Һомай
Һомай (Һумай, Ымай, ҡайһы берҙә Умайя) — төрөк һәм монгол халыҡтарының боронғо ҡатын-ҡыҙ алиһәһе[1][2] Тәңренән ҡала икенсе урынды биләй. Хәҙерге заман халыҡтары араһында башҡорттар, бүрәттәр, алтайҙар, ҡаҙаҡтар, ҡырғыҙҙар, монгол, татар, хакас, һәм башҡаларҙа билдәле. Алиһә иң боронғо орхон яҙмаларында телгә алына.
| Һомай | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Атаһы | Тәңре |
| Бер туғандары | Koyash[d], Эрлик[d], Ульгень[d] һәм Ay Dede[d] |
Тасуирламаһы үҙгәртергә
Һомай — мифологик образ, башҡорт фольклоры персонажы. «Урал батыр» эпосында Һомай — ҡоштар батшаһы Самрау менән Ҡояштың ҡыҙы. Әсәһе уны тере һыу Йәншишмә һыуы менән йыуғандан һуң, уға үлемһеҙлек бүләк итә. Әсәһе эргәһендә күк йөҙөндә, йә атаһы биләмәһендә — ерҙә йәшәй, аҡҡош йәки алтынһыу сәсле ҡыҙ ҡиәфәтенә инә ала.
Иблистәр Әзрәҡә менән Зәрҡүм Һомайҙы ҡулға төшөрөргә маташа. Туфан ваҡытында Зәрҡүм, балыҡҡа әүерелеп, ҡыҙҙы йота, һәм шул сәбәпле, ҡояш тотола, һәм аҡҡош-ҡыҙҙы Аҡбуҙат ҡотҡара.
Һылыу Һомай ер баһадиры Урал батырға кейәүгә сыға, уға Аҡбуҙатты һәм булат ҡылыс бүләк итә, Йәншишмәгә илткән юлды күрһәтә. Уларҙың Иҙел исемле улы тыуа, ул әсәһе Һомай өйрәтеүе буйынса яуызлыҡҡа ҡаршы көрәштә атаһына ярҙам итә. Урал батыр үлгәндән һуң, Һомай мәңгегә ҡош ҡиәфәтендә ҡала һәм осоп китә. Күп йылдар үткәс кенә башҡа ҡоштар менән бергә тыуған еренә ҡайта. Аҡҡоштарҙың ырыу юлбашсыһы тип һанала Шул ваҡыттан алып башҡорттар аҡҡоштарҙы изгеләштерә, уларға табына.
«Аҡбуҙар» эпосында — Һәүбәнде ҡурсалаусы ҡош. «Һомайғош» әкиәтендә Һомай кемдең яурынына ултыра, шуны батша итеп һайлайҙар.
Инаныуҙарға ярашлы, Һомай — бәхет ҡошо, һәм уны күргән кеше ғүмерлеккә бәхеткә ирешә. Бер фараз буйынса, иран мифологияһында күләгәһен кешегә ташлап, уны бәхетле итә тип хөрмәтләнгән Һомай ҡошҡа барып тоташа. Икенсе яҡтан, ер ҡатын-ҡыҙ башланғысын кәүҙәләндергән боронғо төрки Умай алиһәһәһенә лә бәйле.
Һомай төрки-монгол, фин-уғыр һәм иран телле халыҡтарҙың мифологияһында осрай. Һомай — айырыуса ололаныусы ер ҡатын-ҡыҙ алиһәһе, мәрхәмәтле (байана) рух, балаларҙы һәм бала табыусыларҙы ҡурсалаусы. Бала тыуҙырыр алдынан ҡатын-ҡыҙҙы һәм сабыйҙы һаҡлап, Һомай тирмәнең таҙа тип иҫәпләнгән һул яғында инеү урынында урынлаша. Ҡатын-ҡыҙ башланғысының кәүҙәләнеше Һомай исеменең үҙендә лә сағыла, ул әсә ҡарынын, ятҡылығын һәм хатта ҡырҡылған кендекте аңлата.
