Ғибәҙәтхана архитектураһы
Ғибәҙәтхана архитектураһы (шулай уҡ изге архитектура) — сиркәүҙәр, мәсеттәр, ступалар, синагогалар һ. б. ғибәҙәт ҡылыу урындарын һәм ғибәҙәт ҡылыу урындарын проектлау һәм төҙөү менән шөғөлләнгән архитектура. Боронғо замандың бик күп цивилизациялары изге архитектураға күп аҡса һәм көс һалған, бик күп боронғо пирамидалар һәм ҡорамдар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған. Дини һәм изге йорттар — кешелек тыуҙырған иң йоғонтоло йорттарҙың береһе.
| Ғибәҙәтхана архитектураһы | |
 | |
 Ғибәҙәтхана архитектураһы Викимилектә |
Хәҙерге заман бейек йорттары барлыҡҡа килгәнгә тиклем, дини һәм культ ҡоролмалары, ғәҙәттә, бөтә ҡоролмаларҙың иң ҙуры һәм күренеклеһе булған. Был архитектура стиле ваҡыт үтеү менән үҙгәреүгә ҡарамаҫтан, архитектуралағы дөйөм йүнәлеште сағылдырып, ҡабатланмаҫ булып ҡала һәм башҡа ҡоролмалар төҙөлөшө стиленән айырыла.
Архитектура тарихының фәне боронғо замандан алып барокко дәүеренә тиклемге изге архитектураны ентекле өйрәнеү менән шөғөлләнә. Изге геометрия, икона менән биҙәү, билдәләрҙең һәм орнаменттарҙың ҡатмарлы символикаһы — изге архитектураның айырылғыһыҙ һыҙаттары.
Ғибәҙәтхана архитектураһының изге һәм символик мәғәнәһе үҙгәртергә
Ғибәҙәтхана һәм дини ҡоролмаларҙы йыш ҡына изге урындар тип атайҙар. Архитектор Норман Кунси фекеренсә, изге архитектураның төп бурысы — «рух менән материя, тән һәм йән араһындағы сикте асыҡ итеү». Изге архитектура тураһында фекер алышҡанда, протестант руханийы Роберт Шульлер әйтеүенсә, психологик сәләмәтлек өсөн кеше тәбиғи шарттарҙа булырға тейеш, был уның өсөн баҡса булып тора. Ричард Кикхефер, сиркәү бинаһына инеү рух донъяһына инеүҙе символлаштыра, тип белдерә.
Боронғо архитектура үҙгәртергә
Боронғо изге архитектура үҙ эсенә неолит, боронғо Мысыр һәм шумер архитектураларын ала. Боронғо дини биналар, атап әйткәндә, ғибәҙәтханалар йыш ҡына аллалар йәшәгән урын булараҡ ҡарала һәм йолалар үткәреү, ҡорбан килтереү урыны итеп файҙаланылған.
Боронғо ҡәберлектәр һәм ерләү ҡоролмалары ла төрлө халыҡтарҙың дини инаныуҙарын сағылдырыусы архитектура ҡоролмалары өлгөһө булып тора. Карнак ғибәҙәтханаһын төҙөүгә 1300 йыл ваҡыт киткән, һәм уның күп һанлы ғибәҙәтханалары, моғайын, әлегә тиклем төҙөлгән иң ҙур дини ҡоролма булып тора. Боронғо Мысыр дини архитектураһы археологтарҙы һоҡландыра һәм меңәр йылдар буйына кешеләрҙе әсир итә.
Классик архитектура үҙгәртергә
Беҙҙең эраға тиклем алты йөҙ йыл тирәһе Олимптағы Гера ғибәҙәтханаһының ағас колонналары таш менән алмаштырыла. Был тәжрибәнең башҡа изге урындарға таралыуы арҡаһында ҡайһы бер таш ҡоролмалар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған. Грек архитектураһы артынан эллинистик архитектура үҫеш ала. Уға Рим архитектураһы эйәрә, әммә ул күп яҡтан гректарҙыҡына хас һыҙаттарҙы ҡабатлай.
Ғибәҙәтханалар беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған берҙән-бер бина булғанлыҡтан, классик архитектура тураһында белемдең төп өлөшө тап дини ҡоролмаларға нигеҙләнгән. Ғибәҙәтхана ғына түгел, ҡаҙнасылыҡ та булып хеҙмәт иткән Парфенон, ғәҙәттәгесә, классик архитектураның бөйөк өлгөһө булараҡ ҡарала.
