Википедия

Сеченов Иван Михайлович

рус ғалимы-тәбиғәт фәндәре белгесе, физиолог, педагог һәм мәғрифәтсе

Ива́н Миха́йлович Се́ченов (реф. тик. Иванъ Михайловичъ Сѣченовъ, 1829—1905) — рус ғалимы-тәбиғәт фәндәре белгесе, физиолог, педагог һәм мәғрифәтсе. Санкт-Петербург фәндәр академияһының ағза-корреспонденты (1869), почётлы ағзаһы (1904). Рәсәйҙә физиология фәне мәктәбенә һәм психологияла тәбиғи материалистик йүнәлешкә нигеҙ һалыусы.

Сеченов Иван Михайлович
Рәсем
Зат ир-ат[1][2]
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
Тыуған көнө 1 (13) август 1829[3][4][5]
Тыуған урыны Сеченово[d], Курмышский уезд[d], Сембер губернаһы[d], Рәсәй империяһы[5]
Вафат булған көнө 2 (15) ноябрь 1905[3][4][5] (76 йәш)
Вафат булған урыны Мәскәү, Рәсәй империяһы[2][6][3][…]
Ерләнгән урыны Новодевичье зыяраты[d]
Хәләл ефете Сеченова, Мария Александровна[d]
Һөнәр төрө инженер, психолог, физиолог, математик, фәлсәфәсе
Эшмәкәрлек төрө физиология һәм психология
Эш урыны Одесский национальный университет имени И. И. Мечникова[d][7]
Бестужев курсы
Император медицина-хирургия академияһы[5]
Императорский Новороссийский университет[d]
Императорский Санкт-Петербургский университет[d][7][5]
Мәскәү император университеты[d][7]
Уҡыу йорто Николаевское инженерное училище[d][7]
Мәскәү университетының медицина факультеты[d][7]
Мәскәү император университеты[d]
1-се Мәскәү дәүләт медицина университеты
Факультет фундаментальной медицины МГУ[d]
Одесский национальный университет имени И. И. Мечникова[d]
Ғилми дәрәжә медицина докторы[d] (1860) һәм фән докторы[d]
Ғилми етәксе Иоганн Петер Мюллер[d], Иван Тимофеевич Глебов[d], Иноземцев, Фёдор Иванович[d] һәм Варвинский, Иосиф Васильевич[d]
Аспиранттар Николай Евгеньевич Введенский[d], Виктор Васильевич Пашутин[d], Александр Филиппович Самойлов[d], Флоринский, Василий Маркович[d] һәм Шатерников, Михаил Николаевич[d]
Уҡыусылар Шатерников, Михаил Николаевич[d] һәм Александр Филиппович Самойлов[d]
Кемдә уҡыған Варвинский, Иосиф Васильевич[d]
Ойошма ағзаһы Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d][7][5], Рәсәй Фәндәр академияһы һәм Санкт-Петербург фәндәр академияһы[d][7][5]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
орден Святой Анны 2-й степени орден Святого Станислава 1-й степени орден Святого Владимира 3-й степени Демидов премияһы
Гражданский чин действительный статский советник[d]
 Сеченов Иван Михайлович Викимилектә

Биографияһы

үҙгәртергә

Ҡыҫҡаса хронология

үҙгәртергә

Балалыҡ йылдары

үҙгәртергә

Иван Михайлович Сеченов 1 (13) август 1829 йылдың Сембер губернаһы Курмыш өйәҙе Тёплый Стан ауылында тыуған, ғаиләлә кинйә, һигеҙенсе, бала була. Уның атаһы, Михаил Алексеевич Сеченов, дворян, император Екатерина II заманында хеҙмәт иткән отставкалағы хәрби. Ул Преображенский полкында сержант була, һуңыраҡ секунд-майор чинына тиклем үрләй. Иван Михайловичҡа ун йәш булғанда атаһы вафат була. Әсәһе — крепостной крәҫтиән ҡыҙы Анисья Егоровна (Григорьевна), ҡыҙ фамилияһы Осипова. Иван Михайловичты Смольный институтын тамамлаған гувернантка Вильгельмина Константиновна Штром[8] өйҙә уҡытҡан, һәм Иван француз һәм немец телдәрен белгән[9].

Һөнәри белем алыуы

үҙгәртергә

1843 йылдың 15 авгусында Иван Михайлович Сеченов Санкт-Петербургта Михайлов һарайында урынлашҡан Төп инженер училищеһына уҡырға инә, унда дүрт— биш йыл башланғыс кластарҙа уҡый, унан һуң 1847 йылда офицер[10] чины бирелә һәм бер йыл түбәнге офицерҙар класында уҡый. Ул физика һәм химия фәндәрен бигерәк тә тырышып өйрәнә, ә математиканан уны академик М. В. Остроградский уҡыта. Түбәнге офицер синыфтарының төп предметтар буйынса имтихан һөҙөмтәләре (ныҡлы төҙөлгән фортификация һәм төҙөлөш сәнғәте) буйынса Сеченов юғары офицер класына күсерелмәй, һәм 1848 йылдың 21 июнендә ул прапорщик чинында Киевҡа 2-се резерв сапёр батальонына ебәрелә. Мәскәү университетын билдәһеҙ Ольга Александровна ("Автобиографик яҙмалар"ында уның фамилияһын Сеченов яҙып ҡалдырмаған) тигән ханым иң алдынғы университет тип иҫәпләй, уның йоғонтоһо шулай көслө булғандыр инде, йәш Сеченов табип булырға ҡарар итә һәм Мәскәү университетына уҡырға инә.[11] 1850 йылдың 23 ғинуарында, «ғаилә хәлдәренә» һылтанып, подпоручик чинында отставкаға сыға, һәм шул уҡ йылдың февраль башында Киевтан әсәһенең тыуған ауылына килә, бында ярты йылдан артыҡ була.

 
И. М. Сеченов йәш сағында

Отставка тураһында указ алғандан һуң, Сеченов Мәскәүгә килә һәм 1850 йылдың октябрендә Мәскәү Император университетының медицина факультетына тыңлаусы итеп алына, имтихандарға әҙерләнә башлай (тарих, рус теле, математика һәм латин теле), уларҙы киләһе йылдың авгусында уңышлы тапшыра. Сеченов хәтирәләре буйынса, уның уҡытыусылары: Л. С. Севрук (анатомия), И. М. Соколов (анатомия театрында практик дәрестәр), А. О. Армфельд (медицина энциклопедиһы һәм суд медицинаһы), Н. С. Топоров (шәхси патология һәм терапия), А. И. Полунин (дөйөм патология һәм терапия), Н. Э. Лясковский (фармакогнозия), декан Н. Б. Анке (фармакология һәм рецептура), В. А. Басов (теоретик хирургия һәм офтальмология), М. Ф. Спасский (физика, Ленц дәреслеге буйынса), Г. А. Гивартовский (органик химия), Г. Е. Щуровский (минералогия), А. Г. Фишер фон Вальдгейм (ботаника), Н. А. Варнек (зоология), П. М. Терновский (дин тәғлимәте) һәм башҡалар[12]була.

