Чехословакия

Чехословакия шулай уҡ Чех-Словак Республикаһы (чех Československo, словак. Česko-Slovensko) — 1918 йылдан 1993 йылға тиклем йәшәгән Үҙәк Европа

Чех-Словак республикаһы
чех Československo, словак. Česko-Slovensko
Чехословакия Флагы Чехословакия гербы (1918—1960)
Девиз: «Pravda Vítězí / Pravda Víťazí» «Хәҡиҡәт еңә»
Гимн: Чехословакия гимны
←   →  → 28 октябрь 1918 йыл — 1 ғинуар 1993 йыл
Баш ҡала	Прага
Эре ҡалалары	Прага, Брно, Братислава
Майҙаны	127 900 км² (1992)
Халҡы	15,6 млн кеше (1992)
Идара итеү формаһы	республика
Президент
• 1918—1935	Томаш Гарриг Масарик
• 1935—1938	Эдвард Бенеш
• 1938—1939	Эмиль Гаха
• 1940—1948	Эдвард Бенеш (Һөргөндәге хөкүмәт (1940—1945 йй.))
• 1948—1953	Клемент Готвальд
• 1953—1957	Антонин Запотоцкий
• 1957—1968	Антонин Новотный
• 1968—1975	Людвик Свобода
• 1975—1989	Густав Гусак
• 1989—1992	Вацлав Гавел
Чехословакия Викимилектә

Чехословакия 1928—1938 йылдарҙа

дәүләте. 1938 — 1945 йылдарҙа Чехословакия территорияһында Германияның Богемия Протектораты һәм Моравия, Словакия була, Суетка өлкәһе — Германияға, Көньяҡ Словакия менән Карпат эргәһе Русе — Венгрияға, Тишин Силезияһы — Польшаға (1939 йылдан — Германияға) ҡушыла. Икенсе донъя һуғышынан һуң ГДР, ГФР Польша Халыҡ Республикаһы, Австрия Республикаһы, Венгрия Халыҡ Республикаһы һәм СССР менән сиктәш.

Рәсми атамалары

• 1918—1938 — Чехословакия Республикаһы (чех Československá republika, ČSR); 1920 йылға тиклем Чехо-Словак Республикаһы /ЧСР/ (чех Česko-Slovenská republika /ČSR/, чех Československá Republika /RČS/)
• 1938—1939 — Чех-Словак Республикаһы /ЧСР/ (чех Česko-Slovenská republika /ČSR/)
• 1945—1960 — Чехословакия Республикаһы (чех Československá republika /ČSR/)
• 1960—1990 — Чехословакия Социалистик Республикаһы /ЧССР/ (чех Československá socialistická republika /ČSSR/)
• 1990 — Чехословакия Федератив Республикаһы / Чех-словак Федератив Республикаһы /ЧСФР/ (чех Československá federativní republika, словак. Česko-slovenská federatívna republika /ČSFR/).
• 1990—1992 — Чехия һәм Словакия Федератив Республикаһы /ЧСФР/ (чех Česká a Slovenská Federativní republika, словак. Česká a Slovenská Federatívna Republika /ČSFR/).

Дәүләт ҡоролошо

Ойошторолоуынан алып 1969 йылға тиклем Чехословакия унитар дәүләт була, 1948 йылдан башлап — Словакия автономияһы менән унитар дәүләт, 1969 йылдан — Чехия һәм Словакия дәүләттәренән торған федератив дәүләт.

Үҙ тарихында Чехословакияның өс конституцияһы булған: Чехословак Республикаһының 1920 йылда Милли Йыйылышы ҡабул иткән Конституцион Хартияһы (Ústavní listina Československé republiky), 1948 йылда Милли Ойоштороу Йыйылышы (Ústavodárné Národní shromáždění republiky Československé) ҡабул иткән Чехословакия Республикаһы Конституцияһы (Ústava Československé republiky), 1960 йылда Милли Йыйылыш ҡабул иткән Чехословакия Социалистик Республикаһы Конституцияһы (Ústava Československé socialistické republiky).

