1989 йылғы революциялар

1989 йылғы антикоммунистик революциялар (көнбайыш илдәрендә «Милләттәр көҙө» термины ҡулланыла, Ҡытай тарихнамәһендә — «Көнсығыш Европа илдәрендә ҡырҡа үҙгәрештәр») — совет үҙгәртеп ҡороуы тыуҙырған сәйәси һәм ижтимағи процесс, 1989 йылдың көҙөндә Үҙәк һәм Көнсығыш Европала социалистик йүнәлешле илдәрҙә бара, был уларҙың барыһында ла властың алмашыныуына килтерә.

1989 йылғы революциялар
Дәүләт	Народная Республика Болгария[d]  Германия Демократик Республикаһы  Венгерская Народная Республика[d]  Польша Халыҡ Республикаһы[d]  Социалистическая Республика Румыния[d]  Чехословак Социалистик Республикаһы[d]
Ваҡиға ваҡыты	1989
Башланыу датаһы	9 март 1989
Тамамланыу датаһы	27 апрель 1992
1989 йылғы революциялар Викимилектә

Бер нисә йыл дауамында совет яҡлы режимдар ҙа (Польша, ГДР, Чехословакия, Болгария) һәм күп векторлы сәйәсәт алып барыусылар (Венгрия һәм Румыния, һуңғыһында властың алмашыныуы көс ҡулланыу ярҙамында була), шулай уҡ Албанияның советтарға ҡаршы режимы ла ҡолатыла. Көнсығыш Европала булған үҙгәрештәр коммунистик режимдарҙың ҡолатылыуын, Югославияның һәм Советтар Союзының тарлыуын, Варшава килешеүе Ойошмаһының һәм Үҙ-ара Иҡтисади Ярҙам Советының (СЭВ) таралыуын һиҙелерлек тиҙләтә.

Көнсығыштан көнбайышҡа

Михаил Горбачёвтың реформаларын Эрих Хонеккер (ГДР), Тодор Живков (Болгария Халыҡ Республикаһы), Густав Гусак (Чехословакия Социалистик Республикаһы) кеүек коммунистик лидерҙар скептик ҡаршы алды. Михаил Горбачевтың 1989 йылдың 15 майында Ҡытай Халыҡ Республикаһына сәфәре Тяньаньмэнь майҙанында ризаһыҙлыҡ тыуҙыра.

Шул уҡ ваҡытта Һалҡын һуғыш осоронда Көнсығыш Европа илдәре реформа яһарға өс тапҡыр ынтыла яһай — Венгрия (1956 йыл, Совет ғәскәрҙәре баҫтыра), Чехословакия (1968 йыл, Совет Армияһы һәм Варшава пакты илдәре армияларының баҫып инеүе арҡаһында туҡтатыла), Польша Халыҡ Республикаһы (1980 йыл, «Теләктәшлек» профсоюзы сығыштары Войцех Ярузельскийҙың хәрби хәл индереүе менән тамамлана).

Совет хәрби факторы был ваҡиғаларҙан һуң да коммунистик хөкүмәттәрҙең тотороҡлолоғонда ярайһы уҡ ҙур роль уйнаны, әммә СССР-ҙағы үҙгәртеп ҡороу процестары үҫә барыу менән, яйлап "Брежнев доктринаһы"тан ситләшә башлай. Ә 1989 йылдың 23—25 октябрендә рәсми рәүештә сателлиттарына ҡаршы көс ҡулланыуҙан баш тартыуы хаҡында белдерә. Был совет тышҡы сәйәсәтендә боролош була.

СССР-ҙың яңы сәйәсәте рәсми булмаған шарттарҙа Көнбайыш илдәрендә уның «My Way» йыры буйынса «Синатра доктринаһы» тип атала.Демократия өсөн уңайлы иҡтисади һәм социаль шарттарҙың булыуына ҡарамаҫтан, «ҡар йомарлағы» эффекты күҙәтелә, шулай ҙа ваҡиғалар барышы тиҙләтелә.1989 йылдың авгусында Польшала коммунистик булмаған көстәр власҡа килгәндән һуң, демократия үҫеше социалистик лагерь илдәрен бер-бер артлы биләй башлай: сентябрҙә Венгрия, октябрҙә ГДР, ноябрҙә Чехословакия һәм Болгария, декабрҙә Румыния. Инглиз политологы Тимоти Гартон-Эша тарафынан формалаштырылған шартлы ваҡиғалар оҙонлоғо формулаһы киң билдәле:

Польшала ул ун йыл, Венгрияла — ун ай, Көнсығыш Германияла — ун аҙна, Чехословакияла — ун көн, Румынияла — ун сәғәт ваҡыт ала.