Дүртенсе курста дәрестәр шулай уҡ Рождественкалағы[13]университет клиникаларында үтә. Терапия клиникаһында дәрестәрҙе адъюнкт К. Я Млодзеевский, хирургия клиникаһында — уның директоры Ф. И. Иноземцев, Сеченов һүҙҙәре буйынса — «иң сибәр һәм иң һәләтле медицина факультеты профессоры»[14],һәм уның адъюнкты — И. П. Матюшенков алып бара. Акушерлыҡ клиникаһы директоры В. А. Кохтың университет лекцияларын тыңлаһа ла, Сеченов ул клиникала бер тапҡыр ҙа булмай. Бишенсе курста Страстной бульварҙағы Екатерина дауаханаһы клиникаларында дәрестәрҙе И. В. Варвинский һәм П. Л. Пикулин (терапия клиникаһы), А. И. Поль һәм А. П. Попов (хирургия клиникаһы) алып бара.[15]

Төп теоретик медицина предметтары менән танышыу Сеченовта медицинаға фән булараҡ ҡыҙыҡһыныу уятмай, мәҫәлән, Огюстен Гризолль дәреслеге менән ҡәнәғәт булмай: «дәреслектә сир сәбәптәрен һәм билдәләрен, дауалау ысулдарны һәм һөҙөмтәләрен һанап үтеүҙән бүтән бер нимә лә юҡ; ә нисек итеп сәбәптәрҙән ауырыуҙың үҫешеүе, уның асылы нимәлә, ни өсөн был сирҙән теге йәки был дарыу ярҙам итә, бер һүҙ ҙә юҡ», шуға күрә дауалау сәнғәтенә ҡыҙыҡһыныуы һыуына һәм профессор И. Т. Глебовтың сағыштырма анатомия һәм физиология буйынса лекциялары менән мауыға.[16]

Медицинаға бәйле фәндәрҙән тыш, Сеченов фәлсәфә, психология, тарих һәм театр менән ҡыҙыҡһына. Ул философ һәм психолог Ф. Э. Бенеке[17] хеҙмәттәрен уҡый, тарихсы П. Н. Кудрявцев[18] лекцияларына йөрөй, шағир Аполлон Григорьевтың әҙәби түңәрәге эшмәкәрлегендә ҡатнаша. Ул Григорьевтың атаһы йортонда А. Н. Островскийҙың яңы ғына яҙылған «Бедность не порок» комедияһын уҡығанда була, өйҙә ҡуйылған А. С. Грибоедовтың «Горе от ума» комедияһында Скалозуб ролен уйнай, йома һайын Д. Д. Шумахер йортона осрашыуҙарға йөрөй, был осрашыуҙарға шулай уҡ А. Н. Афанасьев һәм Сергей Боткин да йөрөгән[19]. Сеченов һәм Боткин бер факультетта уҡыһа ла, улар Шумахер йортонда таныша, ә һуңыраҡ, сит илдә уҡыған осорҙа, дуҫлашып китә. Офтольмолог Эдуард Юнге һәм физиолог Павел Эйнбродт Сеченовтың университет буйынса дуҫтары була.[20]

1855 йылда әсәһе үлгәндән һуң, Сеченов ергә хоҡуғынан баш тарта, ағаларынан уның өсөн 6000 һум күләмендә компенсация ала[21], артабан 1856—1860 йылдарҙа үҙ иҫәбенә сит илдә белемен камиллаштыра.

Сит илдәрҙә уҡыуы һәм тикшеренеүҙәре (1856—1860)

үҙгәртергә
 
И. М. Сеченов

1856 йылдың авгусы аҙағында Мәскәү университетын тамамлағандан һуң, Иван Михайлович Сеченов сит илгә йүнәлә. Ул Мәскәүҙән Петербург аша Кронштадҡа, артабан пароходта Штеттин ҡалаһына, ә унан Берлинға бара.[22] Лекциялар башланғанға тиклем бер аҙ ваҡыт ҡалғанлыҡтан, ул ҡыҫҡа ваҡытҡа Дрезденға бара, Дрезден галереяһын, Саксония Швейцарияһын, Прага һәм Венаны барып күрә, һуңынан Берлинға кире килә.[23] Зонненштейндың шәхси химия лабораторияһында Иван Михайлович сифат һәм һан анализын өйрәнә. Был физиологик лаборатория И. П. Мюллераҙың һәм уның уҡыусыһы Э. Г. Дюбуа-Реймонадың физиология лабораторияһында Дерпт докторы К. В. Купфером менән тәлмәрйен мускулдары һәм нервыларының арҡа мейеһе рефлекстары һәм гальваник күренештәре буйынса Пфлюгер тәжрибәләре үткәрә. Анатомия-патология институтының медицина химияһы лабораторияһында (директоры Ф. Ф. Гоппе) хайуандарҙың шыйыҡсалары составын, һулап сығарылған һауала алкоголь булыуы-булмауын тикшерә,алкоголь менән ағыуланыуҙың артериялар, веналар һәм тура эсәк температураһына йоғонтоһон, алкоголь парҙары һулағанда иҫереү күренешен өйрәнә, алкоголь тәьҫирендәге хайуандың һулап сығарған тынында углекислый газ күләмен үлсәй.

Берлинда үткәргән бер йыл эсендә Сеченов умыртҡалыларҙың енси органдары тураһында профессор И. П. Миллерҙың сағыштырма анатомия буйынса, Э. Г. Дюбуа-Реймонадың— физиология буйынса, Г. Г. Магнусатың медиктар һәм фармацевтар өсөн эксперименталь физика буйынса, Г. Розеның аналитик химия буйынса, Ф. Гоппе-Зейлераҙың гистология буйынса лекцияларын тыңлай, шулай уҡ итальян теленән шәхси дәрестәр ала.[12] 1856 йылдың ҡышында билдәле рус рәссамы А. А. Иванов менән таныша, ул Берлинға офтольмолог А. фон Грефе янына консультация өсөн килгән була. Берлинда Сеченов менән бергә Мәскәү университетын тамамлаған Д. Д. Шумахер йортонда йома осрашыуҙары буйынса[12] таныш терапевт Сергей Боткин, курсташы һәм офтальмолог Эдуард Юнге һәм хирург Людвиг Беккерс була. Дәрестәрҙән һуң улар йыш ҡына осраша, буш ваҡыттарын бергә үткәрәләр, төрлө күңел асыуҙарға һәм немец музыка концерттарына йөрөй.[12]

1857 йылдың авгусында Сеченов күптән хыялланған Италия буйлап сәйәхәткә йүнәлә. Берлиндан Вюрцбург, Мюнхен, Инсбрук һәм Бреннер аша ул Веронаға бара, унан Миланда, Венецияла, Флоренцияла, Пизала, Ливорнола, Чивитавеккияла һәм Римдә була. Римдә Сеченов Иисус Христос тормошо тураһында картиналар яҙырға ниәтләнгән рәссам А. А. Иванов менән йыш осраша. Сеченов уға инглиз теленән Иосиф Флавийҙың Йәрүсәлим ҡорамы тураһындағы яҙмаһын тәржемә итә, ә Иванов картина яҙғанда кәрәкле булырлыҡ һыҙмалар һәм яҙмалар эшләй. 1857 йылдың октябрь аҙағында Иван Михайлович Римдән китә, Анкона һәм Триест аша Лейпцигка[12] күсә.

