мәлдән, мосолман халҡы араһында әрмәндәр бары тик әһәмиәте аҙ булған аҙсылыҡ тәшкил иткәнен күрһәтеүҙән башлап әрмәндәрҙең Төркиәләге демографик абруйы сәйәси мәсьәләгә әйләнде. 1864—1866 йылдарҙа Тәнзимәт реформалары ышығында Эрзерум виләйәте, элекке Әрмәнстан губернаторлығы муташәрифтәр (төр. Mutasarrıf) идара иткән ете өлөшкә бүленә. Эрзерум виләйәте территорияларының бер өлөшө Диарбаҡыр иленә (провинция) бирелә. Шуға ҡарамаҫтан, әрмәндәр виләйәттең әһәмиәтле генә өлөшөн тәшкил итә, һәм 1878 йылда Эрзерум виләйәте, уның составынан тоташ райондар алыныу һәм башҡа райондарҙы ҡушыу юлы менән 4 ил барлыҡҡа килә: Эрзерум, Ван, Хаккяри һәм Муш. 1886 йылда Порта Әрмән ҡалҡыулығын вағыраҡ административ берәмектәргә бүлә. 1895 йылда райондарҙы яңынан үҙгәртеп ҡороу ойошторола, 8 виләйәт 6 яңы административ берәмеккә берләштерелә. Демографик иҫәп алып барғанда, Ғосман хөкүмәте төрөктәрҙе, туркомандарҙы, курдтарҙы, ҡыҙылбаштарҙы, езидтарҙы һ. б. бергә иҫәпләһә лә, ортодоксаль (Әрмән апостол сиркәүе) әрмәндәрҙе католик һәм протестант әрмәндәрҙән, гректар һәм сүриәлеләрҙән айырған.

Профессор Израэль Чарни: «Әрмәндәрҙе сәйәси юҡ итеү күп яҡлап иғтибарҙы йәлеп итә, шул иҫәптән, ҡанһыҙ XX йөҙйыллыҡта күп кешене үлтереүҙең иртә өлгөһө булды, һәм уны күптәр Холокостың «репетицияһы» тип таный».

Ғосман империяһының 1844 йылғы халыҡ йәниҫәбе буйынса, Азия Төркиәһендә 2 000 000 әрмән була. 1867 йылғы Парижда ойошторолған Бөтә донъя күргәҙмәһендә империя етәкселеге Кесе Азияла 2 000 000 әрмән һәм европа Төркиәһендә 400 000 әрмән булыуын билдәләне. Әрмән патриархаты мәғлүмәттәренә ярашлы, 1878 йылда Ғосман империяһында 3 000 000 әрмән: 400 000 — европа Төркиәһендә, 600 000 — көнбайыш Кесе Азияла, 670 000 — Сивас, Трапезунд, Кайсери һәм Диарбаҡыр виләйәттәрендә, Әрмән ҡалҡыулығында 1 330 000 әрмән булған. 1881—1893 йылдарҙағы рәсми йәниҫәптә әрмәндәр һаны киҫкен 1 048 143 кәмей. Карс һәм Ардагандағы 1878 йылғы юғалтыуҙарҙы иҫәпләгәндә лә, әрмәндәр һанының шул дәрәжәлә кәмеүен фәҡәт цифрҙар менән манипуляция тип кенә аңлатып була. Ғосман хөкүмәтенең йыл һайын теркәлгән яҙмаһында (ежегодник) мосолман булмаған ирҙәр түләгән 1882 йыл һалымы (төр. Salname) 462 870 төрөк фунты күләмендә иҫәпләнгән булған, әммә шул уҡ ежегодникка ярашлы, Төркиәнең министрҙар советы был һалым килеме ике тапҡырға артыҡ булыр тип көткән, һәм ошо факт та ситләтеп мосолман булмаған халыҡтың ике тапҡыр кәмеүен раҫлай. Рәсми йәниҫәп элек әрмәндәр йәшәгән ҡалаларҙа әрмәндәрҙең булмауын күрһәткән. 1907—1908 йылдарҙағы ғосман йәниҫәбе шул уҡ һорауҙар тыуҙыра. Шул йәниҫәпкә ярашлы, армянское население Эрзерум, Битлис һәм Ван ҡалаларының әрмән халҡы, 1894—1896 йылдарҙағы ҡырылышҡа ҡарамаҫтан, шул уҡ күләмдә булған. Раймонд Кеворкян, демографик мәғлүмәттәрҙе енлекләп өйрәнеп, был йәниҫәп әрмән халҡын ысын иҫәпләүгә оҡшамаған, бары тик алдағы йәниҫәп мәғлүмәтен ҡабаталау булған тигән һығымта яһай. 1912 йылда әрмән патриархияһы Ван, Битлис, Элязыг, Диарбаҡыр һәм Эрзерум виләйәттәрендә әрмән һанын 804 500 кеше тип баһалай. 1914 йылда патриархия теүәлерәк иҫәпләү башҡара — империя территорияһында 1 845 450 әрмән була. Әрмән халҡының миллиондан ашыу кешегә кәмеүен фәҡәт 1894—1896 йылдарҙағы күп һанда кеше үлтереү, әрмәндәрҙең Төркиәнән ҡасыуы һәм көслөк менән ислам динен ҡабул иттереү менән генә аңлатып була. Бынан тыш, әрмәндәр йәшәгән барса тораҡ пункттарға ла, әгәр ҙә уларҙы курд ҡәбиләләре үҙ ҡулында тотһа, патриархия иҫәпселәре инә алмағанлыҡтан, йәниҫәп тулы булмаған. Диарбаҡыр виләйәте миҫалында һәйбәт аңлашыла: рәсми мәғлүмәт буйынса, әрмән халҡы 73 226 кеше, патриархия иҫәпләүенә ярашлы — 106 867, ә 1915 йылдың яҙында виләйәттән 120 000 рмән көсләп күсерелгән. Рәсми ғосман статистикаһы 1915 йылда империяла 1 295 000 әрмәән йәшәй тип баһалай.

«Британника»ға ярашлы, 1 миллиондан алып 3,5 миллионға тиклем тигән билдәләү бар. Хәҙерге заман күҙлегенән Ғосман империяһында әрмән халҡы һаны 1 500 000 2 500 000 кеше тәшкил иткән.

Ҡорбандар иҫәбе

Әрмән етемдәре ҡар өҫтөндә приютҡа ҡабул итеү сиратын көтә. Фото Армин Вегнер фотоһы

Ҡасаҡ әрмән балаларының он ҡапсығынан тегелгән кейеме

Әрмән халҡының дөйөм һанын нигеҙ итеп алып, ҡорбандар иҫәбен конкрет билдәләү мөмкин (ҡара #Армянское население Турции). Ҡорбандар иҫәбен баһалауға йоғонто яһаусы тағы бер параметр булып әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең дауамлылығы тора: хәҙерге баһалар тулы булмаған 1915 йыл һәм 1915 йылдан алып 1923 йылға тиклемгеосорҙо ала.

