Википедия

РККА-лағы репрессиялар (1937—1938)

Төп мәҡәлә: Сталин репрессиялары

1937—1938 йылдарҙа РККА-лағы репрессиялар — РККА һәм РКВМФ команда һәм етәкселек составына ҡарата күләмле сәйәси репрессиялар («таҙартыуҙар»), уларҙы ҡайһы бер тикшеренеүселәр СССР-ҙағы Сталин шәхесе культының тура эҙемтәһе булған «Оло террор» сәйәсәтенең өлөшө, сағылышы тип билдәләйҙәр. Ысынында репрессиялар 1936 йылдың икенсе яртыһында башлана, әммә 1937 йылдың май-июнендә М. Н. Тухачевскийҙы һәм башҡа ете юғары дәрәжәләге хәрбиҙәрҙе ҡулға алғандан һәм хөкөм иткәндән һуң репресиялар ҡолас йәйеп үткәрелә; 1937—1938 йылдарға репрессияларҙың юғары нөктәһе тура килә, ә 1939—1941 йылдарҙа кинәт туҡтатылғандан һуң, улар күпкә әҙерәк интенсивлыҡ менән дауам ителә. Репрессиялар сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатыуҙа, ҡулға алыуҙа һәм уйлап сығарылған эштәр буйынса хөкөм итеүҙә кәүҙәләнә.

Тәүге биш Советтар Союзы маршалдары (һулдан уңға) ултыралар: Тухачевский (атып үлтерелгән), Ворошилов, Егоров (атып үлтерелгән); торалар: Будённый һәм Блюхер (ҡулға алынған, Лефортов төрмәһендә язалауҙарҙан үлгән)

РККА һәм РКВМФ-тың меңләгән командирҙары һәм яугирҙары законһыҙлыҡ һәм фальсификацияланған ғәйепләүҙер ҡорбандары булалар. Сәйәси репрессияларҙың төп һөжүме юғары звеноның команда составына тура килә: СССР оорона наркомы урынбаҫарҙарына, хәрби округтар (флоттар) ғәскәрҙәре командующийҙарына, уларҙың урынбаҫарҙарына, корпус, дивизия, бригада командирҙарына ҡаршы йүнәлтелә. Идаралыҡтар һәм штабтарҙың команда-етәкселек составы, хәрби-уҡыу йорттарының профессор-уҡытыусылар составы бик ҙур зыян күрә[1]. Һуғыштан алдағы йылдарҙа Ҡыҙыл Армияла сәйәси репрессияларҙың төп ҡорбандарын «хәрби-фашистик заговоры» һәм "уң троцкист ойошмалары"ның ағзалары тәшкил итә, уларҙың эштәрен СССР Юғары судының Хәрби коллегияһы ҡарай. Кәрәкле күрһәтмәләр алыу өсөн ғәйепләнеүселәр мыҫҡыллауҙарға, туҡмауҙарға һәм язалауға дусар ителәләр. Тикшереү барышында «дошмандарға» һәм «шпиондарға» ҡарата «физик баҫым сараларын» ҡулланыу СССР-ҙың юғары партия һәм дәүләт етәкселеге тарафынан рөхсәт ителә. «Хәрби-фашистик заговорҙа» ҡатнашыуҙа ғәйепләнгән командирҙарҙың, начальниктарҙың һәм политработниктарҙың күпселеге юғары язаға — атып үлтереүгә хөкөм ителә. Шул уҡ көндө кисекмәҫтән хөкөм ителмәгән ҡайһы берҙәргә генә һуңынан был приговор холоҡто төҙәтеү-хеҙмәт лагеры менән алмаштырыла[2].

Хронология үҙгәртергә

1936 йыл үҙгәртергә

• 6 июль —8-се мехбригада командиры комдив Д. А. Шмидтты ҡулға алыу[3][прим. 1]. • 7 июль —18-се ауыр авиабригада штабы начальнигыы майор Б. И. Кузьмичёвты ҡулға алыу[4][прим. 1]. • 14 август — ЛВО ғәскәрҙәре командующийы урынбаҫары комкор В. М. Примаковты ҡулға алыу[5][прим. 1][прим. 2]. • 15 август — 25-се уҡсылар дивизияһы командиры комбриг М. О. Зюкты ҡулға алыу[6][прим. 1]. • 20 август — Бөйөк Британиялағы хәрби атташе комкор В. К. Путнаны ҡулға алыу[5][прим. 1][прим. 2]. • 2 сентябрь —КВО армия инспекторы комкор С. А. Туровскийҙы ҡулға алыу[7][прим. 1]. • 25 сентябрь — 97-се уҡсылар дивизияһы командиры һәм военкомы, комдив Ю. В. Саблинды ҡулға алыу[8][прим. 1]. • 17 декабрь — 66-сы уҡсылар дивизияһы штабы начальнигы полковник И. Л. Карпелде ҡулға алыу[9][прим. 1].

1937 йыл үҙгәртергә

  • 23 февраль—5 март — ВКП(б) Үҙәк Комитеты пленумы. СССР Оборона наркомы К. Е. Ворошилов ВКП(б) Үҙәк Комитеты Пленумы ултырышында: «…Армияла хәҙерге мәлгә әле ул тиклем күп дошман фашланмаған. Бәхеткә күрә, тип әйтәм, сөнки Ҡыҙыл Армияла дошмандар ғөмүмән күп түгелдер, тигән өмөттәмен. Шулай булырға тейеш тә, сөнки армияға партия үҙенең иң яҡшы кадрҙарын ебәрә; ил иң сәләмәт һәм ныҡ кешеләрҙе ебәрә», — тип әйтә.
  • 29 март — ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы 47/10-се ҡарарын ҡабул итә, уның беренсе пунктында: «НКО-ға сәйәси мотивтар буйынса ВКП(б-нан)сығарылған бөтә команда-етәкселек составын РККА сафтарынан сығарырға тәҡдим итергә» — тип яҙыла[10].
  • 12 май — М. В. Фрунзе исемендәге хәрби академияһы начальнигы, 2-се ранг командармы А. И. Коркты ҡулға алыу[11][прим. 2].
  • 15 май — Мәскәү хәрби округы командующийы урынбаҫары комкор Б. М. Фельдманды ҡулға алыу[12][прим. 2]
 
Маршал Тухачевскийҙың хәрби-троцкист заговоры менән етәкселек итеүе тураһында таныуы[13]

.

  • 22 май — Волга буйы хәрби округы командующийы Советтар Союзы Маршалы М. Н. Тухачевскийҙы[14][прим. 2] һәм СССР Осоавиахимының Үҙәк советы рәйесе комкор Р. П. Эйдеманды ҡулға алыу[12][прим. 2]. 26 майҙа Примаков, Путна һәм Фельдман менән осраштырғандан һуң Тухачевский тәүге таныу күрһәтмәләрен бирә һәм үҙен РККА-ла хәрби заговор әҙерләүҙә ғәйепле тип таный, йәғни, уның маҡсаты власты ҡолатыу һәм СССР-ҙа хәрби диктатураһын урынлаштырыу булды, тип таный. Уңышҡа өлгәшеү өсөн, йәнәһе, Германия һәм, бәлки, Япония сенән буласаҡ һуғышта РККА-ның еңелеүен әҙерләү планлаштырыла.
  • 28 май — Киев хәрби округының элекке командующийы 1-се ранг командармы И. Э. Якирҙы ҡулға алыу[14][прим. 2].
  • 29 май —Белорус хәрби округы командующийы, 1-се ранг командармы И. П. Уборевичты ҡулға алыу[14][прим. 2].
  • 31 май — ПУРККА начальнигы һәм Оборона наркомының 1-се урынбаҫары 1-се ранг комиссары Я. Б. Гамарниктың үҙ-үҙенә ҡул һалыуы[прим. 3]. Черушевтың тикшеренеү буйынса, вазифаһынан бушатылған Гамарник ҡулға алыуҙан хәүефләнгән һәм шуға күрә үҙ-үҙен атып үлтергән[15].
  • 1—4 июнь —Сталин ҡатнашлығында нарком эргәһендә Хәрби советтың сираттан тыш киңәйтелгән улытырышы. Сталин был ултырышта телмәр тотоп ҡына ҡалмай, бәхәстәрҙә бик әүҙем ҡатнаша. Сталин Ҡыҙыл Армияла «хәрби-фашистик заговорҙың» фаш ителеүе тураһында белдерә, йәнәһе, унда күренекле совет хәрби етәкселәре ҡатнашҡан, Сталин заговорсыларҙы, ҡоротҡостарҙы, һәм шпиондарҙы фашлау буйынса кампания йәйелдерергә талап итә, уның һүҙҙәренсә, улар бөтә дәүләт структураларында, шул иҫәптән Ҡораллы көстәрҙә лә күпләп оялаған.
  • 7 июнь — Оборона Халыҡ Комиссариаты № 072-се бойороҡ сығара, уға ярашлы РККА-ның шәхси составына армияла контрреволюцион хәрби фашистик ойошмаһы булыуы, уның ахырғы маҡсаты совет ҡоролошон юҡҡа сығарыу, совет власын һәм эшсе-крәҫтиән хөкүмәтен ҡолатыу һәм СССР-ҙа капитализмды тергеҙеү булған, тип иғлан ителә; был бойороҡ буйынса фетнәнең «юғары етәкселегенә» 10 кеше ингән: Гамарник, Тухачевский, Якир, Уборевич, Корк, Примаков, ОКДВА командующийы урынбаҫары комкор М. В. Сангурский, Б. М. Фельдман, Путна һәм Эйдеман[16].
  • 11 июнь — Тухачевский, Уборевич һәм Якир, Корк, Б. М. Фельдман, Эйдеман, Примаков һәм Путналарҙың шпионажда, Ватанға хыянат итеүҙә һәм террористик акттар әҙерләүҙә ғәйепләү эше СССР Юғары судының Махсус суд присутствиеһының ябыҡ ултырышында ҡарала. 23 сәғәт 35 минут та хөкөмиғлан ителә — бөтә һигеҙ кешене атып үлтереүгә хөкөм итәләр.
  • 12 июнь — НКО-ның 96-сы бойороғо сыға, уға ярашлы РККА-ның шәхси составына Ҡыҙыл Армиялағы «хәрби-фашистик заговоры» етәкселәренә үлем хөкөмө сығарылыуы тураһында иғлан ителә. Фетнәселәрҙең маҡсаттары 072-се бойороҡтағы кеүек ҡала, әммә етәкселер араһында 9 кеше исемләнә — үҙ-үҙенә ҡул һалған Гамарник һәм процеста хөкөм ителгән 8 кеше; әммә улар араһындағы Сангурский «юҡҡа сыға»[17].
  • 13 июнь — НКО-ның 96-сы бойороғо «Правда» гәзитендә баҫтырыла[18].
  • 21 июнь — НКО-ның һәм НКВД-ның берлектәге бойороғо сыға — 082-се, уға ярашлы килгән контрреволюцион һәм ҡоротҡос фашистик ойошмаларҙа ҡатнашҡан, әммә үҙ ғәйебен таныған, үҙ енәйәттәре тураһында һөйләү һәм үҙҙәренең фекерҙәштәрен күрһәтеү шарты менән, ҡулға алыныуға һәм енәйәти эҙәрлекләүгә дусар ителмәйәсәк тип иғлан ителә[19].
  • Июнь — округтар һәм флоттарҙың хәрби советтарына офицерҙарҙы хеҙмәттән бушатырға һәм ҡулға алыуҙы санкциялау хоҡуғы бирелә[20].
  • 31 июль — ВКП(б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы «обкомдарҙы, крайкомдарҙы и ЦК милии компартиялар Үҙәк Комитеттарына» эштән бушатылған, шул иҫәптән сәйәси мотивтар буйынса ВКП(б)-нан сығарылған офицерҙарҙы хужалыҡ наркоматтары предприятиеларына һәм учреждениеларына эшкә урынлаштырыуҙы тәьмин итеүҙе йөкмәтә [21].
  • 11 август — НКВД-ның 00485-се бойороғо сыға, уға ярашлы 1937 йылдың 20 ноябренә Поляк хәрби ойошмаһы менән бәйле булған кешеләрҙе ҡулға алырға ҡуша; тәү сиратта, Ҡыҙыл Армия һәм оборона предприятиелары һәм цехтар хәрби хеҙмәткәрҙәре ҡулға алынырға тейеш була[22].
  • 17 октябрь —НКО-ның 0163-сө бойороғо сыға, уға ярашлы хәрби советтарға офицерҙарҙы эштән бушатыу тыйыла, ә сәйәси мотивтар буйынса ситләтеүҙә телеграф буйынса оборона наркомы менән килешеү талап ителә [23].