Дәүләт башлығы — президент (Prezident), Милли Йыйылыш тарафынан 7 йылға (1960 йылдан — 5 йылға) һайлана. Вәкиллекле ғәмәлдәр башҡара, Милли Йыйылышты (1960 йылға тиклем) тарҡата алған. Милли Йыйылыш алдында яуаплы булған, ә 1960 йылдан сәйәси яуаплылыҡ йөкмәтелгән.

Закон сығарыу органы — Чехословакия Республикаһының Чехославакия Республикаһының Милли Йыйылышы (чеш. Národní shromáždění Republiky československé, текст. Národné zhromaždenie), халыҡ тарафынан партия исемлектәре буйынса күп мандатлы һайлау округтары буйынса 6 йылға (1960 йылдан — 4 йылға, 1972 йылдан — 5 йылға), 1954 йылдан бер мандатлы округтар буйынса һайлана. 1948 йылда Сенаттан (Senát) һәм Депутаттар Палатаһынан (Poslanecká sněmovna) тора; беренсе Милли Йыйылыш һайланғанға тиклем уның функцияларын Революцион Милли Йыйылыш (Revoluční národní shromáždění) башҡара. Был 1945—1946 йылдарҙа уның функцияларын — Чехословакия Республикаһының Ваҡытлы Милли Йыйылышы (Prozatímní Národní shromáždění republiky Československé), 1945 йылдан — Чех Халыҡ Советы (Česká národní rada), 1969 йылдан Чехословакия Социалистик Республикаһының Федераль Йыйылышы (чеш. Federální shromáždění Československé socialistické republiky, текст. 'Халыҡтың zhromaždenie Československej socialistickej republiky) үтәй, Милләттәр (Sněmovna národů) һәм Халыҡ Палаталарынан (Sněmovna lidu) тора. Милли Йыйылышҡа 300 депутат(Poslanci) инә, улар үҙ составынан Милли Йыйылыш Президиумы(Předsednictvo Národního shromáždění), Рәйес (Předsedu Národního shromáždění), Рәйес урынбаҫарҙары (místopředsedů) һәм 24 ағза һайлай.

Башҡарма орган — Хөкүмәт (Vláda), Хөкүмәт Рәйесе һәм министрҙарҙан тора, уларҙы Президент һайланып, Милли Йыйылыш алдында яуаплылыҡ тоя.

Словакияның вәкәләтле органы — Ер вәкиллеге (Zemské zastupitelstvo), 1948 йылдан Словак Милли Советы (Slovenská národní rada), халыҡ тарафынан һайлана, башҡарма органы — Ер президенты (Zemský prezident), Эске эштәр министрлығы тарафынан Президент тәҡдиме буйынса тәғәйенләнә. 1948 йылдан алып Вәкилдәр Коллегияһын (Sbor pověřenců) Хөкүмәт тәғәйенләй һәм улар Словакия Милли Советы алдында яуаплы була. 1956 йылдан — Словакия Милли Советы, 1960 йылда Словак Милли Советы Президиумы, 1969 йылдан — Словакия Хөкүмәте тарафынан тәғәйенләнә.

Урындағы үҙидараның вәкәләтле органдары — ер (Zemské zastupitelstvo), район (Okresní zastupitelstvo) һәм община вәкиллектәре (obecní zastupitelstvo), 1945 йылдан — ер (Zemský národní výbor, 1949 — край— Krajský národní výbor), район (Okresní národní výbor), ҡала, община һәм район (район, ҡалаларҙа) милли комитеттар халыҡ тарафынан һайлана, урындағы үҙидараның башҡарма комитеттары — ер комитеттары (Zemský výbor), ер президенттары (Zemský preziden), район комитеттары (Okresní výbory), губернаторҙар (hejtman), община комитеттары (Obecní výbor), мэрҙар (Starosta), 1948 йылдан — милли комитеттар президиумдары, 1960 йылдан — крайҙар, райондар, ҡалалар, община һәм ҡала райондары советтары булдырыла.