1915 йылдың 28 сентябрендә Диярбаҡыр губернаторы Рәшид бей Талаатҡа телеграммаһында өлкәнән 120 000 әрмәнде һөрҙөм типяҙа, ә рәсми ғосман статистикаһы ике тапҡыр кәмерәк һандар күрһәткән булған. 1915 йылдың авгусында Энвер-паша Эрнсту Якхҡа (нем. Ernst Jackh) һәләк булған 300 000 әрмән тураһында хәбәр итә. Иоһаннес Лепсиусҡа ярашлы, 1 миллионға яҡын әрмән үлтерелгән, 1919 йылда Лепсиус үҙенең баһаһын яңынан ҡарны — 1 100 000 кеше. Уның мәғлүмәттәре буйынса, Кавказ аръяғына 1918 йылда ғосмандар баҫып ингән ваҡытта ғына было убито от 50-нән алып 100 меңгә тиклем әрмән үлтерелә. «Немецкий союза помощи» (нем. Deutscher Hilfsbund Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) вәкиле Иоһанн Вильһельм Эрнст Зоммер (ингл. Johann Wilhelm Ernst Sommer) көсләп күсереүселәр һанын 1 400 000 тип, ә тере ҡалғандарҙың — 250 000 тип баһаланы. 1915 йылдың 20 декабрендә Алепполағы Германия консулы Рёсслер рейхсканцлерға, әрмән халҡының дөйөм һаны 2,5 миллион тип алынһа, һәләк булыусылар һаны 800 000, хатта шунан да күберәк булыуы ихтимал тигән. Бер үк ваҡытта, әрмән халҡының һанын 1,5 миллион тип алғанда, һәләк булыусылар һанын пропорциональ рәүештә кәметергә кәрәк (йәғни, һәләк булыусылар иҫәбе 480 000 булыуы ихтимал).

Лепсиусҡа ярашлы, 250 000-нән алып 300 000 әрмән көслөк менән мосолманға әйләндерелгән, һәм был империяның ҡайһы бер мосолман лидерҙарының протесына килтерҙе. Кютахья мөфтөйө әрмәндәрҙе мосолманға әүерелдереү исламға ҡапма-ҡаршы тип иғлан итә. Дингә ышанмаған Йәш төрөктәр лидерҙарына ислам диненә күсереү дини мәғәнәгә эйә булмаған, әммә әрмән оҡшашлығын (идентичность) ҡаҡшатыу, әрмәндәр яғынан автономия йә бойондороҡһоҙлоҡ талаптарын күтәреп сығырлыҡ нигеҙҙе бөтөрөү — әрмәндәр һанын кәметеү кеүек сәйәси маҡсаттан сығып тормошҡа ашырылған.

Ҡорбандар иҫәбенең хәҙерге заман баһаһы 200 000 алып (ҡайһы бер төрөк сығанаҡтары һәм Стенфорд Шоу «History of the Ottoman Empire and modern Turkey» хеҙмәтенең беренсе баҫмаһында) 2 000 000-дан артыҡ әрмән (ҡайһы бер әрмән сығанаҡтары һәм Рудольф Руммель) юҡ ителгән ти. Рональд Сюни бер нисә йөҙҙән алып 1,5 миллионға тиклем баһалау диапозонын атай. «Энциклопедия Османской империи» фекеренсә, иң консерватив баһалар ҡорбандар һанын 500 000 ти, ә әрмән ғалимдарының баһаһы иң күбе — 1,5 миллион. «Энциклопедия Британника»ға ярашлы, 600 000-ҙән алып 1 500 000 әрмән һәләк булған, Гюнтер Леви 642 000, Эрик-Ян Цюрхер 600 000-дән 800 000-гә тиклем тип баһалай, Роджер Смит «миллиондан ашыу» тип атай, «Энциклопедия геноцида» 1,5 миллион әрмән юҡ ителгән тип иҫәпләй, Рудольф Руммелгә ярашлы, 2 102 000 әрмән юҡ ителгән (шуларҙан 258 000 — Ғосман империяһынан ситтә йәшәүселәр). Дуглас Говардҡа ярашлы, тарихсыларҙың күпселеге ҡорбандар һанын 800 000-ҙән алып 1 000 000-ға тиклем диапозонда тип баһалай. Ричард Ованнисян фекеренсә, һуңғы осорға тиклем иң таралған баһалау цифраһы 1 500 000, әммә һуңғы ваҡытта Төркиәнең сәйәси баҫымы һөҙөмтәһендә был баһа кәмеү яғына яңынан ҡарала. Армен Марсубянға ярашлы, тарихсыларҙың күпселеге ҡорбандар һанын 1-ҙән алып 1,5 миллионға тиклем кеше тип иҫәпләй. Профиль энциклопедиялар түбәндәге баһаны бирә: «Encyclopedia of Genocide» — 1918 йылға 1 миллионға тиклем, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity» — 1,2 миллион тирәһе, «Dictionary of Genocide» — һәләк булғандар 1 миллиондан кәм түгел, әммә 1,5 миллионға яҡын, Оксвордская энциклопедия экономической истории — 1,5 миллион һәләк булған.

«Ахырғы ҡарар»ҙы ҡабул итеү

Төркиәлә йәшәгән әрмән халҡын юҡ итеү ҡарары ҡабул ителгән ваҡыт икенсе бәхәсле мәсьәлә булып тора. Был проблеманы ҡараусы тарихсылар (Холокосты ҡараусы тарихсыларға оҡшап), ике төркөмгә бүленә: төрөктәр әллә ҡасанан әрмәндәрҙе юҡ итеү планын уйҙарында йөрөткән ти «интенционалистар», ә XIX быуат аҙағы — XX быуат башы ваҡиғалары 1915 йылда әрмәндәрҙе күпләп үлтереүҙең репетицияһы булған, һәм «функционалистар» ваҡиғалар осраҡлы характерлы һәм Беренсе донъя һуғышы осоронда әрмән ҡурҡынысы тураһындағы күҙаллауҙар тәьҫире аҫтында барлыҡҡа килгән тип иҫәпләй. «Интенционалист» Ваагн Дадрян, мәҫәлән, бының сәбәбе үҙгәрештәргә буйһонмаусан догмаға ҡоролған ислам динендә тип иҫәпләй. Дадрян, муллалар әрмәндәргә ҡаршы йыһатҡа саҡырғандан һуң, үлтереүҙәр йышыраҡ осраҡта йома намаҙынан һуң ойошторолған тигән фекерҙе нигеҙләй. Уның оппоненттары, мосолмандарҙың әрмәндәрҙе ҡотҡарыу осраҡтарын килтереп, һәм Ғосман империяһында әрмәндәргә ҡаршы репрессиялар илдең, дини закондарҙың төп роль биләүенән баш тартып, модернизация юлына баҫҡан дәүерҙән — Тәнзимәт осоронан һуң башланған тип билдәләй. «Функционалистар», мәҫәлән, Рональд Григор Сюни һәм Дональд Блоксхэм, әрмән общинаһын юҡ итеү сәбәптәрен Ғосман империяһының Һарығамыш янында тар-мар ителеү эҙемтәһендә күрә. «Функционалистар»ҙың ҡарашын анализлағандан һуң, башҡа тикшеренеүсе, Асатурян, геноцид идеялары социаль дискриминация һәм өҫтөнлөклө төркөмгә хас коллектив мифтар нигеҙендә өлгөрә ти. Шуға ҡарамаҫтан, тикшеренеүселәр араһында «ахырғы ҡарар» Ван ҡалаһындағы 1915 йылғы ихтилалдан һуң барлыҡҡа килгәндер тигән консенсусҡа ҡайтып ҡала. Был бәхәстә Ғосман империяһының бөтә тарихы әрмәндәрҙе юҡ итеү прелюдияһы ул, тип иҫәпләүсе Әрмәнстан тарихсылары, һәм әрмән общинаһын маҡсатлы юҡ итеүҙе бөтөнләй кире ҡағыусы Төркиә тарихсыларының күпселеге һуңғы сиктәге позицияны биләй.