Лейпциг ҡалаһында Отто Функеның ҙур булмаған физиология лабораторияһында Сеченов (үҙ тәнендә) алкоголдең тәндәге азот алмашыныуына, (тәлмәрйендәрҙә) мускулдарға һәм нерв системаһына йоғонтоһон өйрәнә, шулай уҡ Клод Бернар тәжрибәләрен ҡабатлай, һәм уларҙа хата таба. Бернар хаталарына төҙәтмәләр индереп, үҙ тәжрибәһен һүрәтләгән яҙмалары уның баҫылған тәүге фәнни хеҙмәте була.[24]

1857 йыл аҙағында Сеченов Берлинға ҡайта, дуҫтары менән бергә Раштыуа һәм Яңы йылды ҡаршылай, ә 1858 йылдың башында Ф. Гоппе-Зейлер лабораторияһында үттең үҙенең состав өлөштәренә һанлы анализлау менән шөғөлләнә, шунан һуң шул уҡ йылдың яҙында тикшеренеүҙәрен Венала, Медицина-хирургия хәрби академияһы профессоры, физиолог Карл Людвиг лабораторияһында дауам итә.

К Людвигу я явился без рекомендации и был первым московитом, которого он увидел… Разговаривая со мной о выраженном мною намерении заняться влиянием алкоголя на кровообращение и поглощении кровью кислорода, он сделал мне род экзамена по физиологии и, должно быть, удовлетворился ответами, потому что пустил в лабораторию. Место я получил в мастерской, где работали все вообще его венские ученики… С зимы 1858 г. я был уже вхож в семью Людвига. С этих пор дружеское расположение ко мне моего милого учителя не прекращалось вплоть до его кончины, выражаясь при всех маленьких переворотах моей жизни йылдан теплыми, участливыми йылдан письмами.[25]

Карл Людвиг лабораторияһында Сеченов ҡандағы газдарҙы һәм шыйыҡсаларҙың газдарҙы йотоуын тикшереү менән шөғөлләнә, ул үҙенең ҡандан газдарҙы һурҙыра торған тәүге тергөмөш һурғысын (насос) төҙөй, был ҡоролманың эше ҡабатлынып торған торричелли бушлығы принциптарына нигеҙләнгән була, һәм «Beiträge zur Pneumatologie des Blutes» («К вопросу о пневматологии», 1859 йыл) хеҙмәтендә был турала яҙа, ҡандағы газдар тураһыдағы хеҙмәте ғалимға сит ил лабораторияларында билдәлелек килтерә.[26] Рус медиктары өсөн Людвиг ҡан әйләнеше һәм ҡан тамырҙарының иннервацияһы, мәсьәләләре буйынса бер нисә лекция уҡый, унда Сеченовтан башҡа С. П. Боткин, Л. А. Беккерс һ. б. ҙа була, лекциялар тамамланыуға рәхмәт йөҙөнән табын ойошторола[12] "Автобиографик яҙмалары"нда Сеченов Людвиг менән үҙ-ара мөнәсәбәттәренә айырым биттәр бағышлаған, ә уларҙың шәхси хатлашыуы утыҙ йылдан ашыу, 1859 йылдан 1891 йылға тиклем дауам итә. И. М. Сеченова фекере буйынса, «XIX быуаттың икенсе яртыһында Рәсәй физиологияһына нигеҙ һалыусы тип Людвигты иҫәпләргә кәрәк».[12] Уның лабораторияһында бер йыл бергә эшләгән А Роллетт Сеченовтың яҡын дуҫы булып китә(һуңынан ул Грацтағы Карл һәм Франц Университеты физиология профессоры), уларҙың дуҫлығы ғүмер буйына дауам итә. Венала, 1858 йылдың көҙөндә, Сеченов докторлыҡ диссертацияһын яҙа башлай, буш ваҡытын Боткин һәм Беккерс компанияһында үткәрә, Дунай буйлап Линцка пароходта сәйәхәт итә, немец бюргерҙары балына һәм славян балына, шулай уҡ Штраусс[12]концерттарына йөрөй.

1859 йылдың апрель аҙағында Сеченов Венанан Гейдельбергка күсә, бында бер үк ваҡытта ике лабораторияла эшләй: Гейдельберг университеты профессоры Р. В. Бунзен газдар һәм алкалиметрия анализдары менән шөғөлләнә, органик химия курсын тыңлай, ә Г. Л. Гельмгольц лабораторияһында дүрт мөһим тикшереү үткәрә: гиҙеүсе нерв ҡуҙғыуының йөрәккә йоғонтоһо, физиологик оптика буйынса тикшеренеүҙәр, тәлмәрйен мускулдарының ҡыҫҡарыу тиҙлеген өйрәнеү, үҙенең һурғысы ярҙамында һөттә булған газдарҙы тикшереү.[12]. Гейдельбергта ул Шиллерҙың 100 йыллығын билдәләгәнде күрә, хоҡуҡ белгесе Б. Н. Чичерин (Мәскәү университетын тамамлаусы) менән таныша һәм химик Д. И. Менделеев һәм А. П. Бородин менән аралаша. Сеченов хәтирәләре буйынса, Менделеевтың фатирында И. А. Гончаровтың яңы «Обрыв» романы уҡыла. Ә Бородин фатирындағы пианинола уйнап, үҙенең етди музыкант икәнен белдермәйсә, популяр йырҙар һәм опера арияларын яттан нотаһыҙ башҡарып, тамашасыларҙы ғәжәпләндерә.[12]

1859 йылдың көҙөндә Сеченов менән Менделеев Швейцарияға, һәм һуңғараҡ Менделеев һәм Бородин менән Парижға бара. «Ғүмерем буйына башҡаса Париждағы кеүек күңел асманым» , - тип яҙа Сеченов был сәфәр хаҡында[12] Әммә Гранд-Опералағы маскарадтан, һ. б. күңел асыу урындарынан тыш, Парижда уҡып йөрөгән Беккерс саҡырыуы буйынса, ул теоретик хирургия профессоры Ж. Ф. Мальгэнь лекцияларын тыңлай[12] Приждан Берлин, Кёнигсберг, Тауроген һәм Рига аша Сеченов Санкт-Петербургҡа ҡайта[12]

Уҡытыусы эшмәкәрлеге

үҙгәртергә

Иван Михайлович Сеченовтың уҡытыу эшмәкәрлеге 40 йылдан ашыу дауам итә. Ул физиология өлкәһенә ҙур өлөш индергән ғалимдар мәктәбен булдыра. Уның уҡыусылары араһында — физиологтар Н. Е. Введенский, Б. Ф. Вериго, Н. П. Кравков, В. В. Пашутин, С. С. Салазкин, П. А. Спиро, И. Р. Тарханов, Рәсәйҙең тәүге ҡатын-ҡыҙ табибы — хирург-акушер Н. П. Суслова, офтальмолог М. А. Бокова һ. башҡа күптәр.

Санкт-Петербургта Император медицина-хирургия академияһы —ИМХА (1860—1870)

үҙгәртергә
 
ИМХА профессморҙары

Боткин, Сеченов, Грубер.

