Пиза

Пиза — (итал.Pisa) Тоскана төбәгендә итальян ҡалаһы һәм коммунаһы, Лигур диңгеҙенән 10 км алыҫлыҡта ята, Пиза провинцияһының административ үҙәге.

Пиза
итал. Pisa
Байраҡ	Герб
Рәсми атамаһы	Pisa
Этнохороним	pisani
Рәсми тел	Итальян
Дәүләт	Италия
Административ үҙәге	Пиза һәм Пизанская республика[d]
Административ-территориаль берәмек	Пиза
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Арно[d]
Хөкүмәт башлығы вазифаһы	mayor of Pisa[d]
Хөкүмәт башлығы	Michele Conti[d]
Халыҡ һаны	88 737 кеше (1 ғинуар 2023)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	4 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Иглезиас[d], Анже[d], Акә[d], Коллинг[d], Иерихон[d], Найлс[d], Корал-Гейблс[d], Унна[d], Кальяри[d], Окала[d], Ханчжоу[d], Сантьяго-де-Компостела[d], Родос[d] һәм Коллинг[d]
Милке	city walls of Pisa[d], Cittadella Nuova[d], Torre guelfa[d], Arena Garibaldi – Stadio Romeo Anconetani[d] һәм Palazzo Gambacorti[d]
Сиктәш	Коллезальветти[d], Ливорно[d], Кашина[d] һәм Сан-Джулиано-Терме[d]
Алыштырған	Пизы[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	медаль «За воинскую доблесть»[d]
Майҙан	185,07 км² (30 июнь 2023)
Почта индексы	56100 һәм 56121–56128
Рәсми сайт	comune.pisa.it
Изге ҡурсалаусы	Rainerius[d] һәм Bona of Pisa[d]
Портал открытых данных	Pisa open data[d]
Сейсмическая классификация	3[d]
Урындағы телефон коды	050
Номер тамғаһы коды	PI
Бында төшөрөлгән фильмдар категорияһы	Category:Films shot in Pisa[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Pisa[d]
Пиза Викимилектә

Ҡаланың рәсми булмаған символы — йығылыусы манара, 1986 йылдан майҙан, собор һәм баптистерий менән бергә Бөтә донъя мираҫының объекты статусына эйә.

Ҡаланы ҡурсалаусы булып Изге Райнерий (итал.San Ranieri) һанала. Ҡала байрамы — 17 июнь.

Географияһы

Ҡала диңгеҙ кимәленән 4 метр бейеклектә ята. Майҙаны 185 км². Ҡала биләмәһендә Арно йылғаһы аға. Ҡалала 87353 кеше йәшәй (2008). Халыҡ тығыҙлығы 472 кеше/км².

Климаты

Пиза өсөн үҙәк һәм көньяҡ Италиялағы кеүек урта диңгеҙ климаты хас.

Пизы климаты
Күрһәткес	Ғин.	Фев.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сен.	Окт.	Нояб.	Дек.	Йыл
Абсолют максимум, °C	17,6	21,0	24,0	27,9	30,9	35,0	37,8	38,8	36,2	30,2	24,0	20,4	38,8
Уртаса максимум, °C	11,4	12,6	15,2	17,8	22,2	26,0	29,4	29,5	25,7	20,9	15,3	11,8	19,82
Уртаса температура, °C	6,8	7,6	9,8	12,5	16,4	20,0	23,1	23,4	20,0	15,8	10,7	7,6	14,48
Уртаса минимум, °C	2,2	2,5	4,4	7,2	10,7	14,1	16,7	17,2	14,3	10,7	6,1	3,4	9,13
Абсолют минимум, °C	−13,8	−8,4	−8,2	−3,2	2,8	5,8	8,8	8,2	3,8	0,3	−7,2	−7,2	−13,8
Яуым-төшөм нормаһы, мм	63,4	57,5	59,8	89,1	61,5	47,8	25,4	49,4	101,5	140,3	123,5	74,4	893,6
Сығанаҡ: Servizio Meteorologico. Температура и осадки, 1971-2000.