Ричард Ованнисян: «1894 йылдан 1922 йылға тиклемге осорҙо 1890-сы йылдарҙа Абдулхәмидтең Ғосман империяһында әрмәндәр йәшәүен булдырмауҙы өҙлөкһөҙ көс менән туҡтатырға тырышыуының маҡсаты 1915 йылғы йәш төрөктәрҙекенә ҡарағанда бөтөнләй икенсе була. Ҡамауҙа ҡалған солтан иҫке тәртипте һаҡларға файҙаһыҙ тырышыуында күпләп әрмәндәрҙе ҡырыуға тотонған булһа, йәш төрөктәр иһә статусты юҡҡа сығарыу һәм унда әрмәндәргә урын булмаҫҡа тейешле яңы тәртип урынлаштырыу һәм иҫәптең яңы системаһын төҙөү маҡсатында әрмәндәрҙе юҡҡа сығарыу сәйәсәтен (геноцид) тормошҡа ашырған».

Мәҙәни мираҫты юҡҡа сығарыу

Изге Апостолдар Монастыры, Муш ҡалаһы, XX быуат башы һәм 2010 йыл фотографияһы

Әрмән халҡын юҡ итеү әрмән мәҙәни мираҫын юҡ итеү кампанияһы менән оҙатылған. Әрмәр һәйкәлдәре һәм сиркәүҙәре шартлатылған, зыяраттар баҫыуға әйләндерелеп һөрөлгән һәм кукуруза һәм бойҙай сәселгән, ҡалаларҙың әрмән кварталдары емертелгән йәки уларҙа, исемдәре үҙгәртелеп, төрөк һәм курд халҡы йәшәй башлаған.

Беренсе донъя һуғышына тиклем Төркиәлә әрмән сиркәүенең 30 епархияһы булған, әммә әрмән халҡын юҡҡа сығарғандан һуң, Константинополь патриархатлығы ҡарамағында берҙән-бер епархия тороп ҡалған. 1914 йылда әрмән Константинополь Патриархатына 2549 мәхәллә, шул иҫәптән 200-ҙән ашыу монастырь һәм 1600 сиркәү ҡараған. Геноцид сәйәсәте үткәреү һәм этник таҙартыуҙар осоронда бик күп әрмән архитектураһы һәйкәлдәре емертелде. Күп ҡорамдар емертелде, тағы ла күберәк өлөшө мәсеттәргә һәм Каруан һарайҙар итеп үҙгәртелде. 1960 йылға тиклем төрөк сәйәсәте Төркиә территорияһында әрмәндәр йәшәгәнлеген раҫлаусы тарихи мәғлүмәтте планлы юҡҡа сығарыуға йүнәлтелде. Бары 1960-сы йылдарҙа ғына ғалимдар әрмән рухи мираҫын һәйкәлдәрен теркәү һәм ҡотҡарыу мәсьәләһен күтәреп сыға. 1974 йылда Төркиәлә ғалимдар тарафынан 913 әрмән сиркәүе һәм монастыры тиңләштерелә (идентифицированы). Был һәйкәлдәрҙең яртыһынан күбеһе беҙҙең көндәргә тиклем килеп етмәгән, ә ҡалған 252-һе емертелгән һәм тик 197-һенең торошон ғына яҡшыраҡ тип әйтеп була.

1980-се йылдар аҙағында һәм 1990-сы йылдар башында британ тарихсыһы һәм яҙыусыһы Уильям Далримпл әрмән тарихи һәйкәлдәрен емереү дауам иткәнен раҫлаған миҫалдар таба. Күп һәйкәлдәр ер тетрәүҙәренән һәм властар иғтибарһыҙлығынан, шулай уҡ сиркәүҙәр аҫтында йәшертелгән әрмән хазиналарын эҙләүсе крәҫтиәндәр ғәмәлдәренән ҡаҡшай, аңлы рәүештә емертеү осраҡтары ла бар. Элегерәк француз тарихсыһы Дж. М. Тьерри Ван ҡалаһындағы әрмән сиркәүенең планын тергеҙергә маташҡаны өсөн ситтән тороп өс айлыҡ хеҙмәткә хөкөм ителгән була. Ул шулай уҡ 1985 йылда властар Ошкаванкала әрмән сиркәүен емерергә теләгәнен, ләкин урындағы халыҡ уны ашлыҡ һаҡлау урыны итеп ҡулланыуын дауам итергә теләгәнен белдерә һәм уны һаҡлап алып ҡала. Уильям Далримпл фекеренсә, әрмән һәйкәлдәрен емереү төрөк рәсми кешеләренә һөжүм итеүсе әрмән милләтселәре терроры башланғандан һуң, шәбәйҙе тип билдәләй.

Төркиәнең исемдәре үҙгәртелгән топонимдары картаһы

Уильям Далримплға ярашлы, әрмән мираҫын юҡҡа сығарыуҙың сағыу миҫалы — 1915 йылдан 1960-сы йылдар аҙағына тиклем кешеләргә инергә тыйылған Карс ҡалаһы янында урынлашҡан биш сиркәүҙән торған Хцконк монастырь комплексы. Шаһиттар күрһәтеүенсә, монастырь регуляр армия частары тарафынан динамит ярҙамында шартлатыла, күнекмәләр яһағанда, комплекс бинаһына хатта атырға ла рөхсәт ителгән. Тарихсы монастырҙы барып күргәндә, стеналары емертелеүгә дусар ителгән XI быуат Изге Саргис сиркәүе генә ҡалған була. Икенсе миҫал итеп һарайға әйләндерелгән ярым емерек Варагаванк сиркәүен атарға була. Ерзинжа эргәһендәге IX быуат базиликаһы транспорт инеп йөрөһөн өсөн стенаһында ҙур тишек яһалған келәткә әйләндерелгән була. Эдессалағы әрмән соборы (хәҙер Шанлыурфа) 1915 йылда янғын депоһы итеп үҙгәртеп ҡорола, ә 1994 йылда, мәсеткә кәрәкмәгән христиан ҡоролмаларын емереп, уны мәсет итеп үҙгәртәләр. 1987 йылда Европа парламенты Төркиәне архитектура һәйкәлдәрен һаҡлау шарттрарын яҡшыртырға саҡыра. Бөтә донъя һәйкәлдәр фонды ла шуға оҡшаш тәҡдим менән мөрәжәғәт итһә лә, сикләнгән уңышҡа өлгәшә тип әйтер кәрәк. Халыҡ-ара баҫым һөҙөмтәһендә Вн күле буйында урынлашҡан Изге Тәре (Ахтамар) Сиркәүе тергеҙелә.

