Атлантик океан
Атлантик океан — ҙурлығы буйынса Ерҙә Тымыҡ океандан һуң икенсе, төньяҡта Гренландия һәм Исландия, көнсығышта Европа һәм Африка, көнбайышта Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка һәм көньяҡта Антарктида араһында урынлашҡан.
| Атлантик океан | |
|---|---|
 | |
| Майҙаны | 91,66 млн км² |
| Күләме | 329,66 млн км³ |
| Иң ҙур тәрәнлек | 8742 м |
| Уртаса тәрәнлек | 3736 м |
| |
 Атлантик океан Викимилектә | |
Майҙаны — 91,66 млн км², шуларҙың яҡынса 16 проценты диңгеҙҙәрҙә, ҡултыҡтарҙа һәм боғаҙҙарҙа. Яр буйы диңгеҙҙәренең майҙаны ҙур түгел һәм һыу майҙанының дөйөм майҙанының 1 проценттан артмай. Һыу күләме — 329,66 млн км², был Бөтә донъя океаны күләменең 25 процентына тиң. Уртаса тәрәнлеге — 3736 м, иң ҙуры — 8742 м (Пуэрто-Рико соҡоро). Океан һыуҙарының уртаса тоҙлолоғо — яҡынса 35 ‰. Атлантик океандың яр буйы һыҙаты төбәк һыуҙарына: диңгеҙҙәргә һәм ҡултыҡтарға бүленә.
Атамаһы боронғо грек мифологияһында титан Атлас (Атланта) атамаһынан килеп сыҡҡан, шунлыҡтан океан Атлантика тип атала.
Этимология үҙгәртергә
Океандың атамаһы б.э.т. V быуатта боронғо грек тарихсыһы Геродоттың әҫәрҙәрендә барлыҡҡа килә, ул «Геркулес бағаналары менән диңгеҙ Атлантида (боронғо Ἀτΰΰ⛪⛪⛪ — Атлантис)» тип яҙған. Атамаһы Боронғо Грецияла Атланта тураһында билдәле булған мифтан килеп сыҡҡан, ул Урта диңгеҙҙең иң көнбайыш нөктәһендә күк көмбәҙен иңендә тотоп торған титан. Рим ғалимы Өлкән Плиний I быуатта хәҙерге Oceanus Atlanticus (лат. Oceanus Atlanticus) — «Атлантик океан» тигән атаманы ҡулланған. Төрлө ваҡытта океан өлөштәре Көнбайыш океан, Төньяҡ диңгеҙ, Тышҡы диңгеҙ тип аталған; Атлантик океандың көньяҡ яртыһын ҡайһы берҙә Эфиопия диңгеҙе йәки океаны тип атайҙар, сөнки «Эфиопия» термины Сахараның бөтә субэкваториаль Африкаһына ла (ә «Абиссиния» экзонимы Эфиопия империяһына ҡарата ҡулланыла).