1938 йыл үҙгәртергә

  • Ғинуар —ВКП(б) Үҙәк Комитетының ғинуар пленумы принял постановление «Коммунистарҙы партиянан сығарыуҙа партойошмаларҙың хаталары, ВКП(б)-нан сығарылғандарҙың апелляцияларына формаль-бюрократик ҡараш һәм әлеге етешһеҙлектәрҙе бөтөрөү буйынса саралар тураһында» тигән ҡарар ҡабул итә[24], әлеге ҡарар ғәҙелһеҙ сығарылған офицерҙарҙы партияла тергеҙеү һәм РККА-ға ҡайтарыу буйынса кампанияла ыңғай роль уйнай [25].
  • 20 ғинуар —ВКП(б) Үҙәк Комитетының ғинуар пленумы ҡарарҙары сиктәрендә Е. А. Щаденко тарафынан УН 9/19/974-се директива баҫтырыла, унда РККА-нан яңылыш эштән сығарылғандарҙы кире ҡайтарыу маҡсатында 1937 йыл дауамындағы эштән бушатыуҙар һәм бушатыуға тәҡдим ителгән исемлектәрҙе ҡабаттан ҡарарға ҡушыла [26].
  • 8 июнь —РККА-ның Баш хәрби советы ОКДВА-нан киләһе милләтле командирҙарҙы һәм политработниктарҙы эштән сығарырға ҡарар итә: немецтар, поляктар, латыштар, эстондар, кореяҙар, финдар, литвалар, төрөктәр, румындар, венгрҙар һәм болгарҙар, ә шулай уҡ округтың команда-сәйәси кадрҙарын «халыҡ дошмандарынан» таҙартырға[27].
  • 22 июнь — Баш хәрби советы Ленинград хәрби округы комначполитсоставын «сик буйы округында хеҙмәткә яраҡһыҙ кешеләрҙән» таҙартыуҙы ҡыҫҡа срокта тамамларға ҡуша[28].
  • 24 июнь — Баш хәрби советы сик буйы хәрби округтарҙан киләһе милләтле офицерҙарҙы эштән бушатырға ҡуша: немецтар, поляктар, латыштар, эстондар, кореяҙар, финдар, литвалар, төрөктәр, румындар, венгрҙар һәм болгарҙар, ә шулай уҡ әлеге милләтле офицерҙарҙы, ҡайҙа хеҙмәт итеүенә ҡарамаҫтан, уларға компромат материалдары булған осраҡта, НКВД органдарына тапшырырға[29]. НКО 200/ш директиваһын ҡабул итәуның тексы әлегә тиклем асыҡланмаған; тарихсылар фекеренсә, ул РККА-нан бойондороҡһоҙ дәүләтселек булған милләтле начкомсоставты РККА-нан сығарырҡа тәҡдим итә. Ғәҙәттә бындай милләттәргә поляктар, немецтар, румындар, латыштар, литвалар, финдар, эстондар, кореялар һәм башҡалар ҡарай [30][31]
  • 27 июнь — Баш хәрби советы Л. З. Мехлистың ДКФ, ЗабВО һәм СибВО-нан «совет власына ҡаршы көрәшкән бөтә колчковсыларҙы» сығарыу тәҡдимен ҡабул итә[32].
  • 17 ноябрь — СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы һәм ВКП(б) Үҙәк комитеты «Ҡулға алыуҙар, прокурор надзоры һәм тикшереүҙе алып барыу тураһында» исемле ҡарар ҡабул итә, уға ярашлы НКВД тройкалары бөтөрөлә[33]. Ҡарар НКВД һәм юстиция органдары эшендәге үҙгәрештәргә һәм законлыҡты тәьмин итеү өсөн ыңғай шарттар тыуҙырыуға булышлыҡ [34][35][36].

Сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатыу үҙгәртергә

Эштән бушатыу тәртибе үҙгәртергә

РККА-нан комначсоставты эштән бушатыу СССР оборона халыҡ комиссариатының һәм хәрби округтарҙың шәхси составы буйынса бөойоҡтар аша башҡарыла[37]. 1937 йылдың июнендә округтар һәм флоттарҙың хәоби советтарына полк командирына тиклем офицерҙарҙы эштән бушатыу хоҡуғы бирелә[20]. 1937 йылдың 17 октябрендә хәрби советтар бындай хоҡуҡтарҙан мәхрүм ителә [23], әммә хәрби округтар 1938 йылда ла эштәр бушатыуҙы башҡаралар. Мәҫәлән, 1938 йылдың 11 июленән 13 июлгә тиклем В. К. Блюхер 279 офицерҙы эштән бушатыу буйынса 12 бойороҡҡа ҡул ҡуя [38].

Эштән бушатыу күләме үҙгәртергә

РККА-нан бушатылғандар һаны буйынса мәғлүмәттәр РККА УКНС статистик белешмәләрендә бар, улар менән хәҙерге ваҡытта тарихсыларҙың күпселеге ҡуллана: 1940 йылда ВКП(б) Үҙәк Комитетына ебәрелгән а Е. А. Щаденко справкаһы, унда РККА-нан бушатылған һаны тураһында мәғлүмәт тупланған (Хәрби-һауа көстәренән тыш)[39][40] (уға Уколов һәм Ивкин һылтаналар[41], Мельтюхов[42]<, Сувениров[43], Печёнкин[44], Черушев[45], Лазарев[46]); ҡайһы бер УКНС статистик документтарын Черушев 1998 йылда баҫтыра[47][48] (уларға Сувениров[49], Черушев[50], Мильбах[51][52] һылтаналар; «1937 һәм 1938 йылдарҙа хәрби дәрәжәләре буйынса бушатылған комначсоставы һаны тураһында белешмә» (уға Печёнкин[53], Черушев[54] һылтаналар). Бынан тыш, Комал[55] һәм Сувениров[43] РККА-нан бушатылған ВВС офицерҙары тураһында мәғлүмәттәр бирә. РКВМФ-тан бушатыуҙар тураһында мәғлүмәттәр Близниченко һәм Мильбах эштәрендә бар.

Был белешмәләрҙә телгә алынған бөтә офицерҙар ҙа сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатылмаған. Сәйәси мотивтар буйынса эштән сығарылғандарҙың теүәл һанын билдәләү тарихсыларҙа билдәле ҡыйынлыҡтар тыуҙыра, уларҙың фекерҙәре таблицаға индерелгән:

Хәҙерге тарихсылар мәғлүмәттәренә ярашлы,, 1937—1939 йылдарҙа РККА-нана сәйәси мотивтар буйынса (шул иҫәптән, ҡулға алыуға бәйле) эштән бушатылған
Авторы Эштән бушатылғандарҙың һаны Авторҙың комментарийы

О. Ф. Сувениров[43]

28685 (ҡоро ер һәм диңгеҙ көстәре) һәм 4773 (һауа көстәре)

ВВС-тан эштән бушатылғандар һаны (математик һанау)

А. А. Печёнкин[56]

28685

Һауа көстәренән тыш

Н. С. Черушев[57]

15578 (в 1937), 8612 (в 1938), 357 (в 1939)

-

НКВД эшмәкәрлеге. Ҡулға алыуҙар һәм тикшереү эштәре үҙгәртергә

Махсус бүлектәр үҙгәртергә

1934-38 йылдарҙа хәрби контрразведка Маусус Бүлек булараҡ (1936 декабренән — 5-се) СССР НКВД Баш дәүләт хәүефһеҙлеге идаралығы (ГУГБ) составына инә. 1938 йылдың мартында ГУГБ бөтөрөлгәс, 5-се Бүлек базаһында СССР НКВД-ның 2-се Идаралығы (махсус бүлектәрҙең) булдырыла. 1938 йылдың сентәбрендә үк нарком урынбаҫары Л. П. Берияның башланғысы менән сираттағы үҙгәртеп ҡороу барышында ГУГБ ҡабаттан тергеҙелә, ә 2-се Идаралыҡ уның составына 4-се (Махсус) Бүлек булараҡ инә. Үҙәк органдары ҡарамағында РККА, РККФ, НКВД ғәскәрҙәре буйһоноуында махсус бүлектәр торалар.

НКВД махсус бүлеге начальнигы, урынбаҫары һәм оперуполномоченныйҙар функцияларына инә:

  • хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең сәйәси һәм әхлаҡи торошон күҙәтеү;
  • сове закондар сығарыу органы менән дәүләт енәйәте — дәүләт хыянаты, шпионаж, диверсия, терроризм — тип исемләнгән эшмәкәрлек менән шөғөлләнгән кешеләрҙе асыҡлау;
  • контрреволюцион ойошмаларҙы һәм советтарға ҡаршы агитация алып барған төркөмдәрҙе асыҡлау;
  • прокуратура надзоры аҫтында дәүләт енәйәтәре буйынса тикшереүҙе алып барыу һәм уларҙы эшен хәрби трибуналға тапшырыу.