Төркиәлә әрмәндәрҙе юҡ теү сәйәсәте башҡарылғандан һуң, әрмән исемдәре төрөк атамалары менән алмаштырыла. Әрмән мәҙәни һәйкәлдәре йә емертелә, йә бөтөнләй яраҡһыҙға әйләндерелә. Әрмәнстан тураһында хәтерҙе юҡҡа сығарыу ынтылышы «Әрмән яйлаһы» географик атамаһын «Көнсығыш Анатолия» тип үҙгәртеүҙә лә сағыла.

«Немезида» операцияһы

Әхмәд Жемал паша кәүҙәһе. 1922 йылдың 25 июлендә Тифлиста үлтерелә

1919 йылда Дашнакцутюндың Бостонда үткән IX съезында әрмәндәрҙе үлтереүҙә ҡатнашҡан йәш төрөктәр лидерҙарын юҡ итеү ҡарары сығарыла. Операция боронғо грек үс алыу алиһәһе исемен ала — «Немезида». Заговорсылар төркөмөн башлыса геноцидтан ҡотолған һәм үҙ ғаиләләренең һәләк булыуы өсөн ҙур тәүәккәллек менән үс алырға ҡарар иткән әрмәндәр тәшкил иткән.

Операцияның иң билдәле ҡорбаны Ғосман империяһының эске эштәр министры һәм ғосман триумвираты ағзаларының береһе Мәһмәд Талаат паша була. Талаат, йәш төрөктәрҙең башҡа лидерҙары менән бергә 1918 йылда Германияға ҡаса, әммә днако был обнаружен и убит Согомон Тейлирян уны таба һәм 1921 йылдың мартында Берлинда үлтерә. Тейлирян ҡулға алынғанда йәмәғәтселек фекере уға ҡаршы була, әммә суд процесында әрмән халҡын күпләп үлтереү мәғлүмәттәре иғлан ителгәндән һуң, йәмәғәтселек фекере үҙгәрә. Ахырҙа «триумвират хөкүмәте ҡылған ғәмәлдәрҙән кисергән ғазаптар арҡаһында ваҡытлыса аҡылын юйыу» сәбәпле, енәйәт ҡылырға мәжбүр булған тип, Тейлирянды аҡлайҙар.

1919—1920 йылдарҙа Төрөк хәрби трибуналы

1918 йылда Ғосман империяһы тар-мар ителгәндән һуң, Мудрос тыныслыҡ килешеүендә еңеүсе илдәр Төркиә хөкүмәтенән хәрби әсирҙәргә һәм әрмәндәргә енәйәт ҡылғандарҙы язаларуҙы талап итәләр. Иң тәү сиратта британ хәрби әсиҙәренә аяуһыҙ мөнәсәбәт өсөн, тик һуңынан ғына әрмәндәрҙе юҡ иткән өсөн язалауҙы талап итеүҙе ныҡышҡан Британия үҙенә бер айырым позицияла торған. Трибунал эше башланғанда, Иттихат ойошмаһының төп етәкселәре — Мәһмәд Талаат паша, Энвер паша, Әхмәд Жемал паша, Бехаэддин Шакир, доктор Селаникли Нәзим бей, Бәдри Осман һәм Жемал Азми — Төркиәнән ситкә ҡасып киткән.

Ғәйепләүгә ярашлы, көсләп күсереүҙәр хәрби ихтыяж йәки дисциплинар сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килмәгән, ә Иттихат үҙәк комитеты тарафынан алдан уйланылған була, һәм уларҙың эҙемтәләре Ғосман империяһының (төр. Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda) барлыҡ ерендә лә тойолоп торған. Дәлилләүҙәрҙе трибунал нигеҙҙә шаһиттар күрһәтмәләренән түгел, ә документтарҙан алған. Трибунал әрмәндәрҙе ойошҡан үлтереү Иттихат (төр. taktil cinayeti) лидерҙары тарафынан ойошторолғанын раҫланған факт тип таба. Трибунал судта ҡатнашмаған Энверҙы, Жемалды, Талаат һәм доктор Нәзим бейҙе ғәйепле тип таба һәм уларҙы үлем язаһына тарттыра. Судта ҡатнашҡан өс ғәйепләнеүсе аҫып үлтереү үлем язаһына тарттырыла.

Төрөк республикаһы һәм әрмән мәсьәләһе

Төркиә республикаһы барлыҡҡа килгәс, сәйәси һәм интеллектуаль элита әрмән общинаһын юҡ итеүҙән йә реакцион-шовинистик сығыштарҙа һәм әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙа етәксе ролен үтәгән кешеләрҙән ары йөрөү ихтыяжын тойманы. Сәйәси элита нигеҙҙә күптәре әрмәндәрҙе юҡ итеүҙә шәхсән ҡатнашҡан һәм әрмәндәрҙе һәм гректарҙы көсләп күсереүҙән ҙур килем алған төбәк лидерҙары һәм ҡәбилә башлыҡтары менән коалицияла торған Иттихаттың элекке функционерҙарынан булған. Әрмән мәсьәләһен тикшереүгә ҡуйыу был коалицияны юҡҡа сығарыр ине. 1927 йылдың октябрендә Республика партияһы съезында Мостафа Кәмал бер нисә көн дауамында төрөк милләте бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көөрәш аша төрөк милләте барлыҡҡа килгәне тураһында һөйләгән. Кәмал тексы рәсми төрөк тарихы сифатында ҡабул ителгән һәм дәүләт тарафынан изге хөрөфәтле (сакральный) йәки тейелгеһеҙ тип ҡаралған. Төркиәнең енәйәти ҡануниәте тарихтың кәмалса фаразлауҙы тәнҡитләүҙе енәйәт тип атай, һәм шуның өсөн төрөк йәмғитәендә дебаттар мөмкин түгел. Рәсми статистика буйынса, 1927 йылда Төркилә 77 400 әрмән йәшәгән. Лозанна тыныслыҡ килешеүенә ярашлы, Төркиә әрмәндәргә хәүефһеҙлек гарантиялары, ирекле үҫергә һәм башҡа милли аҙсылыҡтарға биргән кеүек ҡайһы бер льготалар бирергә риза булып ҡул ҡуйған. Әммә был килешеүҙең положениелары үтәлмәгән. Төркиә әрмәндәре илдән ҡасып китеүен һәм йотолоуын дауам иткән. «Закон о фамилиях», принятый 21 июня 1934 йылдың 21 июнендә ҡабул ителгән «Фамилиялар тураһында закон» гректарҙан, йәһүдтәрҙән һәм әрмәндәрҙән традицион фамилияларынан баш тартырға һәм яңы төрөк фамилияларын ҡабул итеүҙе талап иткән. Икенсе донъя һуғышы осоронда Төркиәлә бик күп сауҙагәрҙәрҙе — гректарҙы, йәһүдтәрҙе һәм әрмәндәрҙе бөлгөнлөккә төшөргән һайланма Мөлкәт һалымы (Варлык вергиси — Налог на имущество) ҡабул ителгән.