Суд системаһы һәм прокуратура

Юғары суд инстанцияһы — Чехословакия Республикаһының Юғары суды (Nejvyšší soud), апелляция судтары — юғары судтар (Vrchní soud) 1949 йылда бөтөрөлә, беренсе инстанция судтары — край судтары (Krajský soud) һәр крайҙа була һәм Прагала (1940 йылдар һуңында) Ҡала суды эшләй (Městský soud v Praze), суд системаһының түбәнге звеноһы — район судтары (Okresní soud), ҡала райондары булмаған һәр ҡалала ҡала судтары (Městský soud) (1940 йылдар һуңынан), һәм һәр ҡала районындағы район судтары (Obvodní soud). 1961—1964 йылдарҙа шулай уҡ община һәм предприятиелар кимәлендә урындағы халыҡ судтары (místní lidové soudy) ғәмәлдә була. Судьялар президент тарафынан тәғәйенләнә (1961—1969 йылдарҙа Юғары суд судьялары -Милли Йыйылыш, край судтарына — край милли комитеттары, райондарҙа — халыҡ тарафынан. 1969 йылдан Юғары суд судьялары Федераль Йыйылыш, республиканың Юғары суды, край, район судтары судьялары — милли советтар, халыҡ араһынан судьялар (Soudce z lidu) (1948 йылға тиклем — вәкиллектәр тарафынан һайланған присяжныйҙар (Přísedící) милли комитеттар тарафынан һайлана. Административ юстиция органы— Юғары Административ суд (Nejvyšší správní soud) 1952 йылда бөтөрөлә.

1953 йылда хәрби судтар ойошторола: хәрби юстицияның Юғары суд инстанцияһы булып Юғары судтың Хәрби коллегияһы (vojenské kolegium), апелляция судтары — юғары хәрби судтар (vyšší vojenský soud), беренсе инстанция судтары — хәрби округ судтары (vojenský obvodový soud) тора.

1952 йылда генераль прокурор етәкселегендә прокуратура ойошторола. Уның органдары булып Генераль прокуратура (Generální prokuratura), край прокуратуралары (Krajská prokuratura), район прокуратуралары (Okresní prokuratura), юғары хәрби һәм округ хәрби прокуратуралары тора.

Тарих

Беренсе республика (1918—1938)

1918 йылдың ноябрендә Австро-Венгрия тарҡалыуы барышында Антанта державаларының әүҙем ярҙамы менән барлыҡҡа килә. Чех һәм словак ерҙәрен Австро-Венгрия составынан айырып сығарыу, 1918 йылдың 13 июлендә Чехословак Милли Комитетына әүерелгән (Národní výbor československý) хәрәкәтен һуғыш ваҡытанда эмигрцияла булған Томаш Гарриг Масарик етәкләй. 1918 йылдың 14 октябрендә Чехословак Ваҡытлы Хөкүмәте (Prozatímní česko-slovenská vláda) төҙөлә, ә 14 ноябрҙә, Чехословак Милли комитетының Рейхсрат депутаттары чех ерҙәрен киңәйтеүе иҫәбенә Революцион Милли йыйылышы (Revoluční národní shromáždění) ойошторола. 1920 йылдың 29 февралендә Революцион Милли йыйылышы Чехословакия Республикаһының Конституцион Хартияһы (Ústavní listina Československé republiky) Чехословакия демократик парламент республикаһын иғлан итә, законодар сығарыу органы булып Милли Йыйылыш билдәләнә(Národní shromáždění). Ул Сенаттан (Senát) һәм күп мандатлы һайлау округтарынан 6 йылға һайланған Депутаттар Палатаһынан (Poslanecká sněmovna) тора. Ил башлығы — Президент (Prezident). Чехословакияның беренсе президенты итеп Томаш Массарик һайлана. 1935 йылда Масарикты оҙаҡ йылдар сит ил эштәре министры булған Эдвард Бенеш алмаштыра. Күп партиялы либераль-демократик ҡоролошто һаҡлап ҡалһа ла, Европаның башҡа күп дәүләттәренән айырмалы, 1930 йылдарҙа диктатураға әүерелмәйенсә, Чехословакия ҡайһы бер илдәрҙең Гитлер менән компромисы (1938 йылғы Мюнхен килешеүе) ҡорбанына әйләнә.