Ҡулға алыу санкцияһы тәртибе һәм практикаһы үҙгәртергә

Ҡулға алыуҙарҙы НКВД хеҙмәткәрҙәре, тәү нәүбәттә, Махсус Бүлек хеҙмәткәрҙәре, башҡара. СССР Халыҡ Комисарҙары Советының һәм ВКП(б) Үҙә Комитетының 1935 йылдың 17 июнендәге «Ҡулға алыу тәртибе тураһында» 1232/191-се ҡарарына ярашлы КВД органдары бөтә эштәр буйынса прокурор менәнкилешергә тейеш була. Шул уҡ ҡарарға ярашлы 1935 йылдың 3 февралендәге НКО бойороғо һәм1935 йылдың 22 сентябрендәге «РККА команда һәм етәкселек составының хеҙмәт үтеүе тураһында положение» буйынса взвод командирынан алып бөтә командирҙарҙы һәм начальниктарҙы ҡулға алыуҙар НКВД органдары тарафынан тик оборона наркомы рөхсәтенән башҡарыла [58].

Ҡулға алыу буйынса килешеү өсөн НКВД (К. Е. Ворошилов) һәм РКВМФ (П. А. Смирнов, М. П. Фриновский) оборона наркомдарына «белешмә» әҙерләнә. Сувениров, Рәсәй дәүләт хәрби архивында Ворошилов адресына бер йәки бер нисә офицерҙы ҡулға алыуҙы санкциялау буйынса бер нисә томлыҡ белешмәләр ята, тип хәбәр итә[59], әммә теүәл һанын әйтмәй. 1937 йылдың декабрендәге бер документта бер И. М. Леплевский ебәргән справкалар буйынса ғына Ворошилов 142 офицерҙың ҡулға алыуын рөхсәт иткән [60]. Ворошиловтың санкцияһы буйынса ҡулға алынғандар араһында: корпус комиссарҙары Н. А. Савко һәм М. Л. Хорош, комдивтар П. П. Григорьев һәм М. А. Демичев, комбригтар Г. А. Капцевич һәм К. И. Соколов-Стахов һәм башҡалар; Сувениров фекеренсә, РККА-ла күпселек ҡулға алыуҙы тап Ворошилов санкциялаған[61][60][62]. Ворошиловтың ҡулға алыуға рөхсәт бирмәгән бер нисә осраҡ билдәле. Бындай осраҡтар ҡағиҙәнән тыш булыуын һыҙыҡ аҫтына алып, Сувениров бындай ете осраҡты теркәй; улар араһында — полковник Р. Я. Малиновский[63]. Ҡулға алыу рөхсәтен шулай уҡ Ворошиловтың урынбаҫарҙары Гамарник, Мехлис һәм Щаденко биргән[60]. Мәҫәлән, 1936 йылдың 8 июлендә үк Гамарник ике батальон комиссарын ҡулға алыуҙы санкциялай[64], ә Щаденко 1938 йылдың уртаһында — политруктан полк комиссарына тиклем 18 политхеҙмәткәргә санкция бирә[65]. С июня по октябрь 1937 йылдың июненән алып октябргә тиклем офицерҙарҙы ҡулға алыу хоҡуғы хәрби округтарға һәм флоттарға бирелә[20], әммә был юҫыҡта статистик мәғлүмәттәр юҡ. Округ етәкселәре 1938 йылда ла ҡулға алыуҙы дауам итәләр. Мәҫәлән, Блюхер полковник [А. П. Карновты ҡулға алырға рөхсәт бирә[38]. Бынан тыш, офицерҙарҙы хеҙмәттән бушатҡандан һуң ҡулға алыу өсөн наркомдан йәки РККА-ның берәй функционерынан рөхсәт алыу талап ителмәй. Щаденко баһаһы буйынса, НКВД РККА-нан сығарылған яҡынса 5 мең офицерҙы ҡулға алған[66].

Прокурорҙарҙың ҡулға алыуҙы санкциялауы буйынса мәғлүмәт юҡ тиерлек. Прокурорҙарҙың башҡа төрлө ғәмәлдәре билдәле. Атап әйткәндә, Кавказ хәрби округы прокуроры вазифаһын биләгән хәрби юрист Я. М. Шахтэн комдив |С. И. Венцов-Кранцты ҡулға алыуҙы санкциялай[67]. Военная прокуратура ТОФ санкционировала аресты 145 военнослужащих[68]. Ҡайһы бер хәрбиҙәр бөтөнләй прокурор санкцияһыҙ ҡулға алына. Улар араһында 2-се ранг армия комиссары [А. С. Булин, корпус комиссары Т. К. Говорухин һәм башҡалар[69][70]. По данным Мильбаха, более 2/3 военнослужащих ТОФ были арестованы без санкций прокурора[68].

Ҡулға алыуҙар күләме үҙгәртергә

Тарихсылар, 1937—1938 йылдарҙа ҡулға алынған РККА офицерҙарының теүәл һаны билдәһеҙ, тип[43][66][57][71]. Мильбах Ленинград хәрби округы һәм ОКДВА миҫалында документтарҙа ҡулға алынған офицерҙарҙың һаны кәметелгән, тип дәлилләй[72][71] .

Хәҙерге замана тарихсылары мәғлүмәттәренә ярашлы, ҡулға алынған РККА офицерҙарының һаны
Авторы Осоро Ҡулға алынғандарҙың һаны Автоҙың комментарийы

О. Ф. Сувениров[73]

1937—1938

11000-дән ашыу

Эштән бушатылғандан һуң ҡулға алынғандар иҫәпләнмәгән

А. А. Печёнкин[66]

1937 йылдың башынан 1938 йылдың октябренә тиклем

Эштән бушатылғанға тиклем −11019 бушатылғандан һуң яҡынса 5000

Һаны теүәл түгел

Н. С. Черушев[74]

1937—1938

7280

Эштән бушатылғандан һуң ҡулға алынғандар иҫәпләнмәгән

Тикшереү методтары үҙгәртергә

Алдан үткәрелә торған тикшереү барышында НКВД хеҙмәткәрҙәре ҡулға алыныусының ғәйебен дәлилләү өсөн төрлө материалдар йыя. Бындай материалдарға, мәҫәлән, ҡулға алыныусының күрһәтмәләре, һорау алыуҙар барышында һәм протоколдарҙа теркәлгән йәки үҙ ҡулы менән яҙылған күрһәтмәләр һәм ғаризалар инә. Тикшереү алып барған тәфтишселәр алдында ҡулға алынғандарҙан кәрәкле мәғлүмәттәр алыу бурысы тора һәм уларҙың арсеналына төрлө законһыҙ ысулдар инә: мәжбүр итеү, ҡурҡытыу, туҡмауҙар, йоҡонан мәхрүм итеү һәм башҡа мораль һәм физик баҫымы саралары[75].

«Физик баҫым ысулдарын» ҡулланыуҙы рөхсәт иткән документ әлегә тиклем табылмаған. Был ысулдарҙы СССР-ҙың сәйәси етәкселеге рөхсәт итеүен дәлилләгәнике документ ғына табыла: «халыҡ дошмандарына» ҡарата физик тәьҫир ҡулланыу буйынса Сталиндың обком, крайком секретарҙарына һәм НКВД-УНКВД етәксәләгенә 1939 йылдың 10 ғинуарындағы шифротелеграммаһы һәм 1957 йылдың КПСС Үҙәк Комитетының июнь пленумы стенограммаһы. Тәүге документта: «физик тәьҫирҙе ҡулланыу НКВД практикаһына 1937 йылда ВКП(б Үҙәк Комитеты рөхсәте индерелә», әйтергә кәрәк, «ҡағиҙәнән тыш, һәм тик һорау алыуҙарҙың гуманлы ысулын файҙаланып, заговорсыларҙың исемдәрен тупаҫ рәүештә асмаған, айҙар дауамында күрһәтмәләр бирмәгән, иректә ҡалған заговорсыларҙы фашларға бирмәҫкә тырышҡан халыҡ дошмандарына ҡарата ғына ҡулланырға» ҡулланырға рөхсәт ителә[76], һәм артабан ысынбарлыҡта физик тәьҫир итеү ысулы Заковский, Литвинов, Успенский һәм башҡа ҡәбәхәттәр арҡаһында хурланғанға ҡарамаҫтан, "ВКП Үҙәк Комитеты «күрәләтә һәм ҡоралһыҙланмаған халыҡ дошмандарына ҡарата тулыһынса дөрөҫ һәм маҡсатҡа тап килгән ысул булараҡ мотлаҡ ҡулланырға тейеш» тип һанай. Икенсе документты Сувениров ентекле рәүештә тикшерә һәм, физик тәьҫир итеү ысулын ВКП(б) Үҙәк Комитеты ҡабул итмәгән, ә ВКП (б) Үҙәк Комитеты Политбюроһы ҡабул иткән, тигән һығымта яһай. Каганович һәм Молотов һүҙҙәренсә, документ « Сталин ҡулы» менән яҙыла, ә уға Политбюроның бөтә ағзалары ҡул ҡуялар. Шул уҡ ваҡытта Сувениров, был ҡарар Ворошиловтың ҡатнашлығынан тыш ҡабул ителә, тип фаразлай[77].