Һуңғы йылдарҙа Төркиәлә академик фән, төрөк интеллектуалдарыы, матбуғат һәм граждандар йәмғиәте әрмән мәсьәләһен тикшереүгә сығара, һәм был милләтселәрҙең һәм төрөк хөкүмәтенең ҡаршылығына килтерә. Әрмән гәзите мөхәррире Грант Динк, яҙыусылар Орхан Памух һәм Әлиф Шәфәҡ, нәшриәтсе Раһип Зараколу «төрөксөлөктө» мәсхәрәләүҙә ғәйепләнде, Динк һәм Зараколу хөкөм ителде. 2007 йылың 19 ғинуарында Грант Динк 17 йәшлек төрөк милләәтсеһе ҡулынан һәләк булды. Истанбулда уны һуңғы юлға оҙатҡанда тиҫтәләгән мең төрөк, плакаттарға «Беҙ бөтәбеҙ ҙә әрмән, беҙ бөтәбеҙ ҙә Гранттар» тип яҙып, демонстрация ойошторҙо. Шул уҡ ваҡытта төрөк йәмғиәтенең бер өлөшө Динкты үлтереүсене милли герой тип ҡабул итте.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (геноцид) тормошҡа ашырылыуын иҫбатлау

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Турецкий военный трибунал 1919—1920 годов

Рафаэль де Ногалес Мендес (1879—1936), ғосман армияһында хеҙмәт иткән Венесуэла офицеры, үҙенең китабында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу тураһында яҙған

Әрмәндәргә ҡаршы кампания системалы һәм үҙәкләштерелгән характерҙа булыуы файҙаһына иҫбатлауҙар төрөк булмаған шаһиттарҙың (консулдар, хәрбиҙәр, шәфҡәт туташтары, уҡытыусылар, миссионероҙар) дәлилдәре, төрөк чиновниктарынан һәм тере ҡалған әрмәндәрҙән алынған мәғлүмәттәр һөйләй. Маҡсатҡа ярашлы йүнәлештә әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе ойошороу 1919—1920 йылдарҙа эшләгән Төрөк хәрби трибуналының йәш төрөктәр лидерҙарын йомғаҡлау ғәйепләүенә яҙылды. Хәҙерге көнгә тиклем төрөк архивтарынан әрмәндәрҙе маҡсатлы юҡ итеүҙе раҫлаусы документтар тәҡдим ителмәгән, һәм был күренеш документтарҙы юҡ итеү менән йәки бөгөн Төркиәлә хөкөм һөргән цензура менән бәйле булыуы ихтимал. 1920 йылда баҫылып сыҡҡан «Талаат телеграммалары» дәлилләнмәгән һәм ялған тип иҫәпләнә. Оригиналы Телеграммаларҙың төп нөсхәһе юҡ, әммә Дадрян үткәргән анализ был телеграммаларҙың йөкмәткеһе йәш төрөктәрҙе фашлаусы процесс материалдары менән ситләтелгән дәлилдәр аша иҫбатлана. Әрмәндәр ташлап китергә мәжбүр ителгән территорияларға (ойошторолған ярҙам һәм планлаштырылған күсереү булмаһа, үҙҙәре теләгәндән генә Киликияға һәм Көнбайыш Әрмәнстанға килеп етеүе мөмкин булмаҫ ине) Фракия йә Болгария мөһәржирҙәре урынлаштырыла, һәм ошо факт та әрмәндәрҙе юҡ итеү программаһында бик юғары рәсми даирәләрҙең ҡатнашлығын иҫбатлаусы дәлил булып тора.

Төркиә Президенты Рәжәп Тайип Эрдоған 2019 йылда Төркиә теләгән бер ваҡытта 1915 йылғы ваҡиғаларҙы өйрәнеү өсөн архивтарҙы асырға әҙер тип хәбәр итте

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (геноцидты) инҡар итеү

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (әрмәндәргә ҡарата геноцидты) инҡар итеү ғәҙәттә айырым кешеләр йәки ойошмалар ойошторған геноцидты башҡа төрлө кире ҡағыуҙарынан айырмаһы, уны академик яҡтан респектабелле һәм сәйәси нигеҙләнгән тип һанап, Төрөк Республикаһын рәсми һәм һәр яҡлап хуплау булғанлыҡ менән бәйле. Төрөк республикаһы әрмәндәргә ҡарата геноцидты инҡар итеү пиар-кампанияларына маҡсатына байтаҡ аҡса түгә һәм төрөк позицияһының дөрөҫлөгөн тәьмин иткән университеттарға иғәнәләр бирә. Төрлө парламенттар йәки хөкүмәттәр геноцидты таныу буйынса сираттағы тикшереү үткәреү мәсьәләһен күтәреп сыҡһа, Төркиә уларға дипломатик һәм сауҙа санкциялары һәм үҙ илендәге аҙсылыҡ тәшкил иткән халыҡтарға репрессиялар менән янай. Төркиә территорияһында ҡасандыр әрмәндәр йәшәгәнлегенең физик эҙҙәрен юҡ итер өсөн, илдә системалы рәүештә әрмән архитектураһы һәйкәлдәре емерелә.

Инҡар итеүселәр түбәндәге раҫлауҙар модификацияһының ғәҙәттә береһе ҡабатлана:

• Ғосман империяһында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу бер ҡасан да булмаған;
• әрмәндәрҙең һәләк булыуы уларҙы һуғыш хәрәкәттәре барған ерҙән күсергәндә аслыҡтан һәм сирҙәрҙән һаҡланмау арҡаһында килеп сыҡҡан;
• йәш төрөктәр әрмәндәрҙе ҡырыуға маҡсатлы сәйәсәт үткәрмәгән;
• әрмәндәрҙең һәләк булыуы Ғосман империяһында барған граждандар һуғышы эҙемтәһе булған, был ваҡиға шулай уҡ төрөктәр ҙә күп ҡырылған.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең мәҙәниәттә сағылышы

Вардгес Акопович Суренянц, «Тапалған иң мөҡәддәс нәмә», 1895 йыл

1915 йылғы ваҡиғалар тураһында «Ғазапланған Әрмәнстан» (1919)тигән беренсе картинанан бары 15 минутыҡ ҡына өҙөк һаҡланған. «Минең халҡым ҡайҙа?» (ингл. Where Are My People?, продюсеры Майкл Акопян) исемле беренсе документаль фильм ваҡиғаларҙың 50 йыллығына арналып 1965 йылда сыға. XX һәм XXI быуаттар сигендә бер нисә документаль фильм сыға: «Күҙгә күренмәгән Холокост» (ингл. The Hidden Holocaust) иң һәйбәте. Иң билдәле фотографияларҙы немец Ҡыҙыл тәреһенән Армин Вегнер һәм АҠШ консулы Лесли Девис төшөргән. Төрөк республикаһы төрөк әрмәндәрен ҡырыу тураһында фильмдар төшөрөргә маташыуға кәртә ҡуя. Ауыҙ-тел ижади традицияһы ҡырыуҙы тасуирлаған хикәйәләргә н геҙләнеп йырҙар ижад иткән, һәм улар геноцидты иҫбатлаусы дәлил булып тора. Музыкант әрмәндәрҙән торған System of a Down америка рок-төркөмө ижады йыш ҡына әрмәндәргә ҡарата геноцид тематикаһына ҡағыла. XIX быуат аҙағында уҡ әрмән рәссамы Вардгес Акопович Суренянц бер нисә картинаһын Көнбайыш Әрмәнстанда әрмәндәрҙе ҡырыуға арнаған. Аршиль Горкиҙың күп картиналары башынан үткән иҫтәлектәре нигеҙендә яҙылған.