Польша

1981 йылда Войцех Ярузельский хәрби хәл иғлан иткәс, «Теләктәшлек» профсоюзы үҙенең эшмәкәрлеген йәшерен рәүештә дауам итә. Католик сиркәүе ҙур ярҙам күрһәтә. Польша йәмәғәт фекере өсөн этник поляк, социалистик дәүләт гражданы Карол Вуйтыланың (Иоанн Павел II, 1978 йылдың 16 октябре) Рим папаһы итеп һайланыуы мөһим роль уйнай.

1988 йылда «Теләктәшлек» дөйөм халыҡ забастовкаһын башлап ебәреүгә өлгәшә һәм Вуйцех Ярузельскийҙы һөйләшеүҙәр өҫтәленә ултырырға мәжбүр итә. 1989 йылдың 9 мартында ике яҡ та парламент реформаһы тураһында килешә: Польша парламенты ике палаталы була. Сейм түбәнге палатаға әйләнә, юғары палата (Сенат) һайлауҙар ваҡытында ойошторола.

1989 йылдың апрелендә «Теләктәшлек» ҡабаттан легаль хәлгә күсә һәм 1989 йылдың 4 һәм 18 июнендә парламент һайлауҙарында ҡатнаша. «Теләктәшлек» кандидаттары Сеймда урындарҙың 35 процентын биләй (65%-ты Түңәрәк өҫтәл килешеүенә, Польша берләшкән эшселәр партияһы һәм башҡа союздаш партиялар хөкүмәт менән оппозиция араһындағы килешеүгә ярашлы биләй), Сенатта 100 урындың 99 процентын биләй. Һайлау һөҙөмтәләре коммунистик режимдың легитимлығын һорау аҫтына ала. Һуңғы коммунистик премьер-министр Чеслав Кищак хөкүмәт төҙөй алмай һәм, тәғәйенләнгәндән һуң бер айҙан да аҙыраҡ ваҡыт үткәс, отставкаға китә.

Һөҙөмтәлә 1989 йылдың сентябрендә беренсе коммунистик булмаған хөкүмәт формалаша, ул йыл аҙағына радикаль иҡтисади реформаларға тотона. Ярузельский 1990 йылдың декабренә тиклем президент булып ҡала, уны Лех Валенса алмаштыра. Польшала сәйәси ҡоролоштоң үҙгәреүе 1991 йылдың октябрендә тулыһынса тамамлана, был ваҡытта тулыһынса ирекле һайлауҙарҙа яңы парламент һайлана.

Венгрия

1988 йылда хакимлыҡ иткән Венгрия социалистик эшселәр партияһының (ВСРП) Генераль секретары Янош Кадар вазифаһынан бушатыла. Шул уҡ йылда парламент «демократик закондар пакеты» ҡабул итә: профсоюздарҙың плюрализмы, йыйылыштар, партиялар һәм матбуғат азатлығы, яңы һайлау законы, конституцияны тамырынан кире ҡарау һ. б.

1989 йылдың октябрендә ВСРП үҙенең һуңғы съезына йыйыла һәм үҙен социал-демократия позицияла торған Венгр социалистик партияһы итеп үҙгәртелә. 16—20 октябрҙәге тарихи сессияла парламент күп партиялы парламент һайлауҙарын һәм туранан-тура президент һайлауҙарын хупланы. Илдең исеме Венгрия Халыҡ Республикаһынан Венгрия Республикаһы тип үҙгәртелә.

