Чарлз Ро́берт Да́рвин (ингл. Charles Robert Darwin; 12 февраль 1809 йыл — 19 апрель 1882 йыл) — инглиз натуралисы һәм сәйәхәтсеһе, беренселәрҙән булып тере организмдарҙың дөйөм тамырҙан сығып, эволюцияға бирелгәнлеген әйтә һәм дәлилләй. 1859 йылда баҫылған тәүге киң хеҙмәтендә, «Төрҙәрҙең килеп сығышы» тигән китабында, Дарвин эволюция тәбиғи һайланыш һәм аныҡ булмаған үҙгәрештәр нигеҙендә бара, тип яҙа. Ул ваҡытта Англияның ауыл хужалығында йорт ҡоштары һәм сәсеп үҫтерә торған үҫемлектәр ошолай һайлау юлы менән үрсетелгән тигән ҡараш та быға ҡеүәт биреп ебәрә.

Чарлз Дарвин
Charles Darwin
1880 йылғы фотография
1880 йылғы фотография
Тыуған көнө

12 февраль 1809({{padleft:1809|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})

Тыуған урыны

Шрюсбери, Бөйөк Британия

Вафат көнө

19 апрель 1882({{padleft:1882|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:19|2|0}}) (73 йәш)

Вафат урыны

Даун (хәҙер Лондонға инә), Бөйөк Британия

Ил

Бөйөк Британия

Ғилми даирәһе

Биология, Геология

Эшләгән урыны

Король географик йәмғиәте

Альма-матер

Эдинбург университеты, Кембридж университеты

Ниндәй өлкәлә танылған

Эволюция тәғлимәтенә нигеҙ һалыусы

Награда һәм премиялары

Король медале (1853)
Волластон медале (1859)
Копли медале (1864)

Автограф

Биологик систематика
Ботаник таксондар рәтенә исем биреүсе автор. Ботаник номенклатураның Халаҡ-ара кодексында (бинар) номенклатурала был исемдәр «Darwin» ҡыҫҡарталған ҡушымта менән бирелә .
IPNI сайтында Был таксондар исемлеге
IPNI сайтында Шәхси бите

Дарвин үҙе тере сағында уҡ ғалимдарҙың күпселеге эволюцияның барлығын таныһа ла, XX быуаттың 30-сы йылдарында эволюцияның синтетик теорияһы килеп сыҡҡандан һуң ғына тулыһынса ҡабул ителә башлай[1][2]. Дарвин идеялары бөгөн эволюцияның синтетик теорияһы нигеҙендә ята һәм биологиила төрлөлөктө аңлатыу өсөн ҡулланыла[3]. Дарвиндың ортодоксаль шәкерттәре (дарвинизм) тип аталған йүнәлеште артабан дауам итә, үҫтерә.

Ҡыҫҡаса биографияһы

үҙгәртергә

Балалыҡ, үҫмерлек йылдары

үҙгәртергә
 
Чарлз Дарвинға 7 йәш (1816), бер йылдан әсәһе үлеп ҡалған
 
Атаһы Роберт Дарвин.

Чарлз Дарвин 1809 йылдың 12 февралендә Шропшир графлығында Шрюсбери ҡалаһында , Маунт Һаус тип аталған үҙҙәренең нәҫелдән килгән имениеһында тыуа(ингл. Mount House)[4].Атаһы хәлле кеше — табип һәм финансист Роберт Дарвин, әсәһе Сьюзанн Дарвин (инг.)баш. (Susannah Darwin), Уэджвуд ғаиләһенән(ингл. Wedgwood). Чарльз атаһы яғынан ғалим-натуралист Эразм Дарвиндың һәм әсәһе яғынан рәссам Джозайя Уэджвудтың ейәне. Ике ғаилә лә унитарианлыҡҡа ыңғай ҡарай, мәгәр Уэджвудтар англикан сиркәүенә йөрөй. Атаһы Чарлзды Англикан сиркәүенә йөрөтөүгә ҡаршы булмай, шул уҡ ваҡытта малайҙың ҡалған биш ағай-энеһе әсәләре менән Унитариан сиркәүгә йөрөй. Һигеҙ йәшендә Дарвинда тәбиғәт тарихына һәм коллекция йыйыуға ҡыҙыҡһыныу уяна. Шул йылы уның әсәһе вафат булып ҡала. 1818 йылда ағаһы Эразм менән яҡындағы англикан пансионға Шрюсбери мәктәбенә (инг.)баш. (Shrewsbury School)[5][6] һабаҡҡа төшә. Шул уҡ ағаһы менән Эдинбург университетына инер йылы,1825 йылдың йәйендә, ул атаһының медицина практикаһында ҡатнаша башлай.