1915 йылда һәләк булған алдынғы әрмән шағирҙарының береһе Сиаманто булған. Икенсе ҙур шағир Даниел Григорьевич Варужан шулай уҡ 24 апрелдә ҡулға алынған, һуңыраҡ, 19 августа, язалап үлтерелгән. Егише Чаренц Карс ҡалаһында тыуған һәм 1915 йылда ҡаршылыҡ хәрәкәте составында ҡот осҡос хәлдәрҙе башынан үткәргән Егише Чаренцтың күп шиғырҙары ҡырыуҙың дәһшәтле хәлдәрен тасуирлай. Әрмәндәр геноциды темаһына яҙылған иң билдәле әҙәби әҫәр — Франц Верфелдең «Муса тауында ҡырҡ көн» романы.

Ливандағы Антелиас ҡалаһында әрмән католикосаты территорияһында 1950-се йылдарҙа төҙөлгән часовня — әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙың беренсе хәтер һәйкәле. 1965 йылда католикосат территорияһындағы Эчмиадзин монастырында күп хачкарҙарҙан торған геноцид ҡорбандарына бағышлап ҡуйылған һәйкәл һалына. 1990 йылда сүриә Дер Зор сүллегендә иҫтәлекле часовня төҙөлә, һәм бөгөнгө көнгә тиклем ул әрмәндәрҙе ҡырған урында ҡуйылған берҙән-бер һәйкәл булып тора. 1967 йылда, әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙың 50 йыллығынан һуң ике йыл үтеүгә Совет Әрмәнстанында күп халыҡ ҡатнашҡан санкцияланмаған демонстрациялар үткәнлектән, Ереванда Цицернакаберд («Ҡарлуғас ҡәлғәһе») ҡалҡыулығыында мемориаль комплекс төҙөлөшө тамамлана. Бөгөн Цицернакаберд әрмәндәрҙең табыныу урыны булып тора һәм йәмәғәтселек фекере уны әрмән геноцидына бағышланған универсаль һәйкәл тип ҡабул итә.

Юридик яғы

Әрмәндәргә ҡарата геноцидты халыҡ-ара хоҡуҡи таныу

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен геноцид тип рәсми рәүештә таныған дәүләттәр картаһы. Асыҡ-йәшел төҫ менән геноцидты өлкәләр йәки муниципалитеттар кимәлендә таныған дәүләттәр күрһәтелгән

Владимир Владимирович Путин 2013 йылда геноцид хәтеренә урынлаштырылған мемориаль комплекста.
«Рәсәй һәр ваҡыт әрмән халҡының ғазабын һәм һәләкәтен үҙенеке кеүек ҡабул итте. Әрмән халҡына ҡарата геноцид ҡорбандары алдында баштарыбыҙҙы түбән эйәбеҙ»

Союздаш илдәрҙең (Бөйөк Британия, Франция һәм Рәсәй империяһы) 1915 йылдың 24 майындағы берлектәге Декларацияһында әрмәндәрҙе ҡырыу беренсе танылған кешелеккә ҡаршы енәйәт тип билдәләнә:

Төркиәнең кешелеккә һәм цивилизацияға ҡаршы яңы енәйәттәре танылғанлыҡтан, Союздаш дәүләттәр хөкүмәттәре Юғары Портаны был енәйәттәре өсөн Ғосман хөкүмәтенең бөтә ағзаларының, шулай уҡ был ҡыйралышҡа йәлеп ителгән бөтә агенттарының шәхсән яуаплылығы тураһында иҫкәртәбеҙ.

— 1915 йылдың 24 майы. Франция, Бөйөк Британия һәм Рәсәйҙең берлектәге декларацияһы

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен таныу АҠШ әрмән лоббист ойошаларының төп маҡсаты , һәм таныуҙың үҙенән башҡа, Төркиәгә территориаль дәғүәләр һәм репарация түләү талаптары ҡуйылды. Геноцидты таныуға өлгәшеү маҡсатында, әрмән лоббистары парламентарийҙарҙы һәм йоғонто яһай алырлыҡ кешеләрҙе үҙ яғына йәлеп итә, төрлө илдәрҙең хөкүмәттәренә баҫым яһай, йәмәғәтселек тарафынан был мәсьәләнең киң яҡтыртылыуын ойоштора, был мәсьәлә менән шөғөлләнеүсе институттар (Зорян институты, Әрмән милли институты) булдырылған. Әрмән диаспораһы тулыһынса тиерлек геноцид ҡорбандарының туранан-тура тоҡомдарынан тора, һәм уларҙың Төркиәнең баҫымына ҡаршы торорлоҡ етерлек матди ресурстары бар.

АҠШ өс тапҡыр: (1916, 1919, 1920) йылдарҙа әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу тураһында резолюция ҡабул итә.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (Геноцид армян) Европарламент (1987, 2000, 2002, 2005, 2015), Көньяҡ Африка илдәре парламенттары коалицияһы (Меркосур), БМО-ның Милли аҙсылыҡты дискриминациялауға юл ҡуймау һәм уларҙы һаҡлау Рамочный конвенцияһы буйынса ярҙамсы комиссияһы, Латин Америкаһы парламенты (2015) таный.

Польша Премьер-министры Дональд Туск «Цицернакаберд»та

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (Геноцид армян) донъяның күп илдәре һәм йоғонто яһай алырлыҡ халыҡ-ара ойошмалар тарафынан танылды һәм ғәйепләнде. Әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙы беренсе булып Уругвай парламенты ғәйепләп сыҡты (1965). Әрмәндәрҙе ҡырыуҙы шулай уҡ рәсми рәүештә Франция геноцид (халыҡ-ара ҡануниәткә ярашлы) һәм хөкөм итте (1998, 2000, 2001, 2006, 2012), Бельгия, Нидерланды, Швейцария — Швейцарияның Милли советы (Швейцария Федераль йыйылышының түбәнге палатаһы), Швеция, Рәсәй, Польша, Ливан (2000), Италия, Литва, Греция, Словакия, Кипр Республикаһы,Аргентина (2 закон, 5 резолюция), Венесуэла, Чили, Канада (1996, 2002, 2004), Ватикан, Боливия (2014), Австрия (2015), Люксембург (2015), Бразилия (2015), Парагвай (2015), Германия (2016), Чехия (2017), Португалия (2019), АҠШ (в 35 штатах на уровне закона), Латвия хөкөм итте.