И. М. Сеченов сит илдәге стажировка йомғаҡтары буйынса «Материалы для будущей физиологии алкогольного опьянения» тигән докторлыҡ диссертацияһын Венала саҡта уҡ тамамлай.[26] Император медицина-хирургия академияһы (ИМХА) вице-президенты профессор И. Т. Глебов саҡырыуы буйынса, 1860 йылдың 5 мартында ул был академияла диссертация яҡлап, медицина фәндәре докторы дәрәжәһен ала. Уның оппоненты ғүмерлек дуҫы Е. В. Пеликан була.[27] Диссертация яҡлағандан һуң, Сеченов ИМХА адъюнкт-профессоры итеп тәғәйенләнә[10] һәм электрофизиология[26] буйынса лекциялар уҡый башлай. Һуңғараҡ академияға адъюнкт итеп дуҫтары — Беккерс (хирургия клиникаһы) һәм Боткин (терапевтик клиника) алына.[28] 1860 йылдың йәйен Сембер губернаһындағы туғандарында үткәрә, унда яңы ғаилә ағзалары менән таныша. Санкт-Петербургҡа ҡайтҡас, Сеченов ҡан әйләнеше, һулыш, матдәләрҙең аш һеңдереү каналында үҙләштерелеүе, бүлеп сығарылыуы, тән пластикаһы һәм мускул физиологияһы буйынса лекциялар уҡый. Физиология буйынса лекцияларҙың (ҡан, аш һеңдереү, нервы системаһы) бер өлөшөн физиология профессоры Н. М. Якубович уҡый. 1861 йылдың 11 мартында Сеченов экстраординар профессор итеп һайлана. 1862 йылдың 17 мартында уның менән бер фатирҙа йәшәгән Людвиг Беккерс, калий цианиды ашап, үҙен-үҙе юҡ итә, Сеченовтың күҙ алдында вафат була.[29] Шул уҡ йылда Сеченов «О животном электричестве» тигән лекцияларын Хәрби-медицина журналында баҫтыра һәм 700 һум, Демидов премияһының яртыһына тиң, аҡса ала.[28]

Сеченов академияла 10 лет йыл уҡыта, 1862 йылдың июненән 1863 йылдың майына тиклем йыллыҡ ял ала. Был отпускыһында турист сифатында Марселде, Неаполде, Помпейҙаы, Везувий түбәһен, Зәңгәр мәғәрәне, Капри утрауындағы Эт мәмерйәһен күрә, һуңынан Парижда Клод Бернар лабораторияһында уҡый һәм эшләй.[30]. Сеченов 1864 йылдың апрелендә штаттағы профессор итеп һайлана. Үҙенең уҡытыусыһы һәм дуҫы Карл Людвиг өлгөһөндә Сеченов Рәсәйҙә тәүгеләрҙән булып физиология лабораторияһы ойоштора һәм эксперименталь физиология һәм нервы системаһы физиологияһын өйрәнеү менән шөғөлләнә. Шул йылдарҙа был лаборатория физиология, шулай уҡ фармакология, токсикология һәм клиник медицина өлкәһендәге тикшеренеү үҙәгенә әйләнә. Уның уҡыусылары араһында шулай уҡ ҡатын-ҡыҙҙар —М. А. Бокова һәм Н. П. Суслова була. 1863 йылда ул академия уставын үҙгәртеп, ҡатын-ҡыҙҙарға лекцияларға һәм практик дәрестәргә йөрөүҙе тыялар. Сеченов бының менән үҙенең ризаһыҙлығын белдерә [26]. 1869 йылда Сеченов 24 йәшлек ғалим И. И. Мечниковты академияла вакантлы зоология кафедраһы мөдире вазифаһына тәҡдим итә. Академия тарафынан И. И. Мечников һәм А. Е. Голубев үткәрелмәгәнлектән, Сеченов 1870 йылда, академия етәкселегенең һәм үҙенең коллегаларының ғәҙелһеҙлегенә асыҡтан-асыҡ ризаһыҙлыҡ белдереп, академиянан китә.[18]

Одессалағы Новороссийск университеты (1871—1876)

үҙгәртергә

Сеченов Медицина-хирургия академияһынан эштән сыҡҡас, И. И. Мечников Одесса ҡалаһындағы Император Новороссийск университетына Сеченовты эшкә урынлаштырыуҙы юллай. Министрлыҡ чиновниктары, медицина докторы башҡа факультеттарҙа вазифа биләй алмай, ә Новороссийск университетында медицина факультеты юҡ тигән һылтау табып, төрлөсә кәртә ҡороп маташалар. Физика-математика факультеты һәм университет советы Мечниковтың тәҡдиме буйынса Сеченовты ҡабул итә һәм 1870 йылдың сентябрендә И. М. Сеченовҡа зоология докторы honoris causa (яҡламайынса ғына) бирелә, һәм 1871 йылдан ул университеттың тәбиғи бүлегендә физиология профессоры булып китә.[26] 1871 йылдың февраленән ул— экстраординар, шул уҡ йылдың мартынан — Новороссийск университетының штаттағы профессоры. 1872 йылда И. И. Мечников исемендәге милли Одесса университеты[31] составында әлеге ваҡытта ла эшләп килгән кеше һәм хайуандар физиологияһы кафедраһын төҙөүҙә ҡатнаша. 1874 йылдың 21 декабрендә действительный статский советник чинына эйә була.[32][n 1] 1873—1876 йылда Новороссийск тәбиғәтте өйрәнеүселәр йәмғиәтенең вице-президенты була. Университет составында барыбер медицина факультеты асылмай, заманса ҡорамалдар һәм етди тикшернеүҙәр өсөн реактивтар етмешмәй, шул сәбәпле 5 йыл эшләгәндән һуң, Сеченов Одессанан китә, ә кафедраны уның уҡыусылары — тәүҙә П. А. Спиро, артабан Б В. Вериго етәкләй.

Санкт-Петербург университеты (1876—1888)

үҙгәртергә

1876 йылда Сеченов Санкт-Петербургҡа ҡабат әйләнеп ҡайта һәм Санкт-Петербург император университетының физиология факультетында штатлы профессор вазифаһында эшләй, шулай уҡ физиология лабораторияһы ойоштора.[33] Ул Бестужев юғары ҡатын-ҡыҙҙар курстары булдырыуҙа ҡатнаша һәм 1878 йылда унда физиология буйынса лекциялар уҡый. 1888 йылдың аҙағында, Фәндәр академия мөхбир ағзалыҡҡа уның кандидатураһын өсөнсө тапҡыр кире ҡаҡҡандан һуң, Сеченов эштән китергә ҡарар итә, ә физиология лабораторияһын уҡыусыһы Н. Е. Введенскийға тапшыра.

Мәскәүҙәге осор (1889—1905)

үҙгәртергә

1889 йылдан И. М. Сеченов үҙе уҡыған Мәскәү Император университетының медицина факультеты физиология кафедраһында вазифа приват-доцент вазифаһында уҡыта. Үҙенең беренсе лекцияһын Сеченов шундай һүҙҙәр менән башлай: «… Мин, Мәскәү университетының элекке уҡыусыһы, ниһайәт, туған университетыма хеҙмәт итә алғаныма үҙемде ысын бик бәхетле тоям». 1889 йылдан —Мәскәү университеты янындағы Мәскәү психологик йәмғиәте ағзаһы.