Эволюция теорияһы

үҙгәртергә

Эволюция теорияһын дәлилләү эшен ул 30 -сы йылдар аҙағында уҡ башлап ебәрә. Дарвин 1839—1843 йылдарҙа 5 томлык «Зоология» тигән хеҙмәтен баҫтыра, һуңыраҡ бер-бер артлы шәхси монографияларын донъяға сығара. Ә 1859 йылда уның «Төрҙәрҙең килеп сығыуы…» тигән ҙур күләмле хеҙмәте нәшер ителә. Был хеҙмәттә ул үҫемлек һәм хайуандарҙың билдәле бер тарихи осорҙа ғына барлыҡҡа килгәнлеген, уларҙың миллион йылдар дәүерендә ҙур үҙгәрештәр кисергәнлеген иҫбатлай. Ошо процесста тәбиғи һайланыштың (естественный отбор) хәл иткес ролен дәлилләй. Һуңыраҡ, 1871 йылда, ул «Кешенең барлыҡҡа килеүе һәм енси һайланыш» хеҙмәтен сығара. Юғарыла күрһәтелгән асыштарҙың һәр һайһыһы диалектика фәнен үҫтереүҙә мөһим роль уйнайҙар. Мәҫәлән, донъяла булған барлыҡ тере предметтарҙың нигеҙе бер үк. Тимәк, барлыҡ организмдар бер-береһенә тығыҙ бәйләнешкән, улар араһындағы айырма ошо организмдарҙың ҡатлаулылыҡ дәрәжәһендә генә. Шуның өҫтөнә, барлыҡ организмдар — даими үҙгәрештә, үҫештә, бер-береһенән яралыу, килеп сығыу процессында. Ә йәшәү һәр төрҙөң башҡа төрҙәр менән көрәше шарттарында яулап алына һ. б. Был мөнәсәбәттәр барыһы ла донъяла булған барлыҡ пред-меттарҙың һәм күренештәрҙең үҙ-ара тығыҙ бәйләнештә булыуҙарын, уларҙың эволюцион үзгәреш кисереп йәшәүҙәрен иҫбатлай[7].

Цитаталар алынған әҙәбиәт

үҙгәртергә
  1. John van Wyhe. Charles Darwin: gentleman naturalist (ингл.). Darwin Online. Дата обращения: 12 апрель 2012. Архивировано 28 май 2012 года.
  2. Bowler, 2003, с. 178–179, 338, 347
  3. Dobzhansky, Theodosius Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution (инг.) // The American Biology Teacher. — 1973. — Т. 35. — С. 125–129.
  4. John H. Wahlert. The Mount House, Shrewsbury, England (Charles Darwin). Darwin and Darwinism. Baruch College (11 июнь 2001). Дата обращения: 26 ноябрь 2008. Архивировано 22 июнь 2012 года.
  5. Desmond & Moore, 1991, с. 12–15
  6. Darwin, 1958, с. 21–25]
  7. Гыйззәтов К. Т., Философия: 2 кит. 2 нче китап: Социаль философия: Югары уку йортлары өчен д-лек

Сығанаҡтар

үҙгәртергә

Библиография

үҙгәртергә
 
Викикитапхана логотибы
Ошо темаға Викикитапханала текстар бар
Текстың төп нөхсәһе  (инг.)

Charles Darwin в en.wikipedia.org мәҡәләһе буйынса

  • 1836: A LETTER, Containing Remarks on the Moral State of TAHITI, NEW ZEALAND, &c. — BY CAPT. R. FITZROY AND C. DARWIN, ESQ. OF H.M.S. 'Beagle.' [1] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
  • 1839: Journal and Remarks (The Voyage of the Beagle)
  • Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: published between 1839 and 1843 in five volumes by various authors, Edited and superintended by Charles Darwin: information on two of the volumes —
1840: Part I. Fossil Mammalia, by Richard Owen (Darwin’s introduction) 2006 йыл 15 февраль архивланған.
1839: Part II. Mammalia, by George R. Waterhouse (Darwin on habits and ranges) 2006 йыл 15 февраль архивланған.

Һылтанмалар

үҙгәртергә