Һынлы сәнғәт һәм халыҡ ижады

Һынлы сәнғәт һәм халыҡ ижады

Фольклор рәссамдарҙың илһам сығанаҡтарының береһе булып тора. Халыҡ ижады әҫәрҙәренә таянып, ул үҙенең эштәрендә үҙенсәлекле художестволы образ тыуҙыра, донъяға үҙенең ҡарашын сағылдыра.

Формалашыуы

1920—1930 йылдарҙа фольклор темаларына әҫәрҙәр ҡатламы барлыҡҡа килә. Уға Башҡорт АССР-ының көньяҡ-көнсығышы буйлап экспедициялар ойошторолоуы булышлыҡ итә. Улар рәссамдарҙың тәүге быуыны тарафынан Башҡорт художество музейы фондын тулыландырыу маҡсатында этнографик ойошторола. Ошо экспедициялар һөҙөмтәһендә Ю. Ю. Блюменталь «Һыбайлы башҡорт», «Ҡарт башҡорт», «Башҡорт өйө күтәрмәһе», «Ҡымыҙ» («За кумысом»), «Шәмсинур»; В. С. Сыромятников — «Башҡорт ҡатын-ҡыҙы портреты», «Урам йәйләүҙә» («Улица в кочевье»), «Ҡунаҡтар ҡатын-ҡыҙ бүлмәһендә» («Гости на женской половине»), башҡорт орнаменты өлгөләренең эскиздары; Ҡ. С. Дәүләткилдеев — «Башҡорт өйө күтәрмәһе», «Башҡорт ҡыҙы», «Зәңгәр күлдәкле башҡорт ҡыҙы», «Башҡорт һунарсыһы» картиналарын ижад итә. Был картиналар Башҡортостан Республикаһының һынлы сәнғәт классикаһына әүерелә.

1929 йылда Сан-Диего ҡалаһында (АҠШ) уҙған күргәҙмәлә башҡорт рәссамдарының эштәре ҡуйыла. Милли тематикаға арналған картиналар сит ил тамашасыларында ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра.

Башҡорт фольклоры мотивтары

1950—1970 йылдарҙа Башҡортостанда китап графикаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе Р. Ғ. Ғүмәров «Хәйләкәр ҡуян», «Алтын тамсы», «Ни өсөн Атауҙы күле тоҙло?» башҡорт халыҡ әкиәттәренә иллюстрацияларҙа юмор менән һуғарылған образдар ижад итә. А. А. Астраханцев «Һинд әкиәттәре», «Мордва халыҡ әкиәттәре», «Башҡорт халыҡ әкиәттәре», «Башҡорт халыҡ йомаҡтары» һ.б. китаптарҙы биҙәй. Башҡортостандың рәссам-иллюстраторҙары эштәрендә «Урал батыр» эпосы образдары сағылыш таба. 1960—1970 йылдарҙа Башҡортостан китап нәшриәте заказы буйынса эпосҡа иллюстрацияларҙы В. Д. Дианов ижад итә, ул эпостың тәүге визуаль образдарын эшләй. «Аҡбуҙат», «Алпамыша менән Барсынһылыу», «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпостарына иллюстрациялар авторы булараҡ, рәссам ул ваҡытта Рәсәйҙә популяр булған "ҡырыҫ стиль"гә мөрәжәғәт итә: уның һүрәттәрендә ваҡ деталдәр әҙ, персонаждарҙың фигуралары образ-символдарға дөйөмләштерелә. Авторҙың традицион ҡара төҫ урынына ҡыҙғылт-көрән төҫ һайлауы Шүлгәнташ мәмерйәһе стеналарындағы боронғо һүрәттәр менән бәйләнеште һүрәттәр аша кәүҙәләндерергә мөмкинлек бирә. Шулай уҡ китап графикаһы өлкәһендә эшләгән А. А. Костин да башлыса халыҡ әкиәттәренә («Башҡортостан халыҡтары әкиәттәре» (1993), «Башҡорт әкиәттәре һәм легендалары» (1996)) иллюстрациялар төшөрә.

Башҡорт көнкүрешенең милли мотивтары Ә. Х. Ситдиҡованың «Ҡурай» (1971), «Башҡорт балы» (1984), «Елән менән натюрморт» (1986) натюрморттарында сағылыш таба. Скульптор һәм керамика оҫтаһы Т. П. Нечаеваның биҙәү сәнғәте әҫәрҙәре уның индивидуаль талантын күрһәтә. Оҫта биҙәү композицияларында башҡорт фольклорының боронғо традицияларын күп яҡлы сағылдыра: художестволы фарфор өлкәһендә — «Өс туған бейеүе» («Танец трёх братьев»), «Удаль» (икеһе лә — 1955), «Башҡорт һылыуы» («Башкирская красавица») (1956); художестволы керамика — «Ал йыр» («Алая песня») панноһы (1967), «Бал» йыйылмаһы (1972), «Ҡурай» вазаһы (1982), «Башҡорт бейеүе» (1984) батмусы һәм башҡалар.