Кафедра мөдире Ф. П. Шереметевский ҡапыл вафат булыу сәбәпле, Сеченов 1891 йылда нормаль физиология кафедраһын башта штатлы, ә 1896 йылдан — атҡаҙанған профессор вазифаһында етәкләй. 1901 йылда отставкаға сыҡҡанға тиклем, кафедраның рәсми булмаған исеме— физиология институты .[34] Был йылдарҙа Сеченов физик А. Г. Столетов, ботаник К. А. Тимирязев, зоолог М. А. Мензбир, химик Н. Д. Зелинский, иҡтисадсы А. И. Чупров һ. б.

Отставкаға һәм пенсияға сыҡҡандан һуң, Сеченов үҙе булдырған физиология лабораторияһында эшләү хоҡуғын һаҡлап ҡала. Уның фәнни мәктәбе вариҫтары тип Мәскәү университеты физиология кафедраһын төрлө йылдарҙа етәкәгән М. Н. Шатерниковты, И. П. Разенковты һәм В. В. Паринды атап була.

И. М. Сеченов ғүмеренең һуңғы йылдарында мемуарҙар яҙа һәм, үҙе үлгәндән һуң баҫтырыр өсөн, ғилми хеҙмәттәрен баҫмаға әҙерләү менән шөғөлләнә. 1905 йылдың көҙөндә үпкә шешенән (крупозная пневмония) һауыға алмай һәм 1905 йылдың 2 (15) ноября 76 йәшендә вафат була. Үҙенең ҙур булмаған мөлкәтен ул тыуған ауылы крәҫтиәндәренә, баҫтырған хеҙмәттәре өсөн алған аҡсаны —һуңғы йылдарҙа үҙе уҡытҡан Пречистенка эшселәр курстарына (Мәскәүҙәге мәктәп) васыят итеп ҡалдыра.Ғалим Мәскәүҙә Ваганьков зыяратында ерләнә. Иван Михайловичты һуңғы юлға үҙенең теләге буйынса фәҡәт яҡын кешеләре генә оҙата. Мария Александровна ире үлгәндән һуң 24 йыл йәшәй. 1940 йылдың 13 авгусында Сеченовтың һәм уның ҡатынының кәүҙәһе Новодевичье зыяратына күсерелә.

Фәнни эшмәкәрлеге

үҙгәртергә

И. М. Сеченовтың тикшеренеүҙәре Рәсәйҙе баш мейеһе эшмәкәреге механизмдарын өйрәнеү буйынса донъя үҙәгенә әйләндерә, һәм Нобель премияһы лауреаты Иван Петрович Павлов был эште дауам итә . Сеченовтың хеҙмәттәре Рәсәйҙә һәм донъяла физиология үҫешенә кеше, уның психикаһы һәм тәртибе хаҡында тәбиғи-фәнни ҡараштар нығыныуына ҙур йоғонто яһай. Сеченовтың идеялары һәм асыштары һуңыраҡ йылдам үҫешкән нейрофизиология, хеҙмәт физиология, экстремаль хәлдәр физиологияһына һәм башҡа өлкәләр нигеҙенә һалына. Сеченов үҙенең ғилми юлын 1905 йылда тәүләп баҫылған "Автобиографик яҙмалары"нда сағылдыра.

 
И. М. Сеченов

1861 йылдың йәйендә Сеченов ашарға яраҡлы бәшмәктәрҙә ағыулы матдәләр барлығын тикшерә, һуңыраҡ асылған мускарин(тырҡыш— мухоморҙағы алкалоид) менән эш итә, әммә иретмәләрҙән уны айырып ала алмай.

1862 йылдың июненән 1863 йылдың майына тиклем, Император медицина-хирургия академияһынан бер йылға отпуск алып, И. М. Сеченов Парижда Коллеж де Франста Клод Бернар лабораторияһында тәлмәрйен менән тәжрибә үткәрә. Ул тәлмәрйендең баш мейеһен һәм арҡа мейеһенең өҫкө өлөшөн аса, һуңынан күреү түмһәләктәре өлкәһендә арҡыры ярыҡтар киҫә. Эшкәртелгән тәлмәрйенде яңаҡ һөйәгенә элеп ҡуйып, уның артҡы ослоҡтарын көкөрт кислотаһы иретмәһенә сумырып, ҡуҙғытыуға рефлектор яуабы тиҙлеген (иретмәнән тәпәйҙәрен ҡайһы ваҡыт арауығында тартып алыуын) үлсәй. Хлорид натрийы кристалдары менән тәлмәрйен мейеһенең күреү түмһәләктәрен ҡуҙғытҡанда, рефлектор яуап биреү ваҡыты артыуы асыҡлана, ә баш мейеһенең башҡа участкаларына һалынған кристалл рефлекс барлыҡҡа килтереүгә бер ниндәй ҙә йоғонто яһамай. Был тәжрибә һөҙөмтәһендә Сеченов тәлмәрйендең баш мейеһендә уның арҡа мейеһендәге сағылдырыу эшмәкәрлеген тотҡарлаусы үҙәк бар тигән фекергә килә. Үҙенең асышын ул үҙәк тотҡарлау тип атай, йәғни нервы эшмәкәрлеге ике процестан — ярһыу һәм тотҡарлауҙан тора.

Новороссийск университеты эшләү осоронда (1871—1876) Сеченов гемоглобин һәм ҡандың шыйыҡ өлөшөнөң углекислый газ бәйләнеүе (CO2 органик матдәгә әүерелеүе) һәм тапшырылыуы (транспортировка) просцесында булған әһәмиәтен билдәләне. Нервыны йыш ҡуҙғытҡанда, уның ярһыу билдәләре юғалыуын аңлағандан һуң, ул үҙәк нервы системаһындағы кеүек, периферия нервы системаһында ла, ярһыу процесы тотҡарлау процесы менән алмашына тигән һығымта яһай.[35]

 
И. М. Сеченов

Мәскәү университетында эшләгән осоронда Сеченов нервы системаһында суммация күренешен аса һәм тасуирлай, үҙәк нервы системаһында ритмик биоэлектрик процесстар барлығын күрһәтә, ярһыу процессы өсөн матдәләр алмашыныуының төп әһәмиәтен нигеҙләй. Был ҙур эштең һөҙөмтәләре «Физиология нервных центров» (1891) тигән хеҙмәттә сағылыш таба.