НКВД хеҙмәткәрҙәре практикаһында был ысулды ҡулланыу бик күп төрлө сығанаҡтар менән дәлилләнә. Бындай ысулдарҙы үҙенә һәм башҡаларға ҡарата ҡулланыуы тураһында ҡулға алынғандар үҙҙәре дәлилләй: комбриг С. Ф. Гулин 1939 йылдың 15 июнендәге суд барышында, тәүге таныу күрһәтмәләрен туҡмауҙан һуң бирҙем, тип белдерә; 15 йылға холоҡ төҙәтеү лагерҙарына хөкөм ителгән бригада комиссары А. К. Скороходов лагерҙан бер нисә тапҡыр тикшереү ваҡытында туҡмалыуы тураһында хәбәр итә; 1937 йылда хәрби юрист Л. Я. Плавнек менән бер камерала тотолған бригада комиссары И. А. Кузин Ворошиловҡа, Плавнекты «4 көн дауамында туҡманылар» тип яҙа[78]. Информация о применении «Физик тәьҫир ысулдарын» ҡулланыу буйынса мәғлүмәттәр НКВД хеҙмәткәрҙәренән дә килә. 1939—1940 йылдарҙа уларҙың күбеһе хөкөм ителә, шул иҫәптән, тикшереү эштәрен уйлап сығарыу өсөнө, һәм суд ултырыштарында күбеһе ҡулға алынғандарҙы туҡмауҙа үҙ ғәйебен таный. Шулай, КБФ махсус бүлеге хеҙмәткәрҙәре Бабич һәм Фурсик 2-се ранг флагманы Г. Г. Виноградскийға ҡарата физик тәьҫир ысулдарын ҡулланыуҙы таныйҙар, 1938 йылдың ноябрендә ҡулға алынған СССР НКВД ГУГБ-ның 4-се Махсус бүлеге начальнигы комбриг Н. Н. Фёдоров шундай ысулдарҙы 1-се ранг командармы Н. Н. Федькоға ҡарата ҡулланғанын таный[79]. НКВД хеҙмәткәрҙәре физик тәьҫир итеү ысулдарын ҡулланыуҙы тикшереү йәки суд барышынан тыш таныйҙар. Мәҫәлән, 1955 йылда хәрби прокуратура хеҙмәткәрҙәре тарафынан үткәрелгән өҫтәмә тикшереү ваҡытында НКВД ГУГБ-ның махсус бүлегенең элекке тәфтишсеһе полковник В. М. Казакевич, бик тотанаҡлы рәүештә булһа ла, «тәүге допростарҙа…Грязновты бер нисә тапҡыр һуҡтым» тип таный[80], ә Байкал аръяғы хәрби округы НКВД ГУГБ-ның Махсус бүлеге тәфтишсеһе дәүләт хәүефһеҙлеге лейтенанты В. Н. Розанов комкор Н. В. Лисовскийҙың ялыуына яуап итеп, 1939 йылда яҙған аңлатмала: «Лисовскийҙан оперуполномоченныйҙар Васюк һәм Першин тарафынан бер туҡтауһыҙ 4—5 тәүлек дауамында һорауҙар алынды, ул аяҡ өҫтө торҙо, уны битенә һуҡтылар һәм башҡалар» тип күрһәтә[81].Был ысулдың реаль ҡулланыу масштабтары билдәләнмәгән. Әммә хатта тулы булмаған мәғлүмәттәр буйынса, уларҙың байтаҡ булыуы, күренеп тора. Сувениров төрлө документтарға нигеҙләнеп, , что «физик тәьҫир ысуладыран» Советтар Союзының 3 Маршалы, 1-се ранг ике командарм, бер 1-се ранг флот флагманы, бер 1-се ранг армия комиссары, ике 2-се ранг командармы, бер 2-го ранг армия комиссары, 11 комкор, 6 корпус комиссары, бер корвоенинженер, бер корвоенюрист, 24 комдив, өс 2-се ранг флагманы, 7 дивизион комиссары, бер дивизия хәрби юристы, 25 комбриг, 8 бригада комиссары, 3 бригада инженеры, 5 бригада хәрби юристы, бер 1-се ранг капитаны, ә шулай уҡ тағы 43 өлкән, урта һәм кесе командирҙар һәм начальниктар дусар ителгән, тип дәлилләй. Автор билдәләүенсә, мәғлүмәттәр теүәл түгел[82]. Башҡа ҡулға алынғандарға физик тәьҫир ысулдарын ҡулланыу мәғлүмәттәре бар. Улар Сувениров исемлегендә юҡ. Мәҫәлән, комбриг М. С. Медянскийға ҡарата физик тәьҫир ысулдарын ҡулланыу һөҙөмтәһендә уның ҡабырғаһы һына[83]. Мильбах Тымыҡ океан флоты НКВД ГУГБ-ның Махсус бүлегенең 86 хеҙмәткәренән 41 кеше ҡулға алынғандарҙы туҡмау менән шөғөлләнеүе тураһында мәғүмәттәр килтерә[84].

Суд үҙгәртергә

Шулай уҡ офицерҙаҙың төрлө енәйәттәр өсөн хөкөм ителеүен дә иҫтә тоторға кәрәк. А. Т. Уколов һәм В. И. Ивкин РККА -ның суд органдары мәғлүмәттәре нигеҙендә, 1937—1939 йылдарҙа енәйәттәр өсөн яҡынса 8 624 человека кеше хөкөм ителгән, әммә енәйәт йәки әхлаҡи енәйәт өсөн хөкөм ителгәндәрҙе репрессияланғандар иҫәбенә индерергә ярамағанлығын билдәләйҙәр.

Дәрәжәләр буйынса персональ статистика үҙгәртергә

О. Ф. Сувениров иҫәпләүе нигеҙендә РККА юғары комсоставының репрессияланған вәкилдәре һаны [85]:

№ п/п РККА юғары комсоставы категорияһы РККА в 1936 йылда РККА хеҙмәтендә тора 1937-1941 йылдарҙа һәләк булалар Төрмәнән иҫән ҡайталар Ҡорбандарҙың дөйөм һаны 1936 йылға  %-тарҙа тейешле категорияға карата
Атып үлтерелгән Һаҡ аҫтында вафат булғандар Үҙ-үҙенә ҡуд һалғандар
1. Советтар Союзы Маршалдары 5 2 1 — — 3 60
2. 1-се ранг командармдары һәм 2-се ранг командармдары 15 19 — — 1 20[прим. 4] 133
3. 1-се ранг флагманы һәм 2-се ранг флагманы (флот) 4 5 — — — 5 125
4. Комкорҙар 62 58 4 2 5 69 112,6
5. 1-се ранг флагмандары 6 5 — — 1 6 100
6. Комдивтар 201 122 9 22 153 76
7. Комбригтар 474 201 15 1 30 247 52,1
Дөйөм алғанда, РККА юғары комсоставы буйынса 767 412 29 3 59 503 65,6

Замандаштар репрессиялар тураһында үҙгәртергә

Л. Д. Троцкий шулай уҡ репрессиялар масштабына үҙ баһаһын бирә. Атап әйткәндә, 1939 йылдың 13 мартында ул: «Сталин команда составының иң яҡшы ҡатламын юҡҡа сығарҙы, атып үлтерҙе, ҡыҫырыҡлап сығарҙы, яҡынса 30 000 офицерҙы һөргөнгә оҙатты»[86]

Барабаросса планын тикшергән саҡта ҡайһы бер генералдар фюрерҙы, урыҫтар менән һуғышҡа инеү ваҡытынан алда булыуын, еткерергә тырышалар. Гитлерҙың яуабы ошолай була[87]:

Ҡыҙыл Армияның командирҙар кадрҙарының 80 % юҡҡа сығарылған. Ҡыҙыл армия етәкселекһеҙ ҡалды, бер ҡасан да булмағансы көсһөҙләнде, бына минең ҡарарымдың төп факторы. Кадрҙар ҡабаттан үҫешмәгән килмәгән саҡта һуғышҡа инер кәрәк.

Репрессиялар һөҙөмтәләре баһалары үҙгәртергә

 
Атып үлтерелгән «заговорсыларҙың» береһе йәшәгән йорттоң һуңғы адресы
Совет хәрби начальниктары баһалары
  • Кавказ аръяғы хәрби округы командующийы И. В. Тюленев Грузия Коммунистар партияһының XI съезында (1938 йылдың 15-19 июне) ошолай тип әйтә:[88]

«Берия иптәш үҙенең докладында Кавказ аръяғы хәрби округы частарына дөрөҫ баһа бирҙе. РККА һәм Кавказ аръяғы хәрби округы частары тыуған ил хыянатсыларын, һатлыҡ йәндәрҙе, ҡоторған эттәрҙе үҙ сафтарынан төбө-тамыры менән сығарып ташланылар һәм юҡ иттеләр, шуның менән үҙ ҡеүәтен арттырҙылар, Ленин-Сталин партияһы, Сталин Үҙәк Комитеты янында тупландылар тағы ла тығыҙыраҡ тупландылар (аплодисменттар).»

  • Үҙенең хәтирәләрендә Советтар Союзы маршалы А. И. Ерёменко РККА-лағы репрессиялар тураһында былай тип яҙа[89]:

Сталин иптәш һуғыш алдынан хәрби кадрҙарҙы туҡмауҙа һәм армияның һуғышҡа һәләтлеге ҡаҡшауында ифрат ныҡ ғәйепле.

Германия ҡапыл һөжүм итеү һәм бөтә Европа сәнәғәтен тиерлек үҙенә буйһондороу арҡаһында бик йылдам алға бара, тип иҫәпләнә ине. Әлбиттә, был дөрөҫ. Әммә мине элекке хәүефтәрем сығарымдан сығара ине: һуғыш башланғанға тиклем үк шунынса тәжрибәле командирҙарҙы юғалтып, нисек һуғышырбыҙ һуң? Беҙҙең уңышһыҙлыҡтарҙың төп сәбәбе тураһында һөйләшмәһәк тә йәки 1937—1938 йылдарҙа, армияны «хыянатсыларҙан» таҙартып, уның ҡеүәтен арттырҙыҡ тип уйлаһаҡ та, ошолар инеиклем как же мы будем воевать, лишившись стольких опытных командиров ещё до войны? Это, несомненно, была, по меньшей мере, одна из главных әлбиттә, төп сәбәбе ошо икәнен белә инек[90]

Сәнғәттә үҙгәртергә

Кинематограф
  • «Верьте мне, люди» нәфис фильмы (1964)
  • «Утомлённые солнцем» нәфис фильмы (1994)
  • «Благословите женщину» нәфис фильмы (2003)
  • «Московская сага» телесериалы (2004)