Һомай хөрмәтенә тирмәнең алғы мөйөшөндә башҡа һүрәттәр менән бергә зәңгәр туҡыманан тегелгән ҡурсаҡты элеп ҡуялар, уға, әгәр бала ауырыһа, шыйыҡ бутҡа ашаталар. Яңы тыуған һәм сәңгелдәктә ятҡан балаларҙы ул айырыуса һаҡлай, уларҙың бишеген бәүетә, ә һуңынан алты йәшенә тиклем, бала аяҡҡа баҫҡансы, уны һаҡлап йөрөй. Баланы яуыз көстәрҙән һәм рухтарҙан һаҡлауы арҡаһында, изге Һомай менән баланың ғүмере һәм һаулығы бәйле.
Телгә алыныуы үҙгәртергә
Күлтәгин хөрмәтенә һәйкәлдә П. М. Мелиоранский транскрипцияһында һәм тәржемәһендә тейешле яҙыуҙа былай тип әйтелә
«Умај-тäг öгäм катун кутына інім кÿl-тäгін äр ат болды», тимәк: «Һомайға оҡшаш Ғали йәнәптәре (йәғни шатлыҡҡа) минең әсәйем-ҡатын өсөн, минең кесе туғаным, Күлтәгин, ире булып һанала башлай».Тәржемәгә П. М. Мелиоранский түбәндәге иҫкәрмәне бирә: «Тәржемәлә „ҡот, бәхет“ һүҙен мин титул тип ҡабул иттем… грамматик яҡтан „әсәйемдең бәхетенә күрә“ тип тәржемә итергә мөмкин һ. б. „Һомай“ билдәле алиһә, Алтайҙа шамандар уны әле лә ололай (Радлов Василий Васильевич һәм Вербицкий Василий Иванович һүҙлектәрендә ҡара)»[3].
В. В. Бартольд шулай уҡ Һомайҙы ҡатын-ҡыҙ алиһәһе һәм балалар ҡурсалаусыһы тип һанай[4].
Хакасияла, алиһәнән башҡа, Һомай (Ымай) һүҙе менән тыуғандан алып тәпәй киткәнгә тиклемге йәштәге сабый баланың күңелен атайҙар.
Балаларҙың теге йәки хәл-торошон Һомайҙың эштәре менән бәйләйҙәр. Әгәр бала төшөндә йылмая икән, тимәк, ул Һомай менән һөйләшә, илай икән, тимәк уны яуыз рухтар ҡурҡыта, ә был ваҡытта Һомай ваҡытлыса юғалып тора, ахыры, тип ырымлайҙар. Бала ауырыуы — Һомайҙың юҡлыҡ билдәһен аңлата. Был осраҡта шаманға мәрәжәғәт итәләр, ул ҡамлау ваҡытында уның йәнен яыуз рухтар урлағанын, был баланың ғүмеренә үлем янауын билдәләй.
Шорҙар «һомай әсәне» (Май-иче) балалар ҡурсалаусыһы булараҡ хөрмәт иткәндәр, һәм яуыз рух Ҡара-Һомай тураһында төшөнсәгә эйә булғандар, уны баланың ауырыуы йәки үлеме менән бәйләгәндәр.
Символик һүрәтләнеше үҙгәртергә
Һомайға арналған символик образдар (Май-иче) шорҙарҙа — уҡ менән бәләкәй йәйә, уны сәңгелдәк, бишек өҫтөнә эләләр, бишекте уҡ менән (малайҙар өсөн) йәки орсоҡ менән (ҡыҙҙар өсөн) тишәләр, ағас уҡты бишеккә һалып ҡуялар. Телеуттар Һомайҙы көмөш сәсле йәш ҡатын ҡиәфәтендә күҙ алдына килтерә, ул йәйғор буйлап күктән төшә һәм алтын уҡ ярҙамында балаларҙы һаҡлай, тип иҫәпләй. Ҡырғыҙҙар Һомай-әсәгә балалар тыуғанда йәки ауырығанда мөрәжәғәт итә. Кумандиндар Һомай -әсә (ут алиһәһе кеүек үк) һыуҙан ҡурҡа тип иҫәпләй[3].