Башҡортостандың һынлы сәнғәтендә үҙәк фигураларҙың береһе Ә.Ф. Лотфуллиндың ижадында фольклор мотивтары сағылыш таба. Уның байтаҡ картиналары башҡорт халҡының ғөрөф-ғәҙәте, көнкүреше һәм мәҙәниәте менән бәйле: «Башҡорт ҡыҙы» (1958), «Башҡортостандың Урал аръяғы. Һабантуй» (1964), «Өс ҡатын» (1969), «Башҡорт интерьеры» (1974), «Ямғыр теләү» (1994), «Ҡумыҙсы ҡыҙҙар» (1985), «Ҡумыҙ көйҙәре» (1987), «Аҡ тирмә» (1989) һ.б. халыҡ музыкаһы менән һуғарылған.

Башҡорт фольклоры Д. Ә. Сөләймәновтың ижадына ла йоғонто яһай. Уның экспрессив һынлы сәнғәт әҫәрҙәре («Ҡурай тураһында легенда» (1998), «Үгеҙгә ҡаршы көрәш» (2005), «Сыңғыҙхан», «Сәсән», "Ай. "(2007—2009)) эпик көс һәм ҡырыҫ шиғриәт менән һоҡландыра. Рәссам Мәзитов Ә. М. фольклорға мөрәжәғәт итеп, үҙенең әҫәрҙәрендә башҡорт эпостары, хикмәттәре һәм ҡобайырҙары геройҙары образдарын кәүҙәләндерә. Киңлек һәм ритмдар менән оҫтаһы булараҡ, ул бруталь алымда эшләй: «Ғибрәтле хикәйәләр» (1995—2001), «Урал батыр эпосы» (1998—2001), «Оло ҡош юлы» (2001 — 08). Ф. Р. Йәрғәлиев ижадында башҡорттарҙың биҙәү-ҡулланма сәнғәте, төрки халыҡтарҙың боронғо мифтары һәм символикаһы сағылдырыла. Уның әҫәрҙәренең ярым абстракт формалар, шартлы символдар һәм аллегориялар менән сағыу стиле «Мәңгелек тураһында уй» (1990), «Ҡыпсаҡ тамғалары» (1995), «Ике ваҡыт» (2000) эштәрендә сағыла. Р. С. Хәбиров әҫәрҙәрендә милли костюмдар (ир-ат, ҡатын-ҡыҙ) һәм фольклор атрибуттары классик һынлы сәнғәттең боронғо ысулы менән төшөрөлгән. Уның милли кейемдәрҙә һүрәтләнгән портреттары, башҡорттарҙың тарихы һәм мәҙәниәте предметтарынан натюрморттары ҡыҙыҡлы: «Милли кейемдәге Алһыу» портреты (1997), «Орсоҡ менән интерьер» (2005), «Сәйетбаба ауылынан Лилиә» (2007).

Милли йолаларҙы һәм мәҙәниәтте һаҡлау баҫма графика оҫтаһы К. Ғ. Ғөбәйҙуллиндың төп темаларының береһенә әүерелә: «Өләсәйем һандығы» (1991), «Башҡорт готикаһы» (1996); 1999—2000 йылдарҙа «Ҡорҡот-ата» эпосы образдарына мөрәжәғәт итә. Әҫәрҙәрҙең логик дауамы булып башҡорт мәҡәлдәренә һәм әйтемдәренә арналған серия тора.

Скульптор М. Р. Хәлилов башҡорт фольклоры әҫәрҙәре мотивтары буйынса «Һомай» (1991), «Ҡайғы» (1997), «Урал батыр» (2012), «Аҡъял тураһында легенда» (2013) эштәрен, башҡорт ҡәбиләләренең ырыу атрибуттары нигеҙендә «Юрматы ере» (1996—2005) композицияларын ижад итә. Фольклор рәссамдар Ә.Ә.Байрамғолова, С. М.Ғиләжетдинов, Г. С.Ғиләжетдинова, Р. Р. Кадиров, Т. Х.Мәсәлимов, Х. С. Фазылов һ.б. ижады темаларының береһенә әүерелә.