XVIII быуат уртаһынан ғына Атлантик океан атамаһы хәҙерге мәғәнәлә ҡулланыла башлай[1], рус телендәге тәүге атластарҙа (1737, 1757) шулай уҡ «Төньяҡ диңгеҙ»[2] атамаһы ла ҡулланыла. 1739 һәм 1764 йылдарҙа академик Крафт дәреслектәрендә Атлантик океян йәки һуңыраҡ океан тип яҙыла. Океан... ҙурлығы буйынса ике диңгеҙгә бүленгән: уның экваторға тиклем төньяҡ өлөшө Атлантик диңгеҙ тип, Көньяҡ өлөшө Эфиоп диңгеҙе тип атала[3]»; 1824 йылдағы донъя картаһында хәҙерге мәғәнәлә «Атлантик океан» атамаһы ҡулланыла.[4]
Физик-географик характеристикаһы үҙгәртергә
| Океан | Майҙаны ер һыу, млн. км2 |
Күләме, миллион км3 |
Ул тәрәнлеге, м |
Ҙур океан тәрәнлеге., м |
|---|---|---|---|---|
| Атлантик | 91,66 | 329,66 | 3736 | Пуэрто-Рико улығы (8742) |
| Һин | 76,17 | 282,65 | 3711 | Улаҡ зонд (7209) |
| Төньяҡ Боҙло | 14,75 | 18,07 | 1225 | Гренланд диңгеҙе (5527) |
| Тихон | 178,68 | 710,36 | 3976 | Марс уйһыулығы (11 022) |
| Донъя | 361,26 | 1340,74 | 3711 | 11 022 |
Дөйөм мәғлүмәттәр үҙгәртергә
Атлантик океан ҙурлығы буйынса океандар араһында икенсе урында тора. Майҙаны — 91,66 млн км², һыу күләме — 329,66 млн км². Субарктик киңлектәрҙән Антарктидаға тиклем һуҙылған. Һинд океаны сиге Энә мороно (Мысь Игольный) меридианы (20°E) буйлап Антарктида (Земля Королевы Мод) ярҙарына тиклем һуҙыла. Тымыҡ океан менән сик Горн морононан 68°04' W меридианы буйлап йәки Көньяҡ Американан Антарктида ярымутрауына тиклем Дрейк боғаҙы аша, Осте утрауынан Штернек моронона тиклем үтә
Төньяҡ Боҙло океан менән сик Хадсон боғаҙының көнсығыш инеү урыны буйлап үтә, Артабан Дэвис боғаҙы аша һәм Гренландия утрауы яры буйлап Брюстер моронона тиклем, Дания боғаҙы аша Исландия утрауындағы Рейдинупур моронона тиклем, яр буйында Герпир моронона, артабан Фарер утрауҙарына, артабан Шетланд утрауҙарына һәм Скандинавия ярымутрауы ярҙарына тиклем 61° төньяҡ киңлектә. Ҡайһы берҙә океандың көньяҡ өлөшө, төньяҡ киңлектән 35 ° тиклем (һыу әйләнеше һәм атмосфера нигеҙендә) 60 °С. 4. (океан төбө рельефы буйынса) Көньяҡ океанға ҡарай..
Диңгеҙҙәре һәм ҡултыҡтары үҙгәртергә
Атлантик океан диңгеҙҙәренең, ҡултыҡтарының һәм боғаҙҙарының майҙаны — 14,69 млн км² (океандың дөйөм майҙанының 16 %), күләме 29,47 млн км² (8,9 %). Иң билдәле диңгеҙҙәр һәм төп ҡултыҡтар (сәғәт уғы буйынса): Ирланд диңгеҙе, Бристольский ҡултығы, Төньяҡ диңгеҙ, Норвег диңгеҙе, Балтик диңгеҙе (Ботнический ҡултығы, Фин ҡултығы, Рига ҡултығы), Бискай ҡултығы, Урта диңгеҙ (диңгеҙ Альборан, Балеар диңгеҙе, Лигур диңгеҙе, Тиррен диңгеҙе, Адриатик диңгеҙе, Ион диңгеҙе, Эгей диңгеҙе), Мәрмәр диңгеҙе, Ҡара диңгеҙ, Азов диңгеҙ, Гвинея ҡултығы, диңгеҙ рисер, лазарев диңгеҙе, уэдделл диңгеҙе, скоша (ҡайһы берҙә һуңғы дүртәүҙе Көньяҡ океанға индерәләр), Кариб диңгеҙе, Мексика ҡултығы, Саргасс диңгеҙе, ҡултыҡ Мэн, изге лаврентий ҡултығы, лабрадор диңгеҙе[5]. Шулай уҡ Ирмингер диңгеҙе (Гренландия һәм Исландия араһында), Кельт диңгеҙе, Ироз диңгеҙе, Нидерланд яры буйындағы ватт һәм башҡа өлөштәрҙе айыралар.