Венгрия Республикаһы иғлан ителә. 1989 йылдың 23 октябре

1989 йылғы Венгрия революцияһы Чехословакияла, ГДР-ҙа һәм Румыниялағы ваҡиғаларҙан тамырынан айырыла, уларҙа үткәндәр менән араны өҙөү көтөлмәгән һәм драматик була. Венгрияла яңы сәйәси системаға күсеү 1989 йылдың йәйендә илдә барған тыныс һөйләшеү процесы һөҙөмтәһе булып тора, күсеү механикаһы хакимлыҡ итеүсе партия эсендә булған принципиаль үҙгәрештәр менән билдәләнә. ВСРП реформаторҙары менән демократик оппозиция араһындағы конфликт идеологик характерҙа булмай, Венгрия йәмғиәтен һәм иҡтисадын сағыштырмаса ҡыҫҡа ваҡыт эсендә үҫешкән либераль демократиялар өлгөһө буйынса үҙгәртергә һәм шул уҡ ваҡытта халыҡ-ара финанс ойошмаларының тәҡдимдәрен тормошҡа ашырырға кәрәк тигән килешеү төҙөлә. Үҙгәртеп ҡороу процесына кем етәкселек итер, тигән һорау тыуа. Шулай итеп, премьер-министр Миклош Немет етәкселегендә төп вазифаларҙы биләгән прагматик технократтар коммунистик ҡанундарҙан баш тарта һәм асыҡтан-асыҡ демократлаштырыу юлынан китә.

ГДР

1989 йылдың майында Советтар Союзындағы үҙгәртеп ҡороуҙар йоғонтоһо аҫтында ГДР-ҙың Варшава килешеүе буйынса партнеры Венгрия үҙенең көнбайыш күршеһе Австрия менән сиктәге нығытмаларын юҡ иткәс, ГДР етәкселеге уның өлгөһөнә эйәрергә йыйынмай. Әммә тиҙҙән ул тиҙ арала барған ваҡиғаларға контролде юғалта. ГДР-ҙың меңәрләгән гражданы Көнбайыш Германияға барып етеү өмөтө менән башҡа Көнсығыш Европа илдәренә ағыла. 1989 йылдың авгусынан уҡ ФРГ-ның Берлиндағы, Будапешт>тағы һәм Прагалағы дипломатик вәкиллектәре, Көнбайыш Германия дәүләтенә инергә теләгән ГДР халҡы ағымы арҡаһында, килеүселәрҙе ҡабул итеүҙе туҡтатырға мәжбүр була. Йөҙҙәрсә көнсығыш немец кешеһе Венгрия аша Көнбайышҡа ҡаса.

1989 йылдың 4 сентябрендә Лейпцигта Изге Николай лютеран сиркәүе пасторҙарының Кристиан Фюрер һәм Кристоф Воннебергер (нем. Christoph Wonneberger) вәғәзенән һуң 1200 кеше, уларҙың күпселеге сиркәү бинаһына һыймай, «Беҙ — халыҡ!» лозунгыһы аҫтында гражданлыҡ азатлығы һәм ГДР сиктәрен асыу талаптары менән йөрөш үткәрә. (Нем.: «Wir sind das Volk!»). Бер аҙнанан үткән демонстрация властарҙың реакцияһын тыуҙыра, 50-нән ашыу кеше ҡулға алына. Бер айҙан Лейпцигтың үҙәк майҙанына 70 000 кеше килә. 16 октябрҙә демонстрацияла 120 000 кеше йыйыла, ә бер аҙнанан, ҡайһы бер баһалар буйынса, яҡынса 320 000 кеше (былҡала халҡының күпселеге) тәшкил итә. Ҡалаға килтерелгән ғәскәрҙәр ҡан ҡойош булмаһын өсөн казармаларҙа ҡалдырыла. Бер үк ваҡытта ГДР-ҙың башҡа ҡалаларында ла демонстрациялар үтә, урамға 300-ҙән алып бер нисә тиҫтә меңгә тиклем кеше сыға. Протест хәрәкәтендә сиркәү берләштереүсе төп роль уйнай, илдә барған процестар менән ҡәнәғәт булмаған граждандар протестанттарҙың да, католик сиркәүҙәрҙең дә ҙур хуплауын тоя; 1990 йылда ГДР-ҙың сит ил эштәре министры Маркус Меккель фекеренсә, «был берҙән-бер ирекле аралашыу һәм уйланыу урыны була».

Был демонстрациялар ГДР-ҙа барған сәйәси процестарға ҙур йоғонто яһай, тәүҙә демократик берләшмәләр, ә һуңынан «Яңы форум», «Социал-демократик партия», «Союз 90» кеүек ойошмалар партия булараҡ формалаша.

1989 йылдың 11 сентябрендә венгр хөкүмәте сиктәрҙе асыу тураһында иғлан иткәс, Берлин диуары үҙенең мәғәнәһен юғалта: өс көн дауамында ГДР-ҙы Венгрия территорияһы аша 15 мең граждан ташлап китә.

4 ноябрҙә Берлинда һүҙ азатлығын һәм йыйылыштар азатлығын хөрмәт итеүҙе талап иткән күмәк митинг үтә, ул властар менән килешелә.