Тикшеренеү проблемалары үҙгәртергә

Термин мәсьәләһе үҙгәртергә

«Репрессияланған» термины үҙе тикшеренеү предметы һәм уның менән бәйле проблемаларҙы билдәләгән мөһим төшөнсәләрҙең береһе булып тора. Оҙайлы ваҡыт был төшөнсә бер нисек тә аныҡланмай. 1990-сы йылдарҙан башлап, тарихсылар төрлө фараздар тәҡдим итә башлайҙар, ҡайһы бер тарихсылар[41][42] үҙҙәренең хеҙмәттәрендә эштән сығарылғандар һәм ҡулға алынғандар тураһында айырым һүҙ йөрөтөргә кәрәк тип һанайҙар. О. Ф. Сувениров 1998 йылда был терминдан бөтөнләй баш тартырға һәм уның урынына ҡулға алынғандар, судҡа тиклем азат ителгәндәр йәки суд ҡарары буйынса аҡланғандар, атып үлтереүгә хөкөм ителгәндәр, лагерҙарҙа һәм төрмәләрҙә һәләк булғандар, иҫән ҡалғандар һандары менән эш итергә тәҡдим яһай[91]. Хәҙерге тарихнамәлә был терминдың ҡулланыуы дауам итә, шул уҡ ваҡытта тикшеренеүселәр уға аныҡ билдәләмә/определение бирерү яҡлылар. Бөтә тарихсылар дәүләт органдары яғынан сәйәси мотивтар буйынса ниндәйҙер ғәмәлдәр үткәрелгән хәрбиҙәрҙе репрессияланғандар тип һанайҙар. Ошо уҡ ваҡытта төрлө тарихсылар бындай ғәмәлдәр спектрын бер аҙ башҡаса күрәләр. Сувениров, фәнни яҡтан суд органдары тарафынан приговорҙар менән дәлилләнгән «сәйәси мотивтар буйынса хәрбиҙәрҙе юҡ итеү» тип әйтеү күпкә отошлораҡ, тип һанай[92]. Шул уҡ ваҡытта статистик таблицаларҙа «юҡ итеү/истребление» термины аҫтында Сувениров атып үлтергәндәрҙе лә, һаҡ аҫтында вафат булғандарҙы ла, үҙ-үҙенә ҡул һалғандарҙы ла, төрмәнәнә иҫән сыҡҡандарҙы ла иҫәпкә ала[93]; тап уларҙы ғалим репрессия ҡорбандары тип һанай. Ошо уҡ ваҡытта Сувениров сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатыуҙы шулай репрессия формаһы тип билдәләй[92], һәм репрессияланғандар араһына «сәйәси мотивтар буйынса РККА-нан ҡыуылғандарҙы» индерергә кәрәкмәгенә инана, сөнки уларҙың бөтәһен дә ҡулға алмағандар[91]. Г. И. Герасимов репрессияланғандар иҫәбенә «заговорсылар менән бәйләнештә булғанөсөн РККА-нан сығарылған командирҙар-начальниктар составы кешеләрен» генә индерә[94]. А. А. Печёнкин шулай уҡ репрессияланғандар иҫәбенә милли сығышы буйынса һәм «заговорсылар менән бәйләнеш өсөн» бушатылғандарҙы һәм ҡулға алынғандарҙы индерә[56]. Н. С. Черушев, «армиянан сәйәси мотивтар буйынса бушатыу һәм НКВД органдары тарафынан ошо уҡ сәбәптәр менән ҡулға алыу репрессияларҙың нигеҙендә ята», тип һанай[95]. В. С. Мильбах репрессияланғандарҙы өс төркөмгә бүлә: 1) сәйәси мотивтар буйынса бушатылғандар; 2) ошо бушатылғандарҙың дөйөм һанынан ҡулға алынғандар; 3) юғары язаға хөкөм ителгәндәр, ҡулға алынғандар араһынан төрмәләрҙә һәм лагерҙарҙа вафат булғандар; бынан тыш, ҡулға алынғандарҙы тағы ике төркөмгә айыра: төрлө сроктарға хөкөм ителгәндәр һәм тикшереү барышында азат ителгәндәр[96][97][98]. С. Е. Лазарев фекеренсә, репрессияланғандарға «тик сәйәси мотивтар буйынса бушатылғандарҙы һәм ҡулға алынғандар» ҡарай[99]. Шулай итеп, бөтә авторҙарсәйәси мотивтар буйынса ҡулға алынғандарҙы репрессияланғандар тип һанай, авторҙарҙың күпселеге — сәйәси мотивтар буйынса эштән бушатылғандарҙы. Өҫтәүенә, Сувениров был категорияға — үҙ-үҙенә ҡул һалғандарҙы, А. А. Гуляев вазифанан сәйәси мотивтар буйынса ситләштергәндәрҙе индерә [100] ә Герасимов репрессияланғандар иҫәбенә артабан вазифаһында тергеҙелгәндәрҙе индермәй. СССР Ҡораллы көстәре репрессиялар осоронда өс хәрби ойошманан тора — РККА (ҡоро ер һәм һауа ғәскәрҙәре, 1937 йылдың 30 декабренә тиклем шулай уҡ диңгеҙ ғәскәрҙәре), РКВМФ 1937 йылдың 30 декабрендә айырым наркомат итеп үҙгәртелә, быға тиклем РККА составына инә һәм диңгеҙ ғәскәрҙәре тип атала — ВМС), НКВД буйһоноуындағы сик буйы һәм эске ғәскәрҙәр (ГУПВО. Тикшеренеүселәрҙең күпселеге үҙҙәренең эштәрендә репрессияларҙы тик РККА һәм РКВМФ хәрбиҙәренә ҡағылышлы тикшерә[43][101][102]. М. И. Мельтюхов, шулай уҡ НКВД ғәскәрҙәрендәге репрессияларҙы өйрәнергә кәрәк, тип һанай[42]. НКВД ғәскәрҙәрендәге репрессиялар тураһында төрлө тарихсылар төрлө мәғлүмәттәр бирә[103][104]. Сувениров шулай уҡ 1937 йылға тиклем запасҡа сыҡҡан офицерҙар репрессияларына иғтибарын[104] Сувениров[104] һәм Н. М. Яҡупов[105] ул осорҙа СССР Ҡораллы көстәрендә хеҙмәт итмәгән Граждандар һуғышы эшмәкәрҙәренә ҡарата репрессияларҙы ла иҫәпкә алырға кәрәк, тип һанайҙар.

Тағы ла бер хәл ителмәгән мәсьәлә — репрессияланған хәрбиҙәрҙең ҡайһы төркөмөдәрен тикшереү. Тарихсыларҙың күпселеге репрессияларҙы офицерҙарға ҡарата ғына тикшерә[106][107]. Уларҙан айырмалы рәүештә, Сувениров тикшеренеү сиктәренә кесе начсоставты, ҡыҙылармеецтарҙы һәм ҡыҙыл флотсыларҙы индерергә кәрәк, тип һанай[108].

Проблеманың хронологик сиктәре лә төрлө эштәрҙә төрлөсә алына. Сувениров ошо осорҙо 1920-се йылдарҙың уртаһынан 1941 йылға тиклем ҡарай[109]; автор, репрессиялар 1936 йылдан алып әүҙемләшә, тип билдәләй[110]. Черушевтың бер нисә китабында 1935—1941 йылдар осорондағы репрессиялар тураһында мәғлүмәттәр бар[111][107][112]. Мильбах, ҡайһы бер округтарҙа һәм флотта репрессиялар 1935—1936 йылдарҙа башланған, тип иҫәпләй[113][114][115]; уның эштәрендә айырым аспекттар буйынса тикшеренеүҙәр 1939—1941 йылдарға тиклем алып барыла[116][117][118]. Ошо уҡ вағытта авторҙар, 1937—1938 йылдарға репрессияларҙың юғары нөктәһе тура килә, тип килешәләр; монографиялар исемдәрендә лә ошондай хронологик сиктәр йыш күҙәтелә.

Ғалимдар тикшергән иң мөһим проблемалар: СССР Ҡораллы көстәренең һуғышҡа һәләтлегенә репрессиялапрҙың йоғонтоһо[119][120][121][122][106]; причины репрессий[123][124]; репрессиялар сәбәптәре[123][124]; репрессиялар масштабтары[41][125][126][127][128][106]; кем һәм нисек репрессияларҙы башҡарған[41][125][126][127][128][106]; Ҡораллы көстәрҙә реаль заговорҙың булыу-булмауы һәм репрессияларҙың кәрәклеге[129][130][131]; выдвиженцтар сифаттары[132][133][134][135][136][122].

Тарихи сығанаҡтарҙы өйрәнеү фәне үҙгәртергә

СССР-ҙа 1980-сы йылдарҙың аҙағына тиклем РККА-лағы репрессиялар темаһы бик аҙ яҡтыртыла. Репрессиялар үткәрелеүе тураһында айырым эштәр була, ҡайһы бер репрессияланғандарҙың исемдәре атала[137]. СССР-ҙа 1960-сы йылдар башында репрессияға эләккән иң билдәле хәрби етәкселәре — В. К. Блюхер, М. Н. Тухачевский, И. Э. Якир, И. П. Уборевич һәм тағы ла бер нисә кешегә бағышланған хеҙмәттәр баҫтырыла. Был эштәрҙә репрессиялар барышының айырым факттары бирелә, әммә, дөйөм алғанда, ҡыҙыл Армиялағы репрессиялар темаһы ентекләп тикшерелмәй. 1980-сы йылдары аҙағына тиклем проблеманы тикшергән сит ил авторҙары араһынан үҙ ваҡыты өсөн мөһим һаналған Р. Ковест[138] Ю. А. Геллер һәм В. Н. Рапопорттың эштәре телгә алына[139], Әммә хәҙерге тарихнамәлә улар тәнҡиткә дусар булдылар, сөнки авторҙарҙың ҡул аҫтында етди сығанаҡтар булмауы арҡаһында бик күп хаталар, етешһеҙлектәр ебәрелгән [140][141][142]. 1980-се йылдар аҙағында — 1990-сы йылдарҙың беренсе яртыһында бик күп мәҡәләләр һәм китаптар баҫтырыла, уларҙа репрессиялар проблемаһы күпкә ентекләберәк тикшерелә. Был эштәр араһында В. Д. Данилов[143], Н. М. Якупов[144], Ф. Б. Комал, А. Т. Уколов һәм В. И. Ивкин, В. А. Бобренев һәм Л. М. Заика, Д. А. Волкогонов, О. Ф. Сувенировтың эштәре[прим. 4]. Уколов һәм Ивкин[108][108][145], Бобренев һәм Заика[146] һәм Сувенировтың[прим. 5] фәнни табыштары хәҙерге тарихнамәлә ҡулланыла[147]; шул уҡ ваҡытта әлеге эштәрҙәге һығымталарҙың бер өлөшө тәнҡиткә дусар ителде[148][53]. Волкогонов тема буйынса бик мөһим сығанаҡтарҙы табыу һәм нәшер итеү буйынса эштәре маҡтауға лайыҡ[149][150][151]. Әммә М. И. Мельтюховтың 1997 йылда тарихи сығанаҡтарҙы өйрәнеү фәне буйынса мәҡәләләрендә проблеманы тикшеренеүҙәге проблемалар асыҡлана: бер нисә бик мөһим проблемалар (шул иҫәптән репрессияларҙың Ҡыҙыл Армияға йоғонтоһо мәсьәләһе) һаман хәл ителмәгән,ҡайһы бер проблемалар хатта билдәләмәгәндәр, сығанаҡтар базаһы сикләнгән көйөнсә ҡала килә[152].