Көнсығыш архитектура үҙгәртергә
Һинд архитектураһы Һиндостан субконтиненты тарихы һәм географияһы менән бәйле. Һиндостан аша үткән сауҙагәрҙәрҙең сауҙа юлдары, шулай уҡ яулап алыусыларҙың баҫып инеүе традицион һинд архитектураһында тыштан индерелгән ҡайһы бер элементтарҙың барлыҡҡа килеүенә йоғонто яһай. Һиндостан мәҙәниәтенең төрлөлөгө уның архитектураһында сағылыш тапҡан. Һиндостан архитектураһы үҙендә Көнбайыш һәм Үҙәк Азияның, шулай уҡ Европаның типтары, формалары һәм технологиялары менән боронғо һәм урындағы төрлө йолаларҙы берләштерә.
Буддизм үҙгәртергә
Будда архитектураһы Көньяҡ Азияла б.э.т. өсөнсө быуаттан алып формалаша. Иртә буддизм менән ике төр ҡоролма бәйле: вихаралар һәм ступалар.
Башта вихаралар ямғырҙар осоронда күсеп йөрөүсе монахтар өсөн ваҡытлыса һыйыныу урыны була. Һуңыраҡ был ҡоролмалар үҫә һәм торған һайын формалаша барған будда монахтары ихтыяжын ҡәнәғәтләндереү өсөн эшләнә. Бындай ҡоролманың миҫалы булып Бихарҙағы Наланда тора.
Ступаның тәүге тәғәйенләнеше Будданың изге мәйетен һаҡлау һәм табыныу була. Уның иң тәүге өлгөһө — Мадхья-Прадештағы Санчи ауылында. Дини практикалағы үҙгәрештәргә ярашлы, яйлап Чайтьяға индерелә. Улар беҙҙең эраға тиклем беренсе быуатта сәскә ата, быны Махараштра штатындағы Аджанта һәм Эллора мәмерйә комплекстары дәлилләй.
Пагода һинд ступаһы идеяһының үҫеше булып тора, ул — бер нисә кәрнизле күп кимәлле башня, улар Ҡытайҙа, Японияла, Кореяла, Непалда һәм Азияның башҡа өлөштәрендә таралған.
Будда ҡорамдары Көньяҡ Азиянан ситтә лә төҙөлә. Буддизм популярлығын юғалтҡан урындарҙа ғибәҙәтханалар беҙҙең эраның башынан ташландыҡ хәлгә килгән. Бодх-Гаялағы (Бихар) Махабодхи шундай ташландыҡ ғибәҙәтханаға миҫал булып тора. Ступа рәүешендәге архитектура ҡоролмалары Азияла киң таралған, төрлө төбәктәргә хас деталдәр менән айырылып торған төрлө формалар ала. Уларҙы XIII быуат башында Хубилай ваҡытында Непал архитекторы Аранико Ҡытайға һәм бөтә Азия төбәгенә тарата.
Индуизм үҙгәртергә
Индуизм архитектураһы нигеҙендә Васту-шастре ята, уның ҡағиҙәләре легендар архитектор Вишвакармандың принциптарына ярашлы Шильпа-шастре һәм башҡа индуистар трактаттарында яҙылған. Уның йәше 2000-дән ашыу һәм астрономия һәм дини геометрия элементтарын үҙ эсенә алған ҡәтғи дини моделгә буйһона.
Индуизмға ярашлы, ғибәҙәтханала макрокосм (Ғаләм) һәм эске донъя микрокосмдары символлаштырыла. Ғибәҙәтхана архитектураһының төп формалары ҡәтғи йолаларға таянһа ла, бик күп декоратив биҙәүестәр һәм орнаменттар ҙа етди үҙгәрештәр талап итә.
Индус ғибәҙәтханаһы Гарбхагриха тип аталған изге йорттан, йыйылыш залынан, шулай уҡ ишек алдындағы Арауыҡтан (майҙандан) тора. Ул Меру тауын, донъяның күсәрен символлаштыра.