Берлин стенаһына күтәрелгән немецтар Бранденбург ҡапҡалары фонында.

1989 йылдың 9 ноябрендә 19 сәғәт 34 минутта, телевидение аша трансляцияланған матбуғат конференцияһында сығыш яһап, ГДР хөкүмәте вәкиле Гюнтер Шабовски илдән сығыу һәм инеүҙең яңы ҡағиҙәләрен иғлан итә. Ҡабул ителгән ҡарарҙарға ярашлы, ГДР граждандары киләһе көндән Көнбайыш Берлинға һәм ГФР-ға барыу өсөн виза алыу мөмкинлеге эйә була . Йөҙҙәрсә мең көнсығыш немецы, билдәләнгән датаны көтмәйенсә, 9 ноябрҙең кисендә сик буйына ашыға. Бойороҡ алмаған сик һаҡсылары тәүҙә халыҡты үткәрмәҫкә тырыша, һыу пушкалары ҡуллана, әммә һуңынан, күмәк баҫымға бирешеп, сикте асырға мәжбүр булалар. Көнсығыштан Көнбайыш Берлиндың меңдәрсә кешеһе ҡунаҡтар менән осрашыуға сыға. Был ваҡиға халыҡ байрамын хәтерләтә. Бәхет һәм туғанлыҡ тойғоһо бөтә дәүләт кәртәләрен юя. Көнбайыш берлинлылар, үҙ сиратында, сикте үтеп, ҡаланың көнсығыш өлөшөнә сыға башлай.

Артабанғы өс көн дауамында Көнбайышҡа 3 миллиондан ашыу кеше килә. 1989 йылдың 22 декабрендә Көнсығыш һәм Көнбайыш Берлин араһында сик булған Бранденбург ҡапҡаһы асыла. Берлин диуары күптән түгел генә үткәндәрҙең символы булараҡ әле лә тора. Ул ватылған, күп һанлы граффити, һүрәттәр һәм яҙыуҙар менән биҙәлгән, берлинлылар һәм ҡалаға килеүселәр ҡасандыр ҡеүәтле ҡоролманан ватып алынған киҫәктәрҙе иҫтәлек итеп алып китергә тырыша.

Күмәк ризаһыҙлыҡтар һөҙөмтәһендә СЕПГ етәкселеге отставкаға китә (24 октябрь — Эрих Хонеккер, 7 ноябрь — Вилли Штоф, 13 ноябрь — Хорст Зиндерман). Әммә 6 аҙнанан һуң Хонекерҙы Германияның берҙәм социалистик партияһы Үҙәк Комитетының Генераль секретары һәм ГДР Дәүләт Советы рәйесе вазифаларында алмаштырған Эгон Кренц шулай уҡ отставкаға китә.

Власҡа реформаторҙар килә. 1989 йылдың декабрь башында СЕПГ-ның яңы рәйесе итеп Григор Гизи, ГДР Дәүләт советы рәйесе — Манфред Герлах, Министрҙар Советы рәйеслегенә Ганс Модроу тәғәйенләнә.

1990 йылдың 18 мартында һайлауҙарҙа ХДС еңеп сыға, ГДР-ҙың премьер-министры Лотар де Мезьер, Сабина Бергман-Поль ГДР-ҙың Халыҡ палатаһы президенты һәм президент вазифаһын башҡарыусы була. ГДР-ҙың яңы хөкүмәте ГФР менән Германияның берләшеүе мәсьәләләре буйынса интенсив һөйләшеүҙәр башлай.

1990 йылдың октябрендә элекке ГДР ерҙәре ГФР-ға инә, һәм Берлин диуары бер нисә ай эсендә һүтелә. Тик уның бәләкәй өлөшөн генә артабанғы быуындар өсөн ҡомартҡы итеп һаҡлап ҡалырға ҡарар ителә.

Чехословакия

Берлин стенаһы ҡолағас, Тимер шаршауҙың асыла. Чехтар — уның шаһиты. Көнсығыш Германиялағы ваҡиғаларға яуап итеп һәм СССР яғынан бер ниндәй ҙә реакция булмағас, дөйөм митингылар башлана. 1989 йылдың 17 ноябрендә студенттар менән полиция араһында бәрелештәр ҡуба. 27 ноябрҙә илдә ике сәғәтлек дөйөм забастовка үтә, 20 ноябрҙә демонстранттар һаны 200 меңдән ярты миллионға тиклем арта. 28 ноябрҙә Чехословакия Коммунистар партияһы үҙенең власҡа монополияһынан баш тартыу тураһында иғлан итә. [[Файл:Prague November89 - Wenceslas Monument.jpg|thumb|Митинг на [[Прагаланың Вацлав майҙанында митинг]] 10 декабрҙә коммунистик лидер Густав Гусак коммунистик булмаған хөкүмәтте ҡабул итә һәм отставкаға китә. Чехословакия менән Көнбайыш Германия сигендәге нығытмаларҙы һүтеү башлана.