Яңы тарихнамә осоро 1998 йылда Сувенировтың «Трагедия РККА 1937—1938» исемле монографияһы сығыуынан башлана. Был эштә автор 1937—1941 йылдарҙа «меңләгән РККА яугирҙары үткән үлем юлдарының» төп этаптарын тикшерә: «ҡулға алыу, алдан тикшереү, суд комедияһы, соңҡаға пуля». Ошо күҙлектән ғалим юғары власть органдарының һәм НКВД-ының репрессив эшмәкәрлеген, НКВД менән Ҡыҙыл Армия политоргандарының һәм прокуратураның үҙ-ара бәйләнештәрен, суд һәм судтан тыш репресив практикаһын тикшерә; хеҙмәтенең аҙаҡҡы главаһы РККА-ның һуғышҡа һәләтлегенә репрессияларҙың йоғонтоһона бағышлана[153] Был хеҙмәт әлегә тиклем актуаль булып ҡала, башҡа тикшеренеүселәр уны фундаменталь, фәнни һәм етди булараҡ баһалай [154][155][156][112][157]. Шул уҡ ваҡытта был эш тәнҡитләнә. А. В. Короленков «бигүк ышаныслы булмаған мемуар шаһитлығына иғтибар биреүҙә» һәм «сит ил әҙәбиәте менән танышыуҙы»[156]. хеҙмәттең етешһеҙлектәре тип һанай. Ҡайһы бер авторҙар[158][159] Сувениров репрессияларҙың сәбәптәрен аса алманы, тип иҫәпләй. А. А. Смирнов репрессиялар һөҙөмтәләре буйынса тикшеренеүҙәрҙе тәнҡитләй, сөнки РККА-лағы «репрессияға тиклемге» һәм «репрессиянан һуңғы» хәл тикшерелмәгән [160].

Бер нисә тикшеренеү хеҙмәте һуғыштан алда һәм һуғыш осоронда репрессияланған офицерҙарға алмашҡа килгән офицерҙар сифаты мәсьәләһенә бағышлана. Ю. Ю. Юмашеваның хеҙмәте Бөйөк Ватан һуғышы полководецтарына арналған, улар араһына ул оборона наркомдарын, Генштаб начальниктарын, стратегик йүнәлештәр штабтары начальниктарын һәм командующийҙарын, фронт штабтары командующийҙарын һәм начальниктарын, дөйөм ғәскәри, һөжүм, һауа һәм танк армиялары командующийҙарын, ПВО фронттары командующийҙарын, флоттар командующийҙарын индерә; эштә киләһе характеристикалар ҡарала: йәше, социаль сығышы, «НКВД тикшереү аҫтында» булыуы, Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытныда әсирҙә йәки ҡамауҙа булыуы, белеме, хеҙмәт тәжрибәһе һәм Бөйөк Ватан һуғыш башланыуға хәрби тәжрибәһе, партияла тороуы[161]. Г. И. Герасимов репрессияларҙың Ҡыҙыл Армия кадрҙарына йоғонтоһон баһалау маҡсатында «уларҙың хәл-торошон сағылдырған төп параметрҙар динамикаһын» тикшерә һәм шундай һығымта яһай: репрессиялар хәрби кадрҙар торошона һиҙелерлек йоғонто яһамай[162]. Короленков уның һығымталарын бәхәсһеҙ түгел, тип һанай [163]; Мильбах, Герасимовтың иҫәп-хисабын шик аҫтына ҡуймауға ҡарамаҫтан, уның һығымталарына тәнҡит күҙлегенән ҡарай [164]; А. Смирнов Герасимовты «юл һалыусы» тип исемләй[165].А. А. Печёнкин 1935—1945 йылдарҙағы РККА юғары комначсоставының эволюцияһын киләһе күрһәтмәләр буйынса тикшерә: сығышы, йәше, белеме, партиялылығы, командир стажы һәм хәрби тәжрибәһе[134][136].

РККА элитаһына ҡарата репрессияларға айырыуса иғтибар биреүенә ҡарамаҫтан, Н. С. Черушевтың тикшеренеү эштәре төрлө проблемаларға арналған[прим. 5],[107]. Уның эштәре ике яҡлы ҡылыҡһырлана: бер яҡтан, 1939—1941 йылдарҙағы «кесе реабилитацияһын» тикшереү, репрессияланғандарҙың эштәрен өйрәнеү һәм уларҙың алып барыу процесын буйынса тикшеренеүҙәре ыңғай баһалана[156][155]; сикенсе яҡтан, тәнҡит тә бар — Короленков, Черушевтың күп кенә фекерҙәре «Брежнев заманы кимәлендә ҡалған»ref name="АВК155"/>, тип һанай, ҡайһы бер авторҙар[158][159] Черушев үҙенең эштәрендә репрессияларҙың сәбәптәрен асыҡламаған, тип иҫәпләй.

В. С. Мильбахтың эштәре РККА һәм РКВМФ-ның айырым берләшмәләрендәге (округтарҙа, флоттарҙа һәм флотилияларҙа) репрессияларҙы тикшереүгә арналған, улар башлыса бер схема буйынса төҙөлгән. Уларҙа хәрби идаралығына ҡараған өс структураның — команда (командующий, хәрби совет), сәйәси (сәйәси органдар, юридик (прокуратура, суд һәм судтан тыш органдар) — репрессиялар барышына роле һәм йоғонтоһо тикшерелә, ә шулай уҡ төбәктәрҙәге НКВД органдарына (һәр структураға бер монография главаһы арналған) бағышланған[166]; һәр монографияла репрессияларҙың РККА-ның һуғышҡа һәләтлегенә йоғонтоһо ҡарала, бының өсөн автор уның бөтә компоненттарын өйрәнә: шәхси составтың комплектлығы, техника һәм ҡоралдың торошо, ойоштороу кимәле, ғәскәрҙәрҙең/көстәрҙең хәрби әҙерлеге, ойошҡанлығы һәм хәрби дисциплинаһы, шәхси составтың әхләҡи-хәрби торошо[{sfn|Мильбах|2013|с=141|name="МТОФ141"}}. Хәҙерге заманда Мильбахтың Байкал аръяғы хәрби округы (ЗабВО), айырым Ҡыҙыл гвардия Алыҫ Көнсығыш армияһы (ОКДВА), Тымыҡ океан флоты (ТОФ), Ленинград хәрби флоты (ЛВО) буйынса монографиялары нәшер ителгән[прим. 5]. Был эштәрҙе С. Е. Лазарев бик юғары баһалай[159]. А. Смирнов, Мильбах ОКДВА-ның һуғышҡа һәләтлегенә репрессияларҙың йоғонтоһон тулыһынса асыҡламаған, тип һанай, сөнки репрессияларға тиклемге һәм репрессияларҙан һуңғы кимәл буйынса сағыштырыу эшләнмәгән[167]. А. А. Гуляевтың мәҡәләһе Киев хәрби округындағы репрессилар проблемаһына — ундағы округ хәрби советының роленә арналған[прим. 5].

С. Т. Минаковтың иғтибар үҙәгендә — 1920 — 1930-сы йылдарҙағы совет хәрби элитаһының сәйәси роле мәсьәләһе[168]. Үҙенең аҙаҡҡы монографияһында ул РККА — ла ысынлап та заговор булған тигән һығымтаға килә, заговорҙың тәү сираттағы бурысы — Сталиндың армияла сәйәси йоғонтоһон көсһөҙләндереү маҡсатында оборона наркомы К. Е. Ворошиловты вазифаһынан төшөрөү[169]. Уның һығымталары менән ҡайһы бер тикшереүселәр риза түгел[170][171], шул уҡ ваҡытта ентекле тәнҡит тә юҡ. С. Е. Лазарев, РККА-ла реаль заговоры булыуын иҫбатлаған башҡа авторҙарҙан айырмалы рәүештә, Минаков «ярайһы уҡ күп ышанырлыҡ сығанаҡтар килтерә», тип билдәләй[172].

А. А. Смирнов фекеренсә, «РККА-ны репрессиялар көсһөҙләндерә» тигән тезис иҫбатланмаған, сөнки тарихсылар араһынан бер кем дә РККА-ның хәрби әҙерлеге буйынса «репрессияларға тиклемге» һәм «репрессияларҙан һуңғы» кимәлен тикшермәгән. Үҙ эшендә Смирнов ошо маҡсатты ала, Киев хәрби округ (КВО), Белоруссия хәрби округы (БВО) һәм ОДКВА (Хәрби-һауа ғәскәрҙәренән тыш) тикшеренеү предметына әүерелә. Һөҙөмтәлә автор, репрессиялар барышында РККА — ла «командирҙар, штабтар һәм ғәскәрҙерҙең хәрби әҙерлеге» насараймай, ә «элекке ғәйәт насар кимәлдә булып ҡала»[173]. Мильбах Смирновтың метологик алымдар тәнҡит утына тота, сөнки, уның фекеренсә, йәнәһе, Смирнов «хәрби әҙерлек кимәле» термины аҫтында «һуғышҡа һәләтлектең ҡайһы бер компоненттарын» күҙ уңында тота, шул уҡ ваҡытта айырым мөһим күрһәткестәрҙе инҡар итә [174].

Проблеманы тикшереүгә башҡа тарихсылар ҙа үҙ өлөшөн индерә: С. С. Близниченко (РККА-ның Хәрби-диңгеҙ көстәре/ВМС һәм РКВМФ-лағы репрессиялар), Ю. З. Кантор (Тухачевскийҙың эше), Л. Самуэльсон һәм В. Н. Хаустов (Сталиндың һәм НКВД-ының репрессияларҙағы роле), Ф. Н. Подустов (Томск артиллерия училищеһындағы репрессиялар). М. И. Мельтюхов, А. В. Короленков, М. Г. Степанов пробема буйынса тарихнамә эштәре менән шөғөлләнәләр[прим. 5].

