Сауҙа

Сауҙа — иҡтисад тармағы һәм тауар һатып алыуға һәм һатыуға, тауарҙар менән алмашыуға, шулай уҡ уға бәйле процестарға- клиенттарҙы туранан-тура хеҙмәтләндереүгә, тауарҙар тапшырыуға, уларҙы һаҡлауға һәм һатыуға әҙерләүгә йүнәлтелгән хужалыҡ эшмәкәрлеге төрө.

Санкт- Петербургтағы Елисеевтарҙың сауҙа йортондағы сауҙа илаһы Меркурий (Гермес) һыны

Тар мәғәнәлә сауҙа транзакцияның мөһим шарттары тураһында килешеү тураһында һөйләшеү процесы тип атала.

Сауҙа ғәҙәттә аҡса ярҙамында башҡарыла, әммә ҡулаҡсаһыҙ сауҙа ла бар — был тауарҙар менән туранан-тура алмашыу, бартер.

Сауҙа — илдең йәки төбәктең бюджетына һалым керемдәренең һиҙелерлек сығанағы .

Эшмәкәрлек төрө булараҡ сауҙа аралашсы хеҙмәттәргә ҡарай, тауарҙарҙың етештереүселәрҙән һатып алыусыларға барып етеүендә ярҙамсы звено булараҡ ҡарала.

Сауҙаны иҡтисадтың айырым тармағына бүлеү хеҙмәттең социаль бүленеше һәм сәнәғәт капиталы составында сауҙа капиталын бүлеү менән бәйле, был булған ресурстарҙы һөҙөмтәлерәк файҙаланыуға ынтылыш менән бәйле.

Тарих

Рим сауҙа илаһы Меркурий тотоп торған кадуцей хәҙерге заманда ла сауҙа билдәһе тип йөрөтөлә

Европа менән Азия араһындағы Бөйөк ебәк юлы картаһы

Сауҙа тауар һәм матди ҡиммәттәр менән алмашыу процесы булараҡ таш быуаттан билдәле. Ул саҡта ла, хәҙер ҙә сауҙаның асылы — был биржанан файҙа алыу өсөн инвентарь, шулай уҡ матди булмаған тауарҙар менән алмашыу йәки һатыу тәҡдиме.

Сауҙа, етештерелгән артыҡ продукция һәм продукция менән алмашыу булараҡ, хеҙмәт бүленеше барлыҡҡа килеү менән барлыҡҡа килгән. Биржа башта тәбиғи була; аҡса барлыҡҡа килеү менән тауар-аҡса мөнәсәбәттәре урынлаштырыуҙың тәүшарты була. Сауҙа тарихи процестың иң ҡеүәтле факторҙарының береһе булып тора. Тарихта йәмәғәт тормошона ҙурыраҡ та, аҙыраҡ та йоғонто яһамаған осор юҡ.

Сауҙа төрҙәре

Әгәр яҡтар араһында тауарҙар һәм хеҙмәттәр аҡса эквиваленттарына мөрәжәғәт итмәйенсә күсерелһә, сауҙа алмашыу (йәки бартер) булырға мөмкин. Әгәр сауҙала аҡса йә уны алмаштырыусы ҡулланылһа, сауҙа транзакцияһы һатыу тип атала.

Географик йәһәттән сауҙа эске һәм тышҡы сауҙаға бүленә. Тышҡы сауҙа — илдәр араһында сауҙа (халыҡ-ара сауҙа) һәм импортҡа, экспортҡа һәм транзитҡа бүленә. Рәсәйҙең эре энциклопедияһы шулай уҡ сик буйы зонаһында (ғәҙәттә диңгеҙ йәки йылға сиге буйлап) күрше дәүләттәрҙең предприятиелары йәки ойошмалары араһында алып барылған сик буйы сауҙаһын айырып күрһәтә. Бындай сауҙа хөкүмәт-ара килешеүҙәр нигеҙендә льготалы режимда алып барыла.

1970-се йылдарҙан үҫештәге илдәрҙә етештереүселәр һәм ҡулланыусылар өсөн социаль һәм иҡтисади ғәҙеллеккә өлгәшеүгә һәм уларҙың тотороҡло үҫешенә йүнәлтелгән ғәҙел тышҡы сауҙа принциптарына йәмәғәт ярҙамы арта бара. Ғәҙел сауҙа ирекле сауҙа менән ҡапма-ҡаршы тора, уның сиктәрендә тауарҙарға һәм хеҙмәттәргә хаҡтар дәүләт власы органдары тарафынан көйләнмәгән, тик һатып алыу-һатыу процестарында ҡатнашҡан агенттар тарафынан ғына билдәләнә..