Чехия һәм Моравия протектораты (1939—1945)

Чехословакияла Германия хәрбиҙәре колоннаһы

Богемии һәм Моравия протекторатының юстиция министры Ярослав Креси Таборҙа сығыш яһай, 1942

Чехословакия Социалистик Республикаһы (1960—1990)

Чехословакия социалистик республикаһы 1969—1989

Чехословакияның тарҡалыуы (1993)

1989 йылда коммунистик режимдың ҡолауы Чехияла һәм Словакияла сәйәси бүленеш үҫешенең көсәйеүенә килтерә. Дәүләттең ике өлөшөнөң дә посткоммунистик элитаһы бойондороҡһоҙлоҡҡа йүнәлеш ала.

1990 йылда «дефис һуғышы» ҡыҙа. Чех сәйәсмәндәре элекке «Чехословакия» һүҙенең яҙылышын ҡалдырырға тырышһа, словактар «Чехо-Словакия» тип дефис аша яҙыуҙы талап итә. Һөҙөмтәлә 1990 йылдың 29 мартында ил рәсми рәүештә «Чех һәм Словак Федератив Республикаһы» (ЧСФР) тип атала башлай. Ҡыҫҡаһы, «Чехословакия» словакса дефис аша, чехса — дефисһыҙ яҙыла. Рус телендә дефис менән яҙылған вариант ҡабул ителә.

1993 йылдың 1 ғинуарында ил тыныс юл менән Чехияға һәм Словакияға бүленә, йәғни бәрхәт айырылыуы (бәрхәт революция аналогы) тормошҡа ашырыла.

Административ бүленеш

Чехословакия 1928—1938 йылдарҙа

Баш ҡалаһы — Прага ҡалаһы.

Сәйәси партиялар һәм ижтимағи ойошмалар

Ижтимағи хәрәкәттәр

ЧСР-ҙағы милләттәр, 1930

Демография

1961-1991 йылдарҙа Чехословакия халҡы

• Прага (Чехия) — 1,2 млн кеше
• Братислава (Словакия) — 417103 кеше
• Брно (Чехия) — 385684 кеше
• Острава (Чехия) — 327791 кеше
• Кошице (Словакия) — 222175 кеше
• Пльзень (Чехия) — 175244 кеше.

Иҡтисады

Транспорт

Порты

Диңгеҙ порты юҡ, диңгеҙ буйынса сауҙа күрше илдәрҙә Польшала Гдыня, Гданьск һәм Щецинда; Югославияла Риека һәм Коперҙа; Германия Федератив Республикаһында Гамбургта, Германия Демократик Республикаһында Ростокта алып барыла. Төп йылға порттары — Прага, Братислава, Дечин һәм Комарно.

Телекоммуникациялар

Чехословакияла телекоммуникациялар заманса, туранан-тура инеүҙең автоматлаштырылған системаһы тупланмаһынан ғибәрәт. 1987 йылдың ғинуарында — 54 AM һәм 14 FM радиостанция, ҡырҡ биш телевизион станция иҫәпләнә.

Әҙәбиәт

• Зернов Б. П., Лушников О. Е. Чехословакия. — М.: «Мысль», 1982. — 144 с. — (У карты мира). — 100 000 экз. (обл.)

Һылтанмалар

• История компартии Чехословакии 2008 йыл 12 декабрь архивланған.
• http://www.yale.edu/annals/sakharov/documents_frames/Sakharov_008.htm , письмо Андропова в ЦК о демонстрации на Красной площади против оккупации Чехословакии. 20 сентября 1968 года.
• Вашкевич И. В. Внутриполитическая борьба в Чехословакии 1943—1948 гг. 2011 йыл 27 сентябрь архивланған. // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г.
• Крючков И. В. Чехословацкая идея и «венгерский вопрос» в годы Первой мировой войны(недоступная ссылка) // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 4 — 2009 г.
• Легион. Кто развязал гражданскую войну в России. // Один из мало изученных периодов истории — начало гражданской войны и восстание чехословацкого корпуса в 1918 году.