Сағыштырмаса һауа дымлылығы һәм ҡояш сәғәте һаны, 1961—1990
Ай	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Год
Сағыштырмаса һауа дымлылығы, %	75	71	70	72	72	70	67	68	71	72	74	76	71.5
Ҡояш нуры балҡышы, сәғ.	105.4	121.5	151.9	192.0	241.8	267.0	316.2	279.0	219.0	176.7	111.0	93.0	2274.5

Тарихы

«Йығылыусы» Пиза башняһы

Римлеләр килгәнгә тиклем, лигуриялылар йәшәй. Беҙҙең эраға тиклем 180 йылдан һуң — Рим республикаһы колонияһы һәм уның хәрби-диңгеҙ базаһы. Пиза епископияһы тураһында 313 йылдан билдәле.

Урта быуат Пизаһы — сауҙа ҡалаһы-дәүләте өлгөһө. Пизалылар итальяндарҙың сарацин агрессияһы менән көрәшенең иң осонда тора, 1016 йылда Генуя менән союзда Сардинияны ғәрәптәрҙән азат итә, 1063 йылда мосолман Палермоһын тар-мар итә. Пиза республикаһы диңгеҙҙә Генуя республикаһы менән, ҡоро ерҙә Лукка һәм Флоренция менән өҙлөкһөҙ һуғыша.

XII—XIII быуаттарҙа ҡала роман стилендә ҙур төҙөлөш алып бара; уны биҙәү өҫтөндә Пизаноның талантлы рәссамдар һәм һөнәрселәр ғаиләһе эшләй, һынлы сәнғәт мәктәбе үҫешә.

Пиза граждандары Изге Рим империяһы императорҙарының ярҙамлашырға ризалығын алһалар ҙа, Тәре походтары йылдарында үҙ позицияһын нығыта, тик пиза дәүләтселегенең алтын быуаты 1284 йылда генуялыларҙаң Мелория янында еңелеүе менән тамамлана. Ҡаланың диңгеҙ ҡеүәте кәмеүенең сәбәбе Арно йылғаһының ләмләнеүе арҡаһында була. Йылға үҙәненең үҙәгереүе Пизаны бөтөнләй диңгеҙ сауҙаһынан мәхрүм итә.

1406 йылда Пизаны флоренциялылар яулай. Ҡалаға Итальян һуғышы сыуалышында ҡыҫҡа ғына ваҡытҡа (1494—1509 йыл) үҙенең үҙаллылығын ҡайтарыу мөмкин була, әммә Медичи власы аҫтында кире ҡайтарғандан һуң ҡала бөтә сәйәси әһәмиәтен юғалта.

1564 йылда Пизала Галилео Галилей тыуған. Ул урындағы университетта уҡыған һәм уҡытҡан, университет Тосканала иң боронғо университет булып һанала. Университет янындағы ботаника баҡсаһы Козимо I тарафынан 1544 йылда төҙөлгән.

Аш-һыуҙары

Күп кенә пиза һәм тоскана аш-һыуҙары хуш еҫе һәм ҡырҡыулығы менән айырыла. Киң таралған пиза аш-һыуҙарынан — аҡ фасоль ашы, тәлмәрйендән аш һәм пиза ашы.

Иҫтәлекле урындары

Пьяцца деи Мираколи («Мөғжизә майҙаны») майҙанында билдәле собор комплексы ҡаланың хәҙерге үҙәгенән ситтә урынлашҡан һәм үҙ эсенә түбәндәге ҡомартҡыларҙы индерә:

• Пиза соборы (итал.Pisa Duomo di)
• Пиза башняһы (итал. Torre Pisa pendente di)
• Пиза баптистерийы (итал.Giovanni San Battistero di)
• Кампо-Санто зыяраты (итал.Camposanto Monumentale)

Музейҙары:

• Собор музейы (итал.)баш.
• Синопиялар (фрескалар) музейы (итал.)баш.
• Сан Маттео музейы (инг.)баш.
• Реале палаццоһы музейы (итал.)баш.
• Графика музейы (Ланфранка палаццоһы) (итал.)баш.

Сиркәүҙәре:

• Санта Мария делла Спина (Пиза)
• ًСанта Мария дель Кармине
• Сан Паоло а Рипа д'Арно (инг.)баш.
• Изге Стефан рыцарҙары (инг.)баш.

Башҡалары:

• Ботаника баҡсаһы
• Агостини палаццоһы (итал.)баш.
• Борго-Стретто районы

Пьяцца деи Мираколи		Кампо-Санто		Санта Мария делла Спина		Арно аша күпер