Ғосман империяһында әрмәндәрҙе ҡырыу бер нисә халыҡ-ара ойошмаһы тарафынан ҡаралды. 1984 йылда «Халыҡтарҙың даими трибуналы» Ғосман империяһының ғәмәлдәрен геноцид тип таныны. 1997 йылда Геноцидты тикшереү халыҡ-ара ассоциацияһы ла шуға оҡшаш һығымтаға килде . 2000 йылдың 8 июнендә «The New York Times» һәм «The Jerusalem Post» гәзиттәрендә Беренсе донъя һуғышы осоронда 126 Холокосты тикшереүсенең (шулар араһында Бауэр Иегуда, Чарни Израэль һәм Эли Визель) әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте томошҡа ашырылғаны бәхәсһеҙ тигән раҫлауы баҫылды. 2001 йылда ярашыу буйынса берлектәге төрөк-әрмән комиссияһы «Күсеү осорондағы ғәҙел хөкөм мәсьәләләре буйынса Халыҡ-ара үҙәк»кә 1915 йылғы ваҡиғалар геноцид булыу-булмауын бойондороҡһоҙ тикшереп, баһа биреү буйынса мөрәжәғәт итә. 2003 йылдың башында МЦППП, 1915 йылғы ваҡиғалар геноцид тигәндең бөтә билдәләмәләренә тап килә һәм был терминды ҡулланыу тулыһынса аҡлана тигән баһа бирҙе.

2019 йылдың 28 октябрендә АҠШ-тың Вәкилдәр палатаһы әрмән халҡына ҡарата геноцидты таныу тураһында резолюция ҡабул итә. Вәкилдәр палатаһы Резолюцияһы АҠШ формаль рәүештә әрмәндәргә ҡарата геноцидты таный тигәнде аңлата. Ул на вступает в силу без одобрения Сенат һәм АҠШ президенты хуплауынан башҡа үҙ көсөнә инә. Резолюция тәҡдим итеү (рекомендательный) характерында, АҠШ-тың геноцидты таныуы, бик ҙур несмотря на огромное символик мәғәнәле булыуына ҡарамаҫтан, дәүләт департаменты һәм америка дипломаттары позицияларына мотлаҡ йоғонто яһамай. Вәкилдәр палатаһынан артынса уҡ, 2019 йылдың 12 декабрендә АҠШ Сенаты бер тауыштан XX быуат башында Ғосман империяһында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙы геноцид тип таныу тураһында шуға оҡшаш резолюция ҡабул итә. 2021 йылдың 24 апрелендә АҠШ президенты Джо Байден әрмән халҡына ҡарата геноцидты рәсми рәүештә таныны.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (геноцидты) таныуы Төркиәнең Евросоюзға инеүенең мотлаҡ шарты булмаһа ла, әммә ҡайһы бер авторҙар, Европа союзы ағзалығына ынтылғанда, Төркиәгә быны башҡарырға тура киләсәк, тип иҫәпләй.

Инҡар итеүҙең криминаллашыуы

Швейцарияла бер нисә кеше (төрөктәр) әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе (геноцидты) инҡар иткән өсөн суд тарафынан хөкөмгә тарттырылды. 2006 йылдың октябрендә Францияның Милли йыйылышы Валери Буайе тәҡдим иткән Франция таныған геноцидтарҙы инҡар итеүҙе енәйәт тип таныу закон проекты ҡабул итте; 1 йылға иректән мәхрүм итеү һәм 45 000 евро штраф ҡараған закон проекты, 2011 йылдың 22 декабрендә ҡабаттан ҡабул ителде, ә 2012 йылдың 23 ғинуарында Сенат был ҡарарҙы раҫланы. Төркиә француздарҙың геноцидты инҡар итеү законын ғәйепләне. Бер төркөм француз депутаттары ҡабул ителгән закондың ярашлы булыуы тураһында Франция Конституцион советына белешеү (запрос) бирҙе, һәм шундай яуап алды: танылған геноцид факттарын инҡар иткән өсөн яза тәҡдим иткән закон кешенең үҙ фекерен әйтеп бирә алыу һәм аралашыу конституцион хоҡуғына ҡул һуҙыу була. Конституцион советы ҡарарына яуап итеп, Николя Саркози министрҙарҙан закондың яңы редакцияһын эшләүҙе талап итте.

2013 йылдың 17 декабрендә Кеше хоҡуҡтары буйынса европа суды (ЕСПЧ) швейцар суды асыҡтан-асыҡ әрмәндәргә ҡарата геноцидты инҡар иткәне өсөн Дога Перинчекты хөкөм итеүҙе кешенең үҙ фекерен әйтеп бирә алыу һәм аралашыу конституцион хоҡуғын боҙоу тип тапты, һәм Перинчекка бер ниндәй ҙә аҡсалата компенсация бирелмәне. Ҡарарға айырым аңлатмала судтың Ҙур палатаһы суд геноцидтың криминаллашыуы мәсьәләһен принципта ҡараманы, был осраҡта суд Перинчектың әйтеүе фактын ғына ҡараны, һәм, суд фекере буйынса, уның сығышы нәфрәт һәм иҫәпләшмәүҙе сағылдырмай, һәм Перинчектың Кеше хоҡуҡтары буйына Европа конвенцияһының 10-сы статьяһы гарантиялаған һүҙ азатлығынан мәхрүм итә. -->

Компенсация

2000 йылда Калифорния конгресы законы 1915 йылда һәләк булған әрмәндәрҙең вариҫтары халыҡ-ара хоҡуҡ буйынса ярашлы страховой компанияларҙан компенсация алыу хоҡуғына эйә була. 2003 йылда New York Life^[en] страховой компанияһы 1915 йылда ҡырылған әрмәндәрҙең туғандарына компенсация түләй башланы (общая сумма компенсаций составляет примерно $20 млн). Әммә 2009 йылдың авгусында АҠШ-тың Калифорния штаты арбитраж апелляция суды әрмәндәрҙең туғандарына страховой компенсация түләүҙе юҡҡа сығарырға ҡарар итә. Судья Дэвид Томпсон, «был ваҡиғалар АҠШ-тан мең миль алыҫлыҡта барған, шуның өсөн Калифорния штаты был кешеләр алдында яуаплылыҡ тотмай» тигән баһа бирә, һәм әрмәндәргә түләүҙәрҙең нигеҙе юҡ тип йомғаҡ яһай, һәм «АҠШ Федераль хөкүмәте әрмәндәргә ҡарата геноцидты таныу буйынса ҡарар ҡабул итмәй».

Француз «Акса» страховой компанияһы ҡорбандар вариҫтарына компенсация ($17,5 млн) түләү йөкләмәһен ала.

Ҡорбандарҙы иҫкә алыу көнө

Еревандағы Цицернакабердты — әрмән геноциды мемориаль комплексын традицион барып күреү көнө, 2009 йылдың 24 апреле

Йыл һайын 24 апрелдә бөтә донъяла миллионлаған әрмән һәм башҡа милләттәр вәкилдәре әрмән интеллигенцияһының Истанбулдан көсләп күсерелгән көнөн һәм ҡорбандарҙы хәтерләй. Әрмәнстанда был дата мөһим әһәмиәткә эйә, ял көнө булып һанала.

Европа парламенты 2015 йылдың 15 апрелен 24 апрелдә Европала «Ғосман империяһында әрмән геноциды ҡорбандарын иҫкә алыу көнө» тип иғлан итте.

Һәйкәлдәр

• Ҡырҡ яфа сигеүсе Соборында әрмәндәр геноциды һәйкәле, Алеппо, Сүриә (1989).
• Хачкар — Һамар өлкәһе, Сызрань, «Әрмәндәр геноцидының 100 йыллығына». Йылға порты территорияһында (2015).