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

Комментарийҙар
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Назван Ворошиловым на февральско-мартовском (1937) пленуме ЦК ВКП(б) в числе 8 заговорщиков из РККА
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Один из будущих фигурантов на процессе по делу Тухачевского. Арестован в связи с делом Антисоветского объединённого троцкистско-зиновьевского центра как участник армейской «военно-троцкистской организации». Основные подсудимые по этому делу были приговорены к смертной казни и расстреляны ещё 25 августа 1936 года. Тем не менее до мая 1937 года арестованные Путна и Примаков не называли никаких новых имён
  3. ↑ Үлгәндән һуң хәрби-фашистик заговорҙың лидерҙарының береһе тип иғлан ителә
  4. ↑ башҡа званиеларҙа репрессияланғандар, шул иҫәптән Д. Г. Павлов, В. Я. Смушкевич, А. Д. Локтионов, Г. М. Штерн һәм К. А. Мерецков
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Смотрите раздел «Библиография»
Сығанаҡтар
  1. ↑ Мильбах В. С. Политические репрессии командно-начальствующего состава Рабоче-Крестьянской Красной Армии и Флота на Востоке страны в 1936—1939 гг. Автореферат диссертации на соискание учёной степени доктора исторических наук. Иркутск, 2005
  2. ↑ Сувениров, 1998, с. ?
  3. ↑ Сувениров, 1998, с. 392
  4. ↑ Сувениров, 1998, с. 459
  5. ↑ 5,0 5,1 Сувениров, 1998, с. 379
  6. ↑ Сувениров, 1998, с. 405
  7. ↑ Черушев Н., Черушев Ю., 2012, с. 116
  8. ↑ Черушев Н., Черушев Ю., 2012, с. 274
  9. ↑ Сувениров, 1998, с. 432
  10. ↑ Гуляев, 2013, с. 225
  11. ↑ Сувениров, 1998, с. 375
  12. ↑ 12,0 12,1 Сувениров, 1998, с. 380
  13. ↑ Куртуа С., Верт Н., Панне Ж-Л., Пачковский А., Бартосек К., Марголин Дж-Л. Черная книга коммунизма = Le Livre Noir du Communisme. — М.: «Три века истории», 2001. — С. 199. — 864 с. — ISBN 2-221-08-204-4.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Сувениров, 1998, с. 373
  15. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 46
  16. ↑ Приказы НКО. 1937 — 22 июня 1941 г., 1994, с. 16—18
  17. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 29—31
  18. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 29
  19. ↑ Приказы НКО. 1937 — 22 июня 1941 г., 1994, с. 18
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Военный совет при НКО. 1-4 июня 1937 г., 2008, с. 543
  21. ↑ Сталин и Главное управление госбезопасности, 2004, с. 283
  22. ↑ Сталин и Главное управление госбезопасности, 2004, с. 302
  23. ↑ 23,0 23,1 Приказы НКО. 1937 — 22 июня 1941 г., 1994, с. 31—32
  24. ↑ Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. — М.: Госполитиздат, 1953. — Т. 2.. — С. 849—858. — 1204 с. — 300 000 экз.
  25. ↑ Комал, 1990, с. 25
  26. ↑ Репрессии в Красной Армии (30-е годы), 1996, с. 290, 292
  27. ↑ Главный военный совет РККА, 2004, с. 84—85
  28. ↑ Главный военный совет РККА, 2004, с. 104
  29. ↑ Главный военный совет РККА, 2004, с. 109
  30. ↑ Сувениров, 1998, с. 311
  31. ↑ Мильбах, 2007, с. 61
  32. ↑ Главный военный совет РККА, 2004, с. 110
  33. ↑ Органы госбезопасности в ВОВ, 1995, с. 3—8
  34. ↑ Сувениров, 1998, с. 275
  35. ↑ Черушев, 2006, с. 8—9
  36. ↑ Мильбах, 2007, с. 86—87
  37. ↑ Военный совет при НКО. 1-4 июня 1937 г., 2008, с. 550
  38. ↑ 38,0 38,1 Мильбах, 2007, с. 112
  39. ↑ О работе за 1939 год (Из отчёта начальника Управления по начальствующему составу РККА Наркомата обороны СССР Е. А. Щаденко) // Известия ЦК КПСС. — М., 1990. — № 1. — С. 186—192.
  40. ↑ Военный совет при НКО. 1-4 июня 1937 г., 2008, с. 548—551
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Ивкин, Уколов, 1993, с. 56
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Мельтюхов, 1997, с. 116
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 Сувениров, 1998, с. 137
  44. ↑ Печёнкин, 2003, с. 126—127
  45. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 272—274
  46. ↑ Лазарев, 2012, с. 20—21
  47. ↑ Статистика антиармейского террора. № 2, 1998
  48. ↑ Статистика антиармейского террора. № 3, 1998
  49. ↑ Сувениров //ВИА, 2007. № 12, 2007, с. 86, 98
  50. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 269—270, 472
  51. ↑ Мильбах, 2007, с. 156—158, 164, 342-343
  52. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 160, 307
  53. ↑ 53,0 53,1 Печёнкин, 2003, с. 115
  54. ↑ Черушев, 2006, с. 46—47
  55. ↑ Комал, 1990, с. 24
  56. ↑ 56,0 56,1 Печёнкин, 2003, с. 126
  57. ↑ 57,0 57,1 Черушев. Удар по своим, 2003, с. 271—272
  58. ↑ Сувениров, 1998, с. 63—64
  59. ↑ Сувениров, 1998, с. 74
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Тухачевский и «Военно-фашистский заговор», 1998, с. 45
  61. ↑ Сувениров, 1991, с. 378
  62. ↑ Сувениров, 1998, с. 72—73, 83
  63. ↑ Сувениров, 1998, с. 73
  64. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 15
  65. ↑ Сувениров, 1998, с. 81
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Печёнкин, 2003, с. 124
  67. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 207—208
  68. ↑ 68,0 68,1 Мильбах, 2013, с. 108
  69. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 357
  70. ↑ Сувениров, 1998, с. 91
  71. ↑ 71,0 71,1 Мильбах, 2007, с. 159
  72. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 161—162
  73. ↑ Сувениров, 1998, с. 137, 301
  74. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 269—272
  75. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 111
  76. ↑ Лубянка. Сталин и НКВД-НКГБ-ГУКР «Смерш». 1939 — март 1946 / сост. Наумов В. П., Плотникова Н. С., Хаустов В. Н.. — М.: Международный фонд «Демократия», 2006. — 640 с. — (Россия. XX век. Документы). — 3000 экз. — ISBN 5-85646-162-2.
  77. ↑ Сувениров, 1998, с. 199—200
  78. ↑ Сувениров, 1998, с. 201—203, 205-206
  79. ↑ Сувениров, 1998, с. 208—209
  80. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 419
  81. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 232, 234
  82. ↑ Сувениров, 1998, с. 210—211
  83. ↑ Черушев, 2006, с. 82
  84. ↑ Мильбах, 2013, с. 198—206
  85. ↑ Сувениров, 1998, с. 315
  86. ↑ Троцкий Л. Д. Портреты революционеров. М., 1991. С. 149
  87. ↑ Журнал «Военная история» #3-4 за 2002 год(недоступная ссылка)
  88. ↑ XI съезд Коммунистической партии (б) Грузии. 15-19 июля 1938 г. : Стенографический отчет. — Тбилиси : Изд. и тип. ЗКК ВКП(б) «Заря Востока», 1938. — 210 с. ; 27 см. — На обл. год издания: 1939. — 1500 экз.(недоступная ссылка)
  89. ↑ «Окопная правда» маршала Ерёменко, [1]
  90. ↑ Горбатов А. В. Годы и войны
  91. ↑ 91,0 91,1 Сувениров, 1998, с. 136
  92. ↑ 92,0 92,1 Сувениров, 1998, с. 300
  93. ↑ Сувениров, 1998, с. 302—306, 315
  94. ↑ Герасимов, 1999, с. 51
  95. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 269
  96. ↑ Мильбах, 2007, с. 158
  97. ↑ Мильбах, 2013, с. 128
  98. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 168
  99. ↑ Лазарев, 2012, с. 20
  100. ↑ Гуляев, 2013, с. 221
  101. ↑ Короленков, 2005, с. 154
  102. ↑ Мильбах, 2007, с. 3
  103. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 418
  104. ↑ 104,0 104,1 104,2 Сувениров, 1998, с. В мартирологе
  105. ↑ Якупов, 1992, с. 3—4
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 7
  107. ↑ 107,0 107,1 107,2 Черушев. Удар по своим, 2003, с. 5
  108. ↑ 108,0 108,1 Сувениров, 1998, с. 307
  109. ↑ Сувениров, 1998, с. 46, 293
  110. ↑ Сувениров, 1998, с. 54
  111. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 10
  112. ↑ 112,0 112,1 Черушев, 2006, с. 5
  113. ↑ Мильбах, 2007, с. 30
  114. ↑ Мильбах, 2013, с. 25
  115. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 13
  116. ↑ Мильбах, 2007, с. 89
  117. ↑ Мильбах, 2013, с. 121
  118. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 49
  119. ↑ Сувениров, 1998, с. 19
  120. ↑ Короленков, 2005, с. 157
  121. ↑ Смирнов, 2011, с. 20
  122. ↑ 122,0 122,1 Лазарев, 2012, с. 21
  123. ↑ 123,0 123,1 Самуэльсон, Хаустов, 2010, с. 6
  124. ↑ 124,0 124,1 Лазарев, 2012, с. 14
  125. ↑ Сувениров, 1998, с. 298
  126. ↑ Печёнкин, 2003, с. 112
  127. ↑ Близниченко //ВИА, 2012. № 1, 2012, с. 95
  128. ↑ Лазарев, 2012, с. 19
  129. ↑ Черушев, 2007, с. 3
  130. ↑ Мильбах, 2007, с. 133
  131. ↑ Минаков, 2010, с. 18
  132. ↑ Юмашева, 1996, с. 18
  133. ↑ Герасимов, 1999, с. 44
  134. ↑ 134,0 134,1 Печёнкин, 2002, с. 5
  135. ↑ Черушев. 1937 год, 2003, с. 259—276
  136. ↑ 136,0 136,1 Печёнкин, 2003, с. 3
  137. ↑ Петров Ю. П. Партийное строительство в Советской Армии и на флоте. Деятельность КПСС по созданию и укреплению политорганов, партийных и комсомольских организаций в вооружённых силах (1918-1961 гг.). — М.: Воениздат, 1964. — С. 298—303. — 512 с.
  138. ↑ Конквест Р. Большой террор // Нева. — Л.: Художественная литература, 1990. — № 11. — С. 148—149.
  139. ↑ Геллер Ю. А., Рапопорт В. Н. Измена Родине. — М.: РИК «Стрелец», 1995. — 464 с. — 5000 экз. — ISBN 5-900779-02-3.
  140. ↑ Сувениров, 1998, с. 3—5, 136-138, 199, 301
  141. ↑ Печёнкин, 2007, с. 99—102
  142. ↑ Самуэльсон, Хаустов, 2010, с. 10
  143. ↑ Данилов В. Д. Советское Главное командование в преддверии Великой Отечественной войны // Новая и новейшая история. — М.: Наука, 1988. — № 6. — С. 3—20.
  144. ↑ Якупов Н. М. Сталин и Красная Армия (Архивные находки) // История СССР. — М.: Наука, 1991. — № 5. — С. 170—175.
  145. ↑ Печёнкин, 2003, с. 114
  146. ↑ Сувениров, 1998, с. 129, 354
  147. ↑ Мильбах, 2007, с. 138
  148. ↑ Сувениров, 1998, с. 130, 218, 301
  149. ↑ Сувениров, 1998, с. 6
  150. ↑ Черушев. Удар по своим, 2003, с. 354
  151. ↑ Мильбах, 2007, с. 65
  152. ↑ Мельтюхов, 1997, с. 118
  153. ↑ Сувениров, 1998, с. 18, 63-64, 116, 128, 149-150, 217, 228, 232
  154. ↑ Печёнкин, 2003, с. 6
  155. ↑ 155,0 155,1 Минаков, 2004, с. 626
  156. ↑ 156,0 156,1 156,2 Короленков, 2005, с. 155
  157. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 6
  158. ↑ 158,0 158,1 Самуэльсон, Хаустов, 2010, с. 16
  159. ↑ 159,0 159,1 159,2 Лазарев, 2012, с. 18
  160. ↑ Смирнов, 2011, с. 7—13
  161. ↑ Юмашева, 1996, с. 13, 19-20, 22-24, 26, 31
  162. ↑ Герасимов, 1999, с. 44, 50-51
  163. ↑ Короленков, 2005, с. 156
  164. ↑ Мильбах, 2007, с. 164
  165. ↑ Смирнов, 2011, с. 20
  166. ↑ Мильбах, 2007, с. 5—6
  167. ↑ Смирнов, 2011, с. 13—19
  168. ↑ Минаков, 2005, с. 12
  169. ↑ Минаков, 2010, с. 233—265
  170. ↑ Самуэльсон, Хаустов, 2010, с. 16—17
  171. ↑ Близниченко //ВИА, 2012. № 9, 2012, с. 131, 159
  172. ↑ Лазарев, 2012, с. 16
  173. ↑ Смирнов, 2011, с. 5, 20-27, 476
  174. ↑ Григорян, Мильбах, Чернавский, 2013, с. 169—170