Эске сауҙа бер илдең территорияһында алып барыла һәм күмәртәләп һәм ваҡлап һатыуға бүленә.

Күмәртәләп һатыу — тауарҙы артабан сеймал (эшкәртеү, тегеү), йә ҡайтанан һатыу маҡсатында һатып алыусыларға һатыу эшмәкәрлеге. Шуға күрә күмәртәләп һатыуҙа тауарҙарҙы күпләп һәм ҙур күләмдә һатып алалар.

Ваҡлап һатыу — һуңғы ҡулланыусыларға тауар һатып алыу һәм һатыу актын тормошҡа ашырыу менән бәйле кешеләрҙең айырым эшмәкәрлеге. Был эшмәкәрлек алмашыу процесын хеҙмәтләндереүгә йүнәлтелгән аныҡ технологик-иҡтисади операциялар йыйылмаһы һәм әйләнеш өлкәһендә тауарҙар хәрәкәтенең һуңғы звеноһы булып тора.

Ваҡлап һатыу төрҙәре

Стационар сауҙа

Махсус йыһазландырылған биналарҙа (уларҙың өлөштәрендә) һәм сауҙа өсөн тәғәйенләнгән ҡоролмаларҙа сауҙа алып итеү.

Сауҙа биналары һәм ҡоролмалары төҙөлөш системаһына яраҡлы, бинаның фундаменты ныҡлы һәм бина инженер коммуникацияларына бәйләнгән. Сауҙа объекттарының был категорияһына сауҙа үҙәктәре, магазиндар, павильондар һәм киосктар инә.

Стационар булмаған сауҙа

Килтереп һатыу, алып килеп һатыу принцебына ҡаралған сауҙа, шулай уҡ стационар сауҙа талаптарына яуап бирмәгән башҡа төрлө сауҙа итеү.

Ташып сауҙа итеү

Стационар сауҙа селтәренән ситтә махсус йәки махсус йыһазландырылған автотранспорт (автолавка), шулай уҡ транспорт сараһы менән сауҙа итеү.

Таратып сауҙа итеү

Стационар сауҙа селтәренән ситтә һатыусының өйөнда өйҙә, учреждениеларҙа, ойошмаларҙа, предприятиеларҙа, транспортта йәки урамда туранан-тура һатыу итеү.

Дистанцион сауҙа

Посылкалар аша сауҙа итеү — почта алған заказдар буйынса ваҡлап һатыу сауҙаһы.

Дистанцион һатыу — шул уҡ заказдарҙы посылкалар менән ебәреп сауҙа итеү.

Интернет аша сауҙа

Өлгөләр буйынса сауҙа итеү — һатып алыусы тауарҙарҙы өлгөләр буйынса, каталогтарҙа, проспекттарҙа, рекламала, буклеттарҙа йәки фотоһүрәттәрҙә һәм башҡа мәғлүмәт сығанаҡтарында һайлап ала.

Интернет-магазиндар аша сауҙа итеү — өлгөләр буйынса һайланған тауарҙы һатыу.

Комиссион сауҙа

Комиссия агенттарының комиссия килешеүҙәре буйынса өсөнсө яҡтарҙың (комитенттарҙың) һатыуға тапшырылған тауарҙарын һатыу. Комиссия сауҙаһында сауҙа операцияһында өс яҡ: комиссия агенты, комитент һәм һатып алыусының ҡатнаша.

Баҙарҙар

Аҙыҡ-түлекте һәм тауарҙарҙы ваҡлап һатыу урындары. Йыш ҡына асыҡ һауала йәки сауҙа рәттәрендә башҡарыла.

Белем классификациялау системалары кодтары

• УДК 38
• Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) (по состоянию на 2001 год):
  • 71 ВНУТРЕННЯЯ ТОРГОВЛЯ. ТУРИСТСКО-ЭКСКУРСИОННОЕ ОБСЛУЖИВАНИЕ(недоступная ссылка)
  • 72 ВНЕШНЯЯ ТОРГОВЛЯ(недоступная ссылка)

Сауҙала ҡатнашыусылар

• Һатыусы

• Һатып алыусы

Ҡайһы бер осраҡтарҙа, ғәмәлдә, тауар һатыусы ла, һатып алыусы ла бер үк кеше булыуы мөмкин.

Һылтанмалар

• Мануйлов А. А. Торговля // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Сущность, понятия и виды торговли // Бухучет-инфо
• Об основах государственного регулирования торговой деятельности в Российской Федерации // Гарант.ru, 1992