Шулай уҡ Сеченовтың ғилми тикшеренеү эштәренең мөһим аспекты тип «Физиологические критерии для установки длины рабочего дня» (1894), "Очерк рабочих движений человека (1901) мәҡәләләрендә сағылған кешеләрҙең хеҙмәт эшмәкәрлеген өйрәнеү буйынса эштәре һанала. Ҡалып:ЦитСеченов эш көнө оҙонлоғоноң физиологик нигеҙҙәрен табыу бурысын ҡуйған. Мәҫәлән, ун сәғәт дауамында йөрөүҙән мускулдарҙың физик арыу һәм йөрәктең ғүмер буйы «бер арымай ғәмәлдә булыуы» мәсьәләләрен анализлап, эшмәкәрлек осоро менән сағыштырғанда йөрәктең оҙайлы ял осоро менән аңлатты, ә бына йөрөгәндә, улар тиң ти. Был нисбәтте сәғәт буйынса иҫәпләп, физиология күҙлегенән сығып, эш көнө алты сәғәт йәки һигеҙ сәғәттән дә артмаҫҡа тейеш тигән һығымтаға килә.[36]

Сеченов төрлө эш башҡарғандағы кеүек мускул хәрәкәттәрен теркәү, тикшереү өсөн ике ҡул эргографы (1903) ҡора, һөҙөмтә шуны күрһәтә: арыған мускулдар әүҙем ял иткәндә тиҙерәк яңынан эшкә ярай (восстанавливаются, ҡулдың арыуы бөтөүен әүҙем һәм пассив ял аша сағыштырыу юлы менән). Һуңынан «әүҙем ял» йәки «сеченов феномены» тигән төшөнсә барлыҡҡа килә.[37][38]

Сеченовтың фәнни эшмәкәрлеге үҙ эсенә физиология һәм психология мәсьәләләренең бик күп өлкәләрен: һулыш физиологияһы, матдәләр алмашыныуы, газ алмашыныуы, нерв-мускул физиологияһын ала. Сеченов кешене төрлө шарттарҙа кешенең мускул эшмәкәрлеге һәм мускул арыуы физиологияһын әүҙем өйрәнгән, газ алмашыныу буйынса тикшеренеүҙәр үткәргән, улар нигеҙендә организмдың энергетик сығымдары баһалана, тәлмәрйендең арҡа мейеһе елеге рефлекстары механизмын, арҡа һәм оҙонса мейеһендә йөрәк рефлекстарын, иннервацияһын тотҡарлаусы үҙәктәрен, бөйөрҙөң ҡан әйләнеше мәсьәләһен, ҡайһы бер аш һеңдереү мәсьәләләрен, күҙ мөхитендә флуоресценцияны һ. б. тикшерә. Сеченов фәнде физиология буйынса мөһим асыштар менән байытты һәм мейе эшмәкәрлегенең нигеҙен тәшкил иткән үҙәк нервы системаһын өйрәнеүгә ҙур өлөш индерҙе.

Пенсияға сыҡҡас та, Сеченов һәм эксперименталь эштәрен һәм мәҡәләләр яҙыуын дауам итә, «Очерк рабочих движений» (1901), «Элементы мысли» (1878, 1903) һәм үҙенең «К вопросу о влиянии чувственных раздражений на мышечную работу человека» тип аталған лаборатор эшен баҫтырҙы.

И. М. Сеченов Рәсәй фәнендә психология — объектив ҡараш нигеҙендә үҙаллы фән итеп ҡарау программаһын тәҡдим итте («Кому и как разрабатывать психологию?», 1873 йыл). Сеченов фекеренсә, психик эшмәкәрлекте өйрәнгәндә иң дөрөҫ юл —генетик яҡтан өйрәнеү, йәғни кеше ғүмере процесында психика үҫешен анализлау. Сеченов үҙенең тикшеренеүҙәрендә тәбиғәт белемендә барлыҡҡа килгән детерминизм, эксперименталь ысул кеүек һ. б. методтар кеүек фәнни танып белеү принциптарын кешенең йәненә бәйле күренештәрҙе өйрәнгәндә лә ҡулланып була, әммә нервы процестары үҙенсәлектәрен иҫәпкә алырға кәрәк.

Мәғрифәтселек эшмәкәрлеге

үҙгәртергә

Сеченов әүҙем эволюцион тәғлимәтте популярлаштырыу, рәсәй йәмғиәтенең физиологик һәм медицина өлкәһендәге белемен арттырыу өҫтөндә әүҙем шөғөлләнә. «Вестник Европы» журналында, мәҫәлән, кешенең рухи эшмәкәрлеге механизмдарын материалистик ҡараштан аңлатыуы арҡаһында киҫкен бәхәстәр тыуҙырып, матбуғатта сығыш яһай. 1863 йылдан ул сит ил ғилми әҙәбиәтен тәржемә итеү менән шөғөлләнә, мәҫәлән, 1870 йыл башында ул рус теленә тәржемә итә һәм баҫтырып сығара хеҙмәте хан "сығышы һәм Чарльз Дарвиндың «Происхождение человека и подбор по отношению к полу» тигән хеҙмәтен тәржемәләй һәм баҫма тәржемә ҡатнашты Томас Гекслиның хеҙмәттәрен, шулай уҡ физиология буйынса сит ил дәреслектәрен тәржемә итеүҙә һәм баҫтырыуҙа ҡатнаша. 1868—1869 йылдарҙың ҡышы рәссамдар клубында лекциялар уҡый, аудитория һәр саҡ тыңлаусылар менән тулы була, һәм улар араһында, мәҫәлән, И. С. Тургенев[26] та була.

Ҡатын-ҡыҙҙарҙың белемгә эйә булыуын әүҙем яҡлай. Уның етәкселегендә рус ҡатын-ҡыҙҙары тормошҡа ашырған беренсе психофизиологик тикшеренеүҙәр үткәрелә. Юғары ҡатын-ҡыҙҙар курсында эше һәм ойошмаһы ҡатнашты. Сеченов Санкт-Петебургта Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары курстарын ойоштороуҙа һәм уның эшендә ҡатнаша, Тәрбиәселәр һәм уҡытыусылар йәмғиәте ҡарамағындағы мәскәү ҡатын-ҡыҙҙар курстарында уҡыта. 1903 йылдың көҙөнән алып — н анатомия һәм физиология буйынса дәрестәр алып барам, һәм асыҡ лекциялар Мәскәүҙә Пречистенский эшселәр курстарында асыҡ лекциялар менән сығыш яһай, әммә халыҡ училищеһы директоры 1904 йылдың февраль башында Сеченов лекциялар уҡырға тейеш түгел тигән талап ҡуя.[26]

Баш мейеһе рефлекстары

үҙгәртергә
 
Китаптың титул бите

И. М. Сеченовтың «Рефлексы головного мозга» китабы сиркәүҙең Рәсәйҙә сиркәүҙең материализм, атеизм һәм социализм был тәбиғәт белеме һәм фәлсәфә идеяларының таралыуына ҡаршы көрәшенең киҫкен ҡыҙған осоронда донъя күрә. Башта был фәнни-популяр психофизиологик трактат «Попытки свести способ происхождения психических явлений на физиологическую основу» тип аталған була һәм һәм «Современник» журналында нәшер итергә планлаштырыла. Атамаһы мәҡәлә эстәлеге буйынса һығымта яһарлыҡ күрһәтмә кеүек яңғырағанлыҡтан, уны «Баш мейеһенең рефлекстары» тип үҙгәртергә тура килә, һәм 1864 йылда мәҡәләне аҙ билдәле «Медицинский вестник» журналында баҫтырырға рөхсәт бирелә. Сеченовтың кеше һәм уның эшмәкәрлегенә нығынған христиан диненә нигеҙләнгән дини-мистик күҙаллауға ҡаршы йүнәлтелгән хеҙмәте рәсми ҡарашҡа асыҡтан-асыҡ ҡаршы сығыу һымаҡ ҡабул ителә, йәмәғәтселектә психик эшмәкәрлектең асылы буйынса бәхәс тыуҙыра.