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Близниченко С. С. «Антисоветский военно-фашистский заговор» на Днепровской военной флотилии в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2013. — № 5. — С. 40—61.
  • Близниченко С. С. «Антисоветский военный заговор» на Амурской Краснознамённой военной флотилии в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 2. — С. 50—77.
  • Близниченко С. С. «Антисоветский военный заговор» на Тихоокеанском флоте в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2011. — № 12. — С. 26—46.
  • Близниченко С. С. «Антисоветский военный заговор» на Тихоокеанском флоте в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 1. — С. 79—97.
  • Близниченко С. С. «Военный заговор» на Северном флоте в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 6. — С. 136—159.
  • Близниченко С. С. «Военный заговор» на Северном флоте в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 7. — С. 166—188.
  • Близниченко С. С. «Военный заговор» на Северном флоте в 1937-1938 годах // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 8. — С. 131—149.
  • Близниченко С. С. Кожанова А. К.: «Двести семей комсостава флота в одну ночь как корова языком слизала...» (Заговор на Черноморском флоте) // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 4. — С. 33—61.
  • Близниченко С. С. Кожанова А. К.: «Двести семей комсостава флота в одну ночь как корова языком слизала...» (Заговор на Черноморском флоте) // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 5. — С. 64—87.
  • Близниченко С. С. Сивков А. К.: «Вы сделали из меня шпиона, таких методов следствия я не предполагал, и это вам партия не простит...» («Военный заговор» на Балтийском флоте в 1937-1938 годах) // Военно-исторический архив. — М., 2012. — № 9. — С. 131—166.
  • Бобренев В. А., Заика Л. М. Заговор против законности // Коммунист вооружённых сил. — 1990. — № 15. — С. 69—74.
  • Бобренев В. А., Заика Л. М. Заговор против законности // Коммунист вооружённых сил. — 1990. — № 16. — С. 77—81.
  • Викторов Б. А. Без грифа «Секретно»: Записки военного прокурора. — М.: Юридическая литература, 1990. — 336 с. — (Возвращение к правде). — 200 000 экз. — ISBN 5-7260-0215-6.
  • Волкогонов Д. А. Триумф и трагедия/Политический портрет И. В. Сталина. — М.: Изд-во АПН, 1989. — Т. 1. Ч. 2.. — 336 с. — 300 000 экз. — ISBN 4-7020-0025-0.
  • Волкогонов Д. А. Триумф и трагедия/Политический портрет И. В. Сталина. — М.: Изд-во АПН, 1989. — Т. 2. Ч. 1.. — 432 с. — 300 000 экз. — ISBN 4-7020-0025-0.
  • Герасимов Г. И. Действительное влияние репрессий 1937-1938 гг. на офицерский корпус РККА // Российский исторический журнал. — Балашов Саратовской области, 1999. — № 1. — С. 44—52.
  • Ҡалып:Книга:Политические репрессии комначсостава, 1937—1938. ЛВО
  • Гуляев А. А. Роль военного совета Киевского военного округа в политических репрессиях в РККА (1937-1938 гг.) // Общество и власть в СССР и постсоветской России. Материалы Всероссийских научных чтений, посвящённых памяти профессора Э. Н. Бурджалова. Сборник научных трудов (17 мая 2013 г.) : Сб. / Под общ. ред. Э. М. Щагина, Д. О. Чуракова. — М.: Буки Веди, 2013. — С. 220—226. — ISBN 978-5-4465-0386-5.
  • Ҡалып:Книга:Трибунал для флагманов
  • Ивкин. В. И., Уколов А. Т. О масштабах репрессий в Красной армии в предвоенные годы // Военно-исторический журнал. — М.: «Красная Звезда», 1993. — № 1. — С. 56—59.
  • Кантор Ю. З. Война и мир Михаила Тухачевского. — М.: Издательский дом «Огонёк»; «Время», 2005. — 576 с. — (Серия «Диалог»). — 3000 экз. — ISBN 5-89947-007-0.
  • Комал Ф. Б. Военные кадры накануне войны // Военно-исторический журнал. — М.: «Красная Звезда», 1990. — № 2. — С. 21—28.
  • Короленков А.В. Ещё раз о репрессиях в РККА в предвоенные годы // Отечественная история. — 2005. — № 2. — С. 154—162.
  • Ҡалып:Книга:Социокультурный состав советской военной элиты 1931—1938 гг. и её оценки в прессе русского зарубежья
  • Мельтюхов М. И. Репрессии в Красной Армии: итоги новейших исследований // Отечественная история. — 1997. — № 5. — С. 109—121. Архивировано из первоисточника 24 ғинуар 2013.
  • Мильбах В. С. Политические репрессии комначсостава ЗабВО и 57-го особого корпуса (1937-1938). — Иркутск: Иркутский государственный технический университет, 2002. — 268 с.
  • Ҡалып:Книга:Политические репрессии комначсостава, 1937—1938. ОКДВА
  • Ҡалып:Книга:Политические репрессии комначсостава, 1937—1938. ТОФ
  • Минаков С. Т. 1937. Заговор был!. — М.: Яуза: Эксмо, 2010. — 320 с. — (1937. Большой террор). — 4000 экз. — ISBN 978-5-699-39223-0.
  • Минаков С. Т. Сталин и заговор генералов. — М.: Яуза, Эксмо, 2005. — 720 с. — (Русские тайны). — 4100 экз. — ISBN 5-699-09149-1.
  • Минаков С. Т. Сталин и его маршал. — М.: Яуза, Эксмо, 2004. — 640 с. — (Русские тайны). — 5000 экз. — ISBN 5-699-05916-4.
  • Печёнкин А. А. Военная элита СССР в 1935-1939 гг.: репрессии и обновление. — М.: ВЗФЭИ, 2003. — 172 с. — 1000 экз. — ISBN 5-93877-036-X.
  • Печёнкин А. А. Высший командный состав Красной армии в годы второй мировой войны. — М.: Прометей, 2002. — 294 с. — 1000 экз. — ISBN 5-94845-012-0.
  • Печёнкин А. А. Сталин и Военный совет. — М.: ВЗФЭИ, 2007. — 160 с. — 1000 экз. — ISBN 5-93877-058-0.
  • Подустов Ф. Н. Репрессии в Томском артиллерийском училище накануне и в годы Великой Отечественной войны // Вестник Томского государственного педагогического университета. — Томск: Издательство ТГПУ, 2000. — № 4. — С. 105—111.
  • Ҡалып:Книга:Сталин, НКВД и репрессии 1936—1938
  • Смирнов А. А. Крах 1941 — репрессии ни при чём! «Обезглавил» ли Сталин Красную Армию?. — М.: Яуза, Эксмо, 2011. — 480 с. — (Великая Отечественная: Неизвестная война). — 4000 экз. — ISBN 978-5-699-47257-4.
  • Степанов А. С. О масштабах репрессий в Красной Армии в предвоенные годы (документы). // Военно-исторический журнал. — 1993. — № 2, 3, 5.
  • Степанов М. Г. Проблема политических репрессий в Вооружённых силах СССР в период «Большого террора» 1937-1938 гг.: краткий обзор отечественной историографии // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. — Тамбов, 2008. — № 1. — С. 67—70. Архивировано из первоисточника 29 октябрь 2013.
  • Сувениров О. Ф. Всеармейская трагедия // Военно-исторический журнал. — М., 1989. — № 3. — С. 39—47.
  • Сувениров О. Ф. За честь и достоинство воинов РККА // Сост. Афанасьев А. В. Они не молчали : Сб.. — М.: Политиздат, 1991. — С. 372—387. — ISBN 5-250-01110-1.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2007. — № 10. — С. 73—94.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2007. — № 11. — С. 45—63.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2007. — № 12. — С. 77—99.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 1. — С. 18—40.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 2. — С. 71—92.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 3. — С. 13—25.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 4. — С. 39—54.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 5. — С. 45—64.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 6. — С. 29—57.
  • Сувениров О. Ф. Сопротивление личного состава РККА партийно-государственному истреблению военных кадров (1937–июнь 1941) // Военно-исторический архив. — М., 2008. — № 8. — С. 21—34.
  • Ҡалып:Книга:Трагедия РККА 1937—1938
  • Суржик Д. В. «К старому соперничеству военных лет добавлялось новое, связанное с современным противостоянием групп военачальников». Факторы боеготовности Красной армии: «чистки» и «болезни роста» в новых военно-исторических трудах // Военно-исторический журнал. 2016. № 8. С. 69-76.
  • Черушев Н. С. 1937 год. Был ли заговор военных?. — М.: Вече, 2007. — 576 с. — (Военные тайны XX века). — 5000 экз. — ISBN 978-5-9533-2213-3.
  • Ҡалып:Книга:1937 год: элита Красной Армии на Голгофе
  • Ҡалып:Книга:Из ГУЛАГа — в бой
  • Ҡалып:Книга:Удар по своим. Красная Армия: 1938—1941
  • Ҡалып:Книга:Расстрелянная элита РККА
  • Шубин А. В. Лазарев С. Е. Советская военная элита 1930-х годов // История государства и права. 2017. № 12. С. 48-51.
  • Юмашева Ю. Ю. Высший командный состав советских вооружённых сил в годы Великой Отечественной войны (опыт коллективной биографии). — М., 1996. — 41 с. — 500 экз. — ISBN 5-244-00525-1.
  • Ҡалып:Книга:Трагедия полководцев

Тарихи сығанаҡтар үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

  Портал «СССР»
  • Сувениров О. Ф. Погибли в годы беззакония // Военно-исторический журнал. — М., 1993. — № 2 3, 5—12.
  • Статистика антиармейского террора // Военно-исторический архив / Подготовил Черушев Н. С.. — М., 1998. — № 2. — С. 105—117.
  • Статистика антиармейского террора // Военно-исторический архив / Подготовил Черушев Н. С.. — М., 1998. — № 3. — С. 39—51.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=РККА-лағы_репрессиялар_(1937—1938)&oldid=1035909» битенән алынған