Ғибәҙәтхана бинаһының тышҡы стеналарында булырға тейешле темаларҙы һәм скульптураларҙы тасуирлаусы ҡәтғи ҡағиҙәләр бар. Һинд ғибәҙәтханаһы архитектураһының ике төп стиле бар - төньяҡ Һиндостанда Нагара һәм көньяҡ Һиндостанда Дравида.
Һиндостандың көньяғы архитектураһына инеү урыны ентекле уйланылған булыуы ошо ике стиль араһындағы төп айырма булып тора. Был стилдәге ҡоролмалар формаһы һәм шикхарҙарының биҙәлеше буйынса айырылып тора. Ғибәҙәтханаларҙың Нагара стилендәге мәмерйәләре йомро, ә Дравида стилендә - пирамидаль.
Византия архитектураһы үҙгәртергә
Византия архитектураһының башы булып Рим империяһы архитектураһы тора. Әммә стиль шулай уҡ Яҡын Көнсығыш архитектураһы һәм тәре рәүешендәге сиркәү дизайны грек традициялары йоғонтоһо аҫтында барлыҡҡа килә.
Бынан тыш, таш урынына кирбес ҡулланыла, классик тәртип аҙ күҙәтелгән, мозаика семәрле биҙәүестәр менән алмаштырыла һәм ҡатмарлы көмбәҙҙәр барлыҡҡа килгән.
Көнбайыш архитектура тарихында иң ҙур үҫештәрҙең береһе булған Юстиниан архитекторҙары сиркәүҙең квадрат нигеҙенән түңәрәк көмбәҙгә (йәки көмбәҙҙәргә) тромп йәки елкән ярҙамында яйлап күсеүҙе күҙ уңында тотҡан ҡатмарлы системаны уйлап тапҡанда була. Иртә Византия дини архитектураһының сағыу миҫалы булып Истанбулдағы София соборы тора.
Ислам үҙгәртергә
Иртә ислам архитектураһы Византия архитектураһының, бигерәк тә түңәрәк арка, көмбәҙ кеүек элементтарҙың көслө йоғонтоһон кисерә. Ислам донъяһының төрлө төбәктәре үҙенә генә хас мәсет төрҙәрен төҙөгән. Улар араһында — Аббастағы иртә мәсеттәр, Т тибындағы мәсеттәр һәм үҙәк көмбәҙле Кесе Азия мәсеттәре иң билдәлеләр иҫәбендә.
Ислам архитектураһының иң иртә стиленә Өмәүиҙәр династияһы осорондағы ғәрәп тибы>ндағы мәсеттәр ҡарай. Был мәсеттәр квадрат йәки тура мөйөшлө, ябыҡ ишекле һәм ябыҡ ғибәҙәт ҡылыу залы булған. Бындай типтағы мәсеттәрҙең күбеһендә яҫы ҡыйыҡлы намаҙ уҡыу залы булған, уға күп һанлы колонналар һәм терәк кәрәк булған[2]. Кордовалағы мәсеткә 850-нән ашыу колонна бар[3]. Ғәббәсиҙәр династияһы осоронда ғәрәп тибындағы мәсеттәр төҙөлөүен дауам итә.
XV быуатта Ғосман империяһында мәсеттең үҙәк көмбәҙе барлыҡҡа килә, ул намаҙ уҡыу залы өҫтөндә урынлашҡан. Урталағы бер ҙур көмбәҙҙән тыш, йыш ҡына намаҙ уҡыу залында йәки мәсеттең намаҙ уҡылмаған ҡалған өлөшөндә бәләкәйерәк көмбәҙҙәр булған[4]. Иерусалимдағы Ҡая көмбәҙе мәсете был типтағы иң билдәле мәсеттәрҙең береһе булып тора.
Урта быуаттарҙа шулай уҡ айвандары булғанған айуан мәсеттәре төҙөлә. Уларҙа бер йәки бер нисә айуан намаҙ уҡыу залы булып хеҙмәт иткән үҙәк ихатаға алып бара. Стиль исламға тиклемге иран архитектураһынан үҙләштерелгән һәм Иран, фарсы йоғонтоһона эләккән илдәрҙең мәсеттәрендә ҡулланылған.
Айуан мәсеттәренең күбеһе зороастриялағы ут ғибәҙәтханаларынан үҙгәртеп төҙөлгән, унда был ихаталар изге утты һаҡлау өсөн файҙаланылған[5]. Хәҙер айуан мәсеттәре төҙөлмәй[6]. Исфаһандағы Имам мәсете айуан мәсетенең классик өлгөһө булып тора.