Алиһә-әсә менән алтын сәсле итеп һүрәтләнә.
Уның уйындары Сурун-тауында урынлаша, ул һөт күленә эйә була, унда шамандарҙың ырыу рухтары йыуыла һәм кешеләрҙең күңеле таҙара. Таҙа Һомай Аҡ-Үлгендән төшә.
Алтай теленгиттарҙа Һомай функцияһын Дьайачы үтәй, уның исеме «тыуҙырыусы» (йыйылма исеме) тигәнде аңлата. Шамандарҙа Һомай бала тыуҙырыусыларҙы ҡурсалаусы функцияһын үтәй, бала тыуҙырғанда уларға ярҙам итә, баланың кендеген ҡырҡа. Ул ихге рух ҡына түгел, шулай уҡ үлем фәрештәһе лә, үлеүсенең йәнен ала. Бынан тыш, уның менән уңдырышлылыҡ бәйле. Һомайға балаһыҙҙар мөрәжәғәт итә. Һомай шулай уҡ уңдырышлыҡты кәүҙәләндерә. Ҡатын-ҡыҙ Һомайҙың ер кәүҙәләнеше була.
Һомай ергә ике ҡайын менән төшә тип иҫәпләнә[5].
Ҡайһы бер тикшеренеүселәр фекеренсә, Һомайҙың иң иртә һүрәте Кудыргэ ҡәберлегендәге ташта килтерелгән (Кудыргэ сюжеты).[6] Һарыҡташты Ленинград этнография музейына алып киләләр, ул ҡаланың блокада ваҡытында Икенсе бөтә донъя һуғышында юғала.
Архитектурала үҙгәртергә
Башҡортостандың баш ҡалаһы Өфөләге «Торатау» конгресс-холы бинаһы «Урал батыр» башҡорт эпосының төп геройы Урал батырҙың ҡатыны — тылсымлы аҡҡош Һомай ҡаурыйы менән ассоциациялана.
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Һомай // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- ↑ Николаева Д. А. Культ Умай в традиционной культуре бурят // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. — 2008. — В. 62. — ISSN 1992-6464.
- ↑ 3,0 3,1 Потапов, Умай — божество древних тюрков, 1973
- ↑ Бартольд В. В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы: Жалын, 1993 г. С. 10
- ↑ Энциклопедия символов, знаков, эмблем / Авт.-сост. В. Андреева и др.. — М.: ООО «Издательство Астрель»: МИФ: ООО «Издательство АСТ», 2002. — С. 77—78. — («AD MARGINEM»). — 3000 (доп. тираж) экз. — ISBN 5-17-008096-4., ISBN 5-271-02117-3, ISBN 5-87214-062-2.
- ↑ Жерносенко И. А. Особенности иконографии богини Умай в сакральных центрах Алтая. // Ярославский педагогический вестник. — 2016. — № 1. — С. 314. — ISSN 1813-145X
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Башҡорт халыҡ ижады. 3‑сө т. Эпос. Өфө, 1998
- Башкирское народное творчество. Т.1. Эпос. Уфа, 1987
- Галин С. А. Башкирский народный эпос. Уфа, 2004.
- Потапов Л. П. Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных. — Тюркологический сборник 1972. — М.: Наука, 1973. — С. 265—286.
- Котов В. Г. Женское божество Умай/Хумай: сравнительная характеристика // Известия Алтайского государственного университета. — 2010. — № 4-2. — С. 111—114.
- Чебодаева М. П. Образ Богини Умай (Ымай) в изобразительном и декоративном искусстве Хакасии. — Абакан. — 2019. — 40 С.