28 декабрҙә парламент спикеры итеп Александр Дубчек, ә 29 декабрҙә президент итеп Вацлав Гавел һайлана.

Албания

Албания совет яҡлы блокҡа инмәй һәм башҡа илдәргә ҡарата аныҡ, айырым позиция һаҡлай. Әммә Көнсығыш Европалағы инҡилаптар албандарҙың ризаһыҙлығын тыуҙыра. Албанияла сәйәси үҙгәртеүҙәр һәм власты үҙгәртеү 1991 йылда үтә.

СССР һәм Ҡытайҙағы ваҡиғалар

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Революция гвоздик
• Августовский путч
• Монгольская демократическая революция
• Переход Испании к демократии
• Ғәрәп яҙы
• Цветная революция

Әҙәбиәт

• Ash, Timothy Garton 1989! (инг.) // The New York Review of Books : magazine. — 2009. — Т. 56. — № 17.
• The Cambridge History of the Cold War / Leffler, Melvyn P. (инг.)баш.; Westad, Odd Arne (инг.)баш.. — Cambridge: Cambridge University Press, 2010. — Т. III. Endings. — ISBN 978-0-521-83721-7.
• Lévesque, Jacques. The Enigma of 1989: The USSR and the Liberation of Eastern Europe. — University of California Press, 1997. — С. 275. — ISBN 978-0-520-20631-1.
• Roberts, Adam (инг.)баш. Civil Resistance in the East European and Soviet Revolutions. — Cambridge, MA: Albert Einstein Institution, 1991. — ISBN 1-880813-04-1. Архивная копия от 30 января 2011 на Wayback Machine
• Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present / Roberts, Adam; Ash, Timothy Garton. — Oxford: Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-955201-6. Contains chapters on the Soviet Union (Mark Kramer), Czechoslovakia (Kieran Williams), Poland (Alexander Smolar), Baltic States (Mark R. Beissinger), China (Merle Goldman), and East Germany (Charles Maier).
• Sarotte, Mary Elise. The Collapse: The Accidental Opening of the Berlin Wall. — Basic Books, 2014. — ISBN 978-0-465-06494-6.
• Sebestyen, Victor. Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire. — Phoenix, 2009. — ISBN 978-0-7538-2709-3.
• Wałęsa, Lech. The Struggle and the Triumph: An Autobiography. — Arcade, 1991. — ISBN 1-55970-221-4.
• Wilson, James Graham. The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan’s Engagement, and the End of the Cold War. — Ithaca: Cornell University Press, 2014. — ISBN 0-8014-5229-5.

Һылтанмалар

• Шубин А. В. Восточноевропейские революции // Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия
• Начальный этап демократического обновления общества. 2011 йыл 7 ноябрь архивланған. (рус.)
• Центральная Европа в поисках новой региональной идентичности: Регион «догоняющей» модернизации: коммунистический и либерально-демократический опыт: переход к либеральной модели модернизации
• «The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe», GMU, <http://chnm.gmu.edu/1989> .
• «A look at the collapse of Eastern European Communism two decades later», Dissent, <http://dissentmagazine.org/online.php?id=298>. Проверено 29 июнь 2017.  2009 йыл 3 октябрь архивланған..
• "Post-socialist countries", «History of the public sphere», SSRC, <http://publicsphere.ssrc.org/guide/history-of-the-public-sphere/political-geography/post-socialist-countries/>  2011 йыл 18 ноябрь архивланған..
• Kloss, Oliver (2005), "Revolutio ex nihilo? Zur methodologischen Kritik des soziologischen Modells 'spontaner Kooperation' und zur Erklärung der Revolution von 1989 in der DDR", in Timmermann, Heiner, «Agenda DDR-Forschung. Ergebnisse, Probleme, Kontroversen», vol. 112, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, Muenster: LIT, сс. 363–79, ISBN 3-8258-6909-1  + Ergänzender Anhang A — F.