1866 йылда «Рефлекстар» айырым китап рәүешендә нәшер ителә. Автор талап иткәнсә, уның хаҡы арзан була, һәм ябай тел менән яҙылғанлыҡтан, уны ябай кешеләр ҙә уҡып, аңлай ала, шуға цензура ла, хөкүмәт тә айырыуса ҡурҡа. Китаптың 3 мең дананан торған бөтә тиражы бикләп ҡуйыла, цензураға тәҡдим ителә һәм ҡулға алына.[39] Цензор былай тип билдәләй:

«Эта материалистическая книга отвергла свободную волю и бессмертие души, не согласна ни с христианским, ни с уголовно-юридическим воззрением и ведет положительно к развращению нравов… Книга Сеченова вредна, как изложение самых крайних материалистических теорий».[39]

Йыл дауамында эске эштәр һәм юстиция министрлыҡтары араһында Уложение о наказаниях ҡанунының 1001-се статьяһы буйынса авторҙы яуапҡа тарттырыу тураһында һөйләшеү бара. «Әхлаҡ аҙҙырыуҙы һәм асыҡтан-асыҡ әхләҡҡа һәм әҙәпкә кире ҡараш тыуҙырыуҙы маҡсат итеп ҡуйған» авторҙарҙы судҡа тарттырыу ҡарала.[26] Православие яҡлыларҙың китапты ҡырҡа тиҫкәр е баһалауына ҡарамаҫтан, юстиция министры кенәз С. Н. Урусов Сеченов китабына йәмәғәтселектең иғтибарын артыҡ йәлеп итмәү хәйерлерәк булыр, тип эске эштәр министры П. А. Валуевты китап авторына һәм нәшер итеүснеһенә ҡарата асыҡ енәйәти процесс башламаҫҡа күндерә. Китапты сығарырға рөхсәт итәләр, ә 1871 йылда Санкт-Петербургта икенсе баҫмаһы сыға. Шуға ҡарамаҫтан, 1894 йылда ла һаман китап китапханаларҙа һаҡлауға тыйылған исемлегендә була.

Китабында Сеченов фәнни-популяр рәүештә нервы системаһының физиологияһы үҫеше юлдарын билдәләй һәм ғилми психология булдырған күренекле тәғлимәтен еткерә. Үҙәк тотҡарлау күренешен, баш мейеһе нервы үҙәктәренең организмдың хәрәкәт әүҙемлегенә йоғонто яһауын Сеченов 1863 йылда аса. Был феномен организм һәм мөхиттең үҙ-ара мөнәсәбәте тураһында тәғлимәткә нигеҙ һала, кешенең тышҡы йоғонтоларға ҡаршы тороу һәләтенең шарты булған нерв механизмының психик эшмәкәрлегенә физиологик нигеҙләүен бирә. Сеченов кеше эшмәкәрлегенең рефлектор тәбиғәтен тасуирлай һәм психик күренештәр нигеҙендә объектив методтар менән өйрәнелеп булған физиологик процестар ята ти. «Рефлекстар» китабының һуңғы биттәрендәге фекерҙәр А. фон Штрюмпелдең 1877 йылда бөтә хис-тойғоларын юғалтҡан пациентты күҙәтеүҙәре менән иҫбатлана .[26]

И. П. Павловтың әйтеүенсә, был « ысынлап та ошо осор өсөн бығаса күрелмәгән … беҙҙең субъектив донъябыҙҙы физиологик яҡтан күрһәтергә тырышыу» була. Академик П. К. Анохина, фекеренсә, Сеченовтың был хеҙмәте «…бер үк ваҡытта тәрән ғилми әҫәргә лә, яңы материалистик мәҙәниәткә өндәүсе сәйәси вәғәзгә лә» әйләнә.[40]

Маҡтаулы исемдәре һәм бүләкәтре

үҙгәртергә
  • 1862 — «О животном электричестве» хеҙмәте өсөн Демидов премияһының яртыһы бирелё.[41]
  • 1869 —Санкт-Петербург император фәндәр академияһының ағза-корреспонденты.
  • 1870 — 2-се дәрәжә Изге Анна ордены кавалеры.
  • 1886 — 3-сө дәрәжә Изге Владимир ордены кавалеры.
  • 1899 — 1-се дәрәжә Изге Станислав ордены кавалеры.
  • 1904 — Санкт-Петербург Император фәндәр академияһының почётлы ағзаһы.

Иҫтәлеген мәңгеләштереү

үҙгәртергә
  • 1925 йылда физиологик институтта «И. М. Сеченов исемендәге Мемориаль кабинет» асыла (Мәскәү, Моховая урамы, 11-се йорт, 4-се бина).
  • 1955 йылда Мәскәүҙә И. М. Сеченов 1903—1905 йылдарҙа йәшәгән Полуэктов тыҡрығына ғалимдың исеме бирелә.
  • 1955 йылда Беренсе мәскәү медицина институтына Сечеов исеме бирелә.
  • 1958 йылда Беренсе мәскәү медицина институты бинаһы алдына Сеченов һәйкәле ҡуйыла.
  • 1956 йылда СССР медицина фәндәре Академияһының дөйөм физиология өлкәһендә эксперименталь һәм теоретик күренекле тикшеренеүҙәр өсөн Сеченов премияһы раҫлана.
  • 1970 йылда Халыҡ-ара астрономия союзы Айҙың кире яғындағы кратерына И. М. Сеченов исемен бирә.
  • 1989 йылда 4 ноябрендә (5234) Ҡырым астрофизик обсерваторияһы астрономы Людмила Карачкина тапҡан астероидҡа И. М. Сеченов исеме бирелһә.
  • Инициативаһы менән 1917 йылда академик И. П. Павлова рәсәй исеменән айлыҡ журнал сыға физиологик И. М. Сеченова.
  • И. Һәйкәл М. Сеченов аллеяла урынлаштырылған, күренекле ғалим, медицина академияһы Днепропетровск ҡалаһы Днепропетровск (хәҙер — ҡала Днепр), Украина.[42]