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Отрицание геноцида армян
• Бойцы за справедливость в отношении геноцида армян
• Акция «Простите нас»
• Музей русско-армянской дружбы
• Соглашение об Армянских реформах
• Геноцид ассирийцев
• Геноцид понтийских греков
• Холокост
• Геноцид в Руанде

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

Китаптар

урыҫ телендә

• Джованни Гуайта. Крик с Арарата. Армин Вегнер и геноцид армян. — Юнистрой СК, 2005. — 264 с. — 4000 экз. — ISBN 5-98789-025-3.
• Дживелегов А. К. Турция и Армянский вопрос = Թուրքիան և Հայկական հարցը (әрм.) / Сост. Е. Минасян. — Ер.: ЕГУ, 2014. — 319 с. — ISBN 978-5-8084-1893-6.
• Дипломатический архив // Будущее устройство Армении. По официальным данным. Третья оранжевая книга. — Пг.: Освобождение, 1915. — Т. 8. — 93 с. Также доступна для скачивания на cайте НЭБ
• Тунян В. Г. Армянский вопрос в русской печати: 1900—1917 гг / Науч. ред. А. С. Саргсян. — НАН РА; Музей — институт Геноцида армян. — Ер.: Чартарагет, 2000. — 244 с.
• Зеленый А.С. Карта распределения армянского населения в Турецкой Армении и Курдистане с пояснительною запискою. — М.: Книга по требованию (репринт "Воен. тип", 1895 год), 2012. — 48 с. — ISBN 978-545815573. Так же доступно на сайте НЭБ
• В.Д. Камынин, А.В. Атанесян, А.В. Лямзин, С.В. Аствацатуров. 100-летие Геноцида армян в Османской империи: уроки истории. Сборник статей по материалам международной научно-практической конференции 20 апреля 2015 г. в Уральском федеральном университете / А.Г. Баблоян. — ЕГУ, 2016. — 124 p. — ISBN 978-5-8084-2108-0.

инглиз телендә

• Ҡалып:Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide
• Akçam T. A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility (инг.). — Macmillan, 2007. — 500 p. — ISBN 1466832126. — ISBN 9781466832121.
• Ҡалып:Книга:Munsell, Bliss:Turkey and the Armenian Atrocities: A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces
• Ҡалып:Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: history, politics, ethics
• Ҡалып:Книга:Ronald Grigor Suny:Looking toward Ararat
• Ҡалып:Книга:Robert Melson:Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust
• Ҡалып:Книга:Richard G. Hovannisian:Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide
• Ҡалып:Книга:Кинросс Лорд:Расцвет и упадок Османской империи
• Armenia // The Oxford Encyclopedia of Economic History. / Joel Mokyr. — NY: Oxford University Press, 2003. — Vol. 5. — 2824 p. — ISBN 9780195105070.
• Ҡалып:Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide
• Ҡалып:Книга:James Bryce:The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce
• Ҡалып:Книга:Samuel Totten:Pioneers of genocide studies
• Ҡалып:Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915
• Ҡалып:Книга:Vahakn N. Dadrian:The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus
• Ҡалып:Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times
• George A. Bournoutian. Armenian // An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires / James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. — Westport, Conn.: Greenwood press, 1994. — 840 p. — ISBN 9780313274978.
• Ҡалып:Книга:Yair Auron:The banality of denial: Israel and the Armenian genocide
• Ҡалып:Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide
• Ҡалып:Книга:Totten, Parsons, Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts
• Ҡалып:Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians
• Ҡалып:Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity
• Ҡалып:Книга:Киреев:История Турции XX век
• Ҡалып:Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: cultural and ethical legacies
• Ҡалып:Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide
• Ҡалып:Книга:Identity Politics in the Age of Genocide
• Ҡалып:Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire
• Ҡалып:Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History
  • Ҡалып:Книга:Раймонд Кеворкян:Геноцид армян: Полная история
• Eugene Rogan. The Fall of the Ottomans The Great War in the Middle East (инг.). — Basic Books, 2015. — 460 p. — ISBN 978-0-465-02307-3.
  • Юджин Роган. Падение Османской империи. Первая мировая война на Ближнем Востоке, 1914–1920 гг = The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East. By Eugene Rogan. — М., 2018. — 560 p. — ISBN 978-5-91671-762-4.

Мәҡәләләр

урыҫ телендә

• Ошеровский Л.Я Идея автономного строя в Турецкой Армении под протекторатом России. — Пятигорск: Пятигор. арм. ком. по оказанию помощи добровольцам-дружинникам и беженцам армянам, 1915. — С. 15 с.
• Ошеровский Л.Я Трагедия армян-беженцев. — Кисловодск: Книгопечатня Г.Д. Сукиасянца, 1915. — С. 23 с.
• Пономарёв В. А. К вопросу о геноциде армянского народа в Турции и Закавказье XIX—ХХ вв // Вестник Томского государственного университета. — 2009. — № 320. — С. 119—122.
• Дадрян В. Дети как жертвы геноцида: пример армян // Вестник Армянского института международного права и политологии в Москве : Сб / Отв. ред. проф. Ю. Г. Барсегов. — М., 2004. — № 1. — С. 74−90.
• Раймонд Кеворкян. Логика ненависти не изжита. Огонёк № 15, 20 апреля 2015.
• Саркисян Е. К. Армянский вопрос и Россия в 1912—1914 гг. // Historical-Philological journal. — 1995. — № 1. — С. 111—124.

инглиз телендә

• Ҡалып:Статья:Stephan Astourian:The Armenian Genocide: An Interpretation
• Vahakn N. Dadrian The Armenian Genocide: an interpretation (инг.) // America and the Armenian Genocide of 1915 / Winter Jay^[en]. — Cambridge University Press, 2003. — P. 52—100. — ISBN {{{isbn}}}.
• Vahakn N. Dadrian Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide (инг.) // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Vol. 1 (A—H). — Macmillan Reference, 2005. — P. 67—76. — ISBN {{{isbn}}}.
• Ҡалып:Статья:Ab Imperio:Ronald Grigor Suny:Dialogue on Genocide
• Ronald G.Suny «They Can Live in the Desert but Nowhere Else»: Explaining the Armenian Genocide One Hundred Years Later (инг.). — Juniata College, Pennsylvania: Juniata Voices, 2016. — P. 208—229.
• Ҡалып:Статья:Selim Deringil:Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897

Нәфис әҙәбиәт

• Верфель, Франц. Сорок дней Муса-Дага. Роман / Пер. с нем. Н. Гнединой и Вс. Розанова. — СПб.: Симпозиум, 2010. — 904 с. — ISBN 978-5-89091-437-8.

Һылтанмалар

• Официальный сайт музея-института геноцида армян (Ереван, Цицернакаберд) (коллекция фотографий) (инг.) (әрм.) (төр.)
• Международная ассоциация учёных по исследованию геноцида
• Официальный сайт, посвященный столетию Геноцида армян
• Геноцид армян в Турции — история, документы, свидетельства, фотографии, карты.
• Armenian National Institute (ANI) (инг.)
• Armenian National Committee of America (инг.)
• Armenian Genocide (инг.)
• Официальный сайт, посвященный столетию Геноцида армян (рус.)
• YouTube сайтында Кавказский фронт 1914-1915 гг. Геноцид армян турками 1915. Лекция Б.Г. Кипниса