Мәсеттәрҙең дөйөм һыҙаты — манара, тар бейек башнялар, улар ғәҙәттә мәсет мөйөштәренең береһендә урынлашҡан. Манараның түбәһе һәр саҡ мәсеттең, ә йыш ҡына тирә-яҡтың иң юғары нөктәһе булып тора. Тәүге мәсеттәрҙең манаралары булмай, беҙҙең көндәрҙә лә иң консерватив ислам хәрәкәттәре, мәҫәлән, ваххабиттар, демонстратив һәм кәрәкмәгән тип, манара төҙөмәй.
Беренсе манара 665 йылда Басрала Өмәүиҙәр хәлифе Мүәвиә ибн Әбү Суфыян I идара иткән осорҙа төҙөлә. Ул манаралар төҙөүҙе хуплай, улар христиан сиркәүҙәрендәге ҡыңғыраулыҡ менән сағыштырырлыҡ итеп манаралар төҙөргә дәртләндерә. Тимәк, мосолман архитекторҙары манаралары өсөн ҡыңғырау формаһын үҙләштергән һәм шул уҡ маҡсатта — диндарҙарҙы намаҙға саҡырыу өсөн файҙаланған[7].
Көмбәҙҙәр VII быуаттан алып ислам архитектураһының үҙенсәлеге булып тора. Ваҡыт үтеү менән көмбәҙҙәрҙең ҙурлығы арта, башта михраб эргәһендә ҡыйыҡтың бәләкәй генә өлөшөн биләп, яйлап намаҙ уҡыу залы өҫтөндәге бөтә ҡыйыҡты ҡаплай башлай. Ғәҙәттә көмбәҙҙәрҙе ярым түңәрәк формаһында эшләһәләр ҙә, һинд моголдары һуғанбаш формаһындағы көмбәҙҙәрҙе Көньяҡ Азияға һәм Фарсыға иленә таратҡан[8].
Шулай уҡ мәхәллә тип аталған ғибәҙәт залында йыһаҙ булмай, унда ултырғыстар ҙа, эскәмйәләр ҙә юҡ[9].Ғибәҙәт ҡылыу залдарында кешеләр, хайуандар һәм дин әһелдәренең һүрәттәре ҡуйылмай. Стеналарын ғәрәп каллиграфияһы һәм Ҡөрьәндән шиғырҙар менән биҙәлеүе мөмкин булған.
Ғәҙәттә намаҙ уҡыу залына инеү ҡаршыһында ҡибла стенаһы урынлашҡан. Ҡибла стенаһы, ҡағиҙә булараҡ, Мәккә йүнәлешендә була[10]. Килеүселәр, ҡиблаға, Мәккәгә, ҡарап, рәт-рәт урынлашып, доға ҡыла. Кибл стенаһында, ҡағиҙә булараҡ, уртала, михраб урынлашҡан.
Ғәҙәттә михрабта йыһаҙ булмай, әммә ҡайһы берҙә, бигерәк тә йома намаҙы ваҡытында, унда мөнбәр йәки хөтбә йәки башҡа вәғәз менән сығыш яһаусы хатиб өсөн кафедра урынлаша. Михраб имам көн һайын биш доға ҡылған урын булып хеҙмәт итә[11].
Мәсеттәрҙә йыш ҡына тәһәрәт алыу өсөн фонтандар йәки ингән ерҙә һыу сығанаҡтары була. Бәләкәй мәсеттәрҙә мәхәллә кешеләре йыш ҡына бәҙрәфтәрҙе тәһәрәт алыу өсөн файҙалана. Традицион мәсеттә был функцияны йыш ҡына ихата үҙәгендә махсус ҡоролмалар башҡара[12]. Хәҙерге мәсеттәрҙә мәхәллә кешеләре өсөн төрлө уңайлыҡтар булырға мөмкин, мәҫәлән, поликлиникалар, китапханалар һәм тренажер залдары.