Фотогалерея

• 
  Ҡ. С. Дәүләткилдеев. Зәңгәр күлдәкле башҡорт ҡыҙы
• 
• 
  «Өс таған» башҡорт шаян бейеүе
• 
  Ю. Ю. Блюменталь. Ярлы малайы

Башҡа халыҡтар фольклоры мотивтары

Удмурт халҡының тормошо, йолалары һәм фольклоры рәссам М. Г. Ғариповтың «Удмурт халҡы легендалары һәм легендалары» (1983—1988), «Байрамдар» (1989) яҙмалар серияһында, «Доға» (1990), «Ҡорбан ағасы» (1991) табағында (листы «Молитва», «Жертвенное дерево»), удмурт халыҡ әкиәте «Ҡыҙ һәм сысҡан» (1989) һәм «Мифтар, легендалар һәм удмурт халҡы легендалары» китабында сағылыш таба.

Удмурт фольклорының мотивтары Башҡортостанда тыуып үҫкән Р. З. Батыршин, K. Ш. Ғәлиханов, М. М. Зидияров ижадында сағыла.

Рәссам С. А. Лебедев ижадына («Аҡ көн» (1978), «Яҙ» (1987), «Параскева Пятница» (1995), «Урыҫ тәреһе» (2005)) фольклор эстетикаһы һыҙаттары хас.

Р. З. Харисовтың ижады татар фольклорына нигеҙләнгән, уның эштәре «неопримитивизм» стилендә башҡарылған, һығылмалы теле таҙа, йомшаҡ, метафоралы. «Халыҡ оҫтаһы» (1978), «Еләктә» («За ягодами») (1996), «Алһыу ат» («Розовый конь») (1996), «Шишмә. Кәләш» (1997) һ.б. китаптарында татар халҡының легенда һәм риүәйәттәре, ғөрөф-ғәҙәттәре һәм йолаларының мотивтары сағыла.

Мари мифтары һәм йолалары сюжеттарына, шулай уҡ «Верёвочка» мари бейеүенә Г. Г. Калитовтың эштәре арналған, ул шулай уҡ «Мари йолалары» (1994—2002) автолитографиялар серияһы, «Мари мифологияһы персонаждары» (2015—2017) линогравюралары авторы. 2011 йылда уның етәкселегендә «Кандыра» этнофутуристик арт-проекты тормошҡа ашырыла, унда проектта ҡатнашыусылар йәштәр араһында популяр сәнғәт төрҙәрен (боди­арт, видео, хэппининг и перформанс) файҙалана.

Рәссам Н. И. Куприянов рус әкиәттәренең сюжеттары һәм образдары буйынса әҫәрҙәрҙе «фэнтези» стиленә яҡын итеп ижад итә: «Гулливер көнө» (1985), «Сығанаҡ янында һуғыш» (1987), «Рус рыцары» оригамиһы (2012).

Урыҫ фольклоры һәм халыҡ сәнғәте керамист В. Г. Кузнецова ижадында сағыла: мифологик һәм фантастик образдар циклы «Вила-батшабикә» («Вила­-царица») (1989), «Яҙ-һыбайлы» (1990).

Ҡала фольклоры һәм һынлы сәнғәт

Ҡалалар үҫешенә бәйле ҡала фольклорының (ҡала легендалары, романстары һәм башҡалар) тип аталған төрө барлыҡҡа килә. Уға М. Марин үҙ ижадында таяна. Танылған мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәре А. Тарковский, С. Довлатов, М. Цветаева һ.б. уның әҫәрҙәренең геройҙары була: «Карап. Н. Гумилёв иҫтәлегенә» (2015), «Бермөгөҙҙөң (единорог) һыйыныу урыны» (2000), «Һомай» (2017).

График һәм рәссам Ф. Х. Шәғәбетдинов Өфөнөң һәм унда йәшәүселәрҙең тормошоноң йәмле картинаһын төшөрә, үҙ эштәрендә («Сәйәхәт» (1993), «Ғүмер ағасы» серияһы (2000), «Тәңре» («Тенёта» (2004) циклы) Өфө пейзаждарын, кешеләрҙе һүрәтләй.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һынлы сәнғәт

Һылтанмалар

• ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОЕ ИСКУССТВО И ФОЛЬКЛОР // Фольклор народов Башкортостана = Folklore of Bashkortostan peoples: энциклопедия / [Науч.-ред. коллегия: Ф. А. Надршина (гл. ред.), С. И. Апсатарова, Л. А. Афанасьева, В. Я. Бабенко, Ф. Г. Галиева, М. Х. Идельбаев, И. Е. Карпухин, Т. Г. Миннияхметова, И. Г. Петров, Р. Р. Садиков, У. Г. Саитов (отв. ред.), Р. А. Султангареева, И. К. Фазлутдинов, Г. Р. Хусаинова;. — Пер. на англ. яз.: ООО «Центр межкультурного сотрудничества»]. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2020. — ISBN ISBN 978-5-88185-474-4 (в пер.).