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
Комментарий
Сығанаҡтар

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
Издания
  • Сеченов И. М. Автобиографические записки Ивана Михайловича Сеченова. — М.: Науч. сл., 1907. — 198 с. — (Научно-популярная серия).
  • Сеченов И. М. Автобиографические записки Ивана Михайловича Сеченова. — М.: Изд-во АН СССР, 1945. — 184 с.
  • Сеченов И. М. Диссертация на получение степени доктора медицины лекаря Сеченова : [Материалы для будущей физиологии алькогольного опьянения] / Предисл.: учен. секретарь Зинин. — СПб.: Тип. Я. Трея, 1860. — 64 с.
  • Сеченов И. М. О животном электричестве. — СПб.: Изд. Военно-мед. департ., 1862. — 227 с.
  • Сеченов И. М. О поглощении угольной кислоты соляными растворами и кровью. — СПб.: тип. М-ва пут. сообщ., 1879. — 162 с.
  • Сеченов И. М. Очерк рабочих движений человека : Прил. к собр. соч.. — М.: Имп. Моск. ун-т, 1906. — IV, 139 : ил. с.
  • Сеченов И. М. О щелочах крови и лимфы. — 1893.
  • Сеченов И. М., Шатерников М. Н. Портативный дыхательный аппарат. — М., 1900.
  • Сеченов И. М. Предметная мысль и действительность. — 1902.
  • Сеченов И. М. Прибор для быстрого и точного анализа газов. — 1896.
  • Сеченов И. М. Психологические этюды. — СПб.: Тип. Ф. С. Сущинского, 1873. — 233 с.
  • Сеченов И. М. Физиологические критерии для установки длины рабочего дня // Известия Императорского общества любителей естествознания, антропологии и этнографии. — М.: Тип. М. Г. Волчанинова, 1894. — В. 2. — Т. 78. — С. 42—44.
  • Сеченов И. М. Собрание сочинений И. М. Сеченова : Т. 1-2 / Предисл.: чл. комис. М. А. Мензибир, Л. З. Мороховец, М. Н. Шатерников. — М.: Имп. Моск. ун-т, 1906-1908.
  • Сеченов И. М. Физиологические очерки. — [ч. 1]. — СПб.: Тип. И. Н. Скороходова, 1898. — 196 с.
  • Сеченов И. М. Физиологические очерки. — [ч. 2]. — СПб.: Тип. А. Лейферта, 1898. — 289 с.
  • Сеченов И. М. Физиология нервной системы. — Тип. А. Головачева, 1866. — 503 с.
  • Сеченов И. М. Физиология нервных центров [Из лекций, читанных в собрании врачей в Москве, в 1889—1890 гг.]. — СПб.: Изд-во Л. Ф. Пантелеева, 1891. — 229 с.
  • Сеченов И. М. Элементы мысли. — Вестник Европы. — 1878.
  • Сеченов И. М. Элементы мысли. — М.: ред. журн. "Научное слово", ценз., 1903. — 125 с. (2-е издание, дополненное)
  • Setschenow I., Schaternikoff M. Ein Beitrag zur Gasanalyse // Zeitschr. für physyk. Chemie. — Leipzig, 1895. — В. XVIII. — № 4.
  • Setschenow I. Ueber die Absorbtion der Kohlensauren durch Salzlosungen. — SPb.: Mem. de l'Acad. d. Sciences de St.-Petersb. — 1886. — T. XXII, № 6, 1875..
  • Dr. J. Setschenow. Physiologische studien über die Hemmungsmechanismen für die reflexthätigkeit des Rückenmarks im gehirne des Frosches. — Berlin: August Hirschwald, 1863. — 51 с.
  • Dr. J. Setschenow, B. Paschutin. Neue Versuche am Hirn und Rückenmark des Frosches. — Berlin: August Hirschwald, 1865. — IV, 96 с.
Переводы
Литература о Сеченове

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  1. ↑ Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 Deutsche Nationalbibliothek Record #122326350 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 СЕЧЕНОВ // Большая российская энциклопедия (урыҫ) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  4. ↑ 4,0 4,1 Педагоги и психологи мира (урыҫ) — 2012.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Марков А. Г. Направления научных исследований И.М. Сеченова: количественный анализ частоты встречаемости терминов в заглавии статей, Areas of I.M. Sechenov’s research: a quantitative analysis of term frequency in the titles of articles (урыҫ) // Историко-биологические исследования — 2020. — Т. 12, вып. 1. — С. 85—94. — ISSN 2076-8176; 2500-1221 — doi:10.24411/2076-8176-2020-11003
  6. ↑ Сеченов Иван Михайлович // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 Будко А. А., Чигарева Н. Г. История физиологии в персональных фондах Военно-медицинского музея, The History of Physiology in the Personal Collections at the Military Medical Museum (урыҫ) // Историко-биологические исследования — 2023. — Т. 15, вып. 3. — С. 149—169. — ISSN 2076-8176; 2500-1221 — doi:10.24412/2076-8176-2023-3-149-169
  8. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 8—10
  9. ↑ Впоследствии И. М. Сеченов выучил также английский и итальянский языки.
  10. ↑ 10,0 10,1 Тарханов, 1901
  11. ↑ «В дом её я вошел юношей, плывшим до того инертно по руслу, в которое меня бросила судьба, без ясного сознания, куда оно может привести меня, а из её дома я вышел с готовым жизненным планом, зная, куда идти и что делать» — Автобиографические записки, 1907, с. 40—43
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 Автобиографические записки, 1945
  13. ↑ В помещениях бывшей городской усадьбы И. И. Воронцова, ныне — Московский архитектурный институт.
  14. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 61—62
  15. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 67
  16. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 52; цитата на с. 55
  17. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 57—58
  18. ↑ 18,0 18,1 Григорьев, Григорьян, 2004
  19. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 58—60
  20. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 64
  21. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 70
  22. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 71
  23. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 72
  24. ↑ Имеется ввиду работа «Einiges über die Vergiftung mit Schwefelcyankalium» («Об отравлении серно-цианистым калием») — см.: Шатерников, 1926; Автобиографические записки, 1945, с. 86.
  25. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 88, 98—99
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 26,6 26,7 26,8 Шатерников, 1926
  27. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 102
  28. ↑ 28,0 28,1 Автобиографические записки, 1945, с. 104
  29. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 107—108
  30. ↑ Автобиографические записки, 1945, с. 109—110
  31. ↑ Сеченов Иван Михайлович // Список гражданским чинам IV класса: Исправлен по 25-е января 1875 года. — С. 1444.
  32. ↑ Чин упоминается также в метрической записи о крещении Софьи, дочери Софьи и Владимира Ковалевских, другом семьи которых был Сеченов.
  33. ↑ Самойлов
  34. ↑ Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  35. ↑ Грекулов, Е. Ф. Православная церковь — враг просвещения. Академия наук СССР. Научно-популярная серия. — М.: Издательство АН СССР, 1962.
  36. ↑ Яновская М. И. Сеченов. — Москва: Мол. гвардия, 1959. — 383 с. — (Жизнь замечательных людей. Серия биографий; Вып. 14 (280)).
  37. ↑ Эффект И. М. Сеченова как феномен активного отдыха / Самусева М. П. // Качество управленческих кадров и экономическая безопасность организации. сборник материалов национальной студенческой научно-практической конференции. 2019. С. 170—172.
  38. ↑ Большая медицинская энциклопедия: в 30 т. / гл. ред. акад. Б. В. Петровский ; Акад. мед. наук СССР. — 3-е изд. — Москва : Сов. энциклопедия, 1974—1989. — Т. 28. — 1986. — 544 с.
  39. ↑ 39,0 39,1 Анохин П. К. Системные механизмы высшей нервной деятельности : избр. тр. / АН СССР, Отд-ние физиологии. — М.: Наука, 1979. — С. 156. — 454 с.
  40. ↑ Общий обзор Демидовских наград за все время их существования с 1831 по 1864 год // Тридцать четвертое, и последнее, присуждение учреждённых П. Н. Демидовым наград. — Санкт-Петербург, 1866. — С. 32.
  41. ↑ Сеченов Иван Михайлович // Список гражданским чинам IV класса: Испр. по 1-е июня 1900 г. — С. 25.
  42. ↑ Большая Медицинская Энциклопедия (БМЭ), под редакцией Петровского Б. В., 3-е издание. Том 28.


Өҙөмтә хатаһы: "n" төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="n"/> тамғаһы табылманы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сеченов_Иван_Михайлович&oldid=1180884» битенән алынған