Урта быуат архитектураһы үҙгәртергә
Готика архитектураһы үҙгәртергә
Яңырыу дәүере архитектураһы үҙгәртергә
Барокко архитектураһы үҙгәртергә
Мормондар ғибәҙәтханаһы үҙгәртергә
Заманса архитектура үҙгәртергә
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Средневековая архитектура
- Готическая архитектура
- Архитектура Возрождения
- Архитектура барокко
- Храмы мормонов
- Архитектурный модернизм
- Культовое сооружение
- Храм
- Капелла (часовня)
- Собор
- Синагога
- Джгантия
- Карнакский храм
- Индуистский храм
- Мечеть
- Иеротопия
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Great Mosque of Kairouan (Qantara Mediterranean Heritage) 2015 йыл 9 февраль архивланған.
- ↑ Hillenbrand, R, "Masdjid. I. In the central Islamic lands", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Encyclopaedia of Islam Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912
- ↑ Religious Architecture and Islamic Cultures. Massachusetts Institute of Technology. Дата обращения: 9 апрель 2006.
- ↑ Vocabulary of Islamic Architecture. Massachusetts Institute of Technology. Дата обращения: 9 апрель 2006. Архивировано 24 ноябрь 2005 года.
- ↑ Hillenbrand, R, "Masdjid. I. In the central Islamic lands", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Encyclopaedia of Islam Online, Brill Academic Publishers, ISSN 1573-3912
- ↑ Vocabulary of Islamic Architecture. Massachusetts Institute of Technology. Дата обращения: 9 апрель 2006. Архивировано 24 ноябрь 2005 года.
- ↑ Hillenbrand, R, "Manara, Manar", in P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs, Encyclopaedia of Islam Online, Brill Academic Publishers, ISSN
- ↑ Asher, Catherine B. Aurangzeb and the Islamization of the Mughal style // Architecture of Mughal India (билдәһеҙ). — Cambridge University Press, 1992. — С. 256.
- ↑ Mosque FAQ. The University of Tulsa. Дата обращения: 9 апрель 2006. Архивировано 30 март 2007 года. 2007 йыл 30 март архивланған.
- ↑ Bierman, Irene A. Writing Signs: Fatimid Public Text (билдәһеҙ). — University of California Press, 1998. — С. 150.
- ↑ Terms 1: Mosque. University of Tokyo Institute of Oriental Culture. Дата обращения: 9 апрель 2006.
- ↑ Religious Architecture and Islamic Cultures. Massachusetts Institute of Technology. Дата обращения: 9 апрель 2006.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- урыҫ телендә
- Городова М.Н. Наука Китовраса. Парадигмы древнерусского храма. — М.: Вече, 2015. — 288 с. — ISBN 978-5-4444-3649-3.
- Локотко А.И. Архитектура европейских синагог. — Минск: Ураджай, 2002. — 156 с. — ISBN 985-04-0547-3.
- Неаполитанский С.М., Матвеев С.А. Сакральная архитектура. Ключ к преображению сознания. — СПб.: Издательство института метафизики, 2009. — 568 с. — ISBN 5-87383-010-X.
- Шукуров Ш.М. Образ храма. — М.: Прогресс-Традиция, 2002. — 496 с. — ISBN 5-89826-126-5.
- башҡа телдәрҙә
- Jeanne Kilde Halgren, When Theatre Became Church: and in The Architecture Evangelical Transformation of Nineteenth Worship Church-Century America. (Oxford University Press:2002). ISBN
- E. DeSanctis Michael, Building from Belief: Advance, Retreat, and in the Remaking Architecture Compromise Catholic of Church.. (Liturgical Press:2002). ISBN
- Richard Kieckhefer, Theology in Stone: Architecture Byzantium Berkeley to Church from. (Oxford Press University, USA: 2004). ISBN
- B. C. Anne and Otis Loveland Wheeler, Meetinghouse to From Megachurch: A History Material and Cultural. (Of Missouri University Press:2003). ISBN
- Michael S. Rose, As Ugly Sin: Churches from Our Sacred Changed Places to Why Spaces They Meeting — Back Them and How We Can Change Again. (Institute Sophia Press: 2001). ISBN
- Steven Schloeder J., Communion Architecture in: the Second Liturgy Implementing Vatican through and Council Architecture. (Ignatius Press: 1998). ISBN 0-89870-631-9.
- R. Seasoltz Kevin, Of The A Sense Sacred: Architecture And Art Of Christian Theological Foundations. (Group International Publishing Continuum: 2005) ISBN