 |
 |
 |
 |
| Был төрөнә океан утрауҙары менән Ньюфаундленд (Канада) | утрау Эльба буласаҡ Урта диңгеҙ | Пляж утрауҙары Куба ҡала янында Варадеро | Боҙлоҡ н буве утрауы көньяҡ Атлантика |
Утрауҙары үҙгәртергә
Атлантик океандың иң ҙур утрауҙары һәм архипелагтары: Британия утрауҙары (Бөйөк британия, Ирландия, Гебрид утрауҙары, Оркней утрауҙары, Шетланд утрауҙары), Оло антил утрауҙары (Куба, Гаити, Ямайка, Пуэрто-Рико, Хувентуд), Ньюфаундленд, Исландия, Утлы Ер архипелагы (Утлы Ер, Пилос навариноға), Маражо, Сицилия, Сардиния, Кесе антил утрауҙары (Тринидад, Гваделупа, Мартиника, Кюрасао, Барбадос, Гренада, Сент-Винсент, Тобаго), Фолкленд (Мальвинский) утрауҙары (Фолкленд Көнсығыш (Соледад), Фолкленд Көнбайыш (Гран-Мальвин)), Багам утрауҙары (Эгина, чериго, Оло Инагуа, Оло Багама), Кейп-Бретон, Кипр, Корсика, Крит, Антикости, Канар утрауҙары (Тенерифе, Фуэртевентура, Гран-Канария), Зеландия, Принц Эдуард, Балеар утрауҙары (Майорка), Көньяҡ Георгия, Лонг-Айленд, Моонзундский архипелагы (Ридала, Хийумаа), йәшел морон утрауҙары, Эвбея, Көньяҡ Спорада (Родос), Готланд, Фюн, Киклад утрауҙары, Азор утрауҙары, Балеар утрауҙары, Көньяҡ шетланд утрауҙары, Биоко, Бижагош утрауҙары, Лесбос, Аланд утрауҙары, Фарер утрауҙары, Эланд, Лолланна, Көньяҡ оркней утрауҙары, С-Том, Мадейра утрауҙары, Мальта, Принсипи, Изге Елена, Күтәрелеү, Бермуд Утрауҙары[5].
Океан формалашыу тарихы үҙгәртергә
Атлантик океан Мезозой осоронда боронғо суперконтинент Пангеяның Гондвананың көньяҡ материк өлөшөнә һәм Төньяҡ Лавразияға бүленеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Триастың иң аҙағында был ҡитғаларҙың күп өлкәле хәрәкәте һөҙөмтәһендә хәҙерге Төньяҡ Атлантиканың беренсе океан литосфераһы барлыҡҡа килә. Тетис океанының тарҡаулығының көнбайышҡа киңәйеүе рифт зонаһы барлыҡҡа килтерә.
Уйһыулыҡ Анлантика формалашыуҙың башланғыс стадияһында көнсығышта Тетис океанының ике ҙур океан бассейнын һәм көнбайышта Тымыҡ океанды тоташтырыу булараҡ барлыҡҡа килә. Атлантик океан уйһыулығының артабанғы үҫеше Тымыҡ океан күләменең кәмеүе менән бәйле була. Иртә юра дәүерендә Гондвана Африкаға һәм Көньяҡ Америкаға бүленә башлай һәм хәҙерге Көньяҡ Атлантиканың океан литосфераһын барлыҡҡа килә. Криттарҙа Лавразия тарҡала, Төньяҡ Америка Европанан айырыла башлай. Шул уҡ ваҡытта Гренландия, төньяҡҡа табан күсеп, Скандинавия һәм Канаданан айырыла. Һуңғы 40 миллион йыл эсендә һәм беҙҙең көндәргә тиклем Атлантик океан бассейнын яҡынса океан уртаһында урынлашҡан берҙәм рифт күсәры буйынса асыу дауам итә.[6].Бөгөнгө көндә лә тектоник плиталар хәрәкәте дауам итә. Көньяҡ Атлантикала Африка һәм плиталарының айырмаһы йылына 2,9-4 см тиҙлек менән дауам итә. Үҙәк Атлантикала Африка, Көньяҡ Америка һәм Төньяҡ Америка плиталары йылына 2,6-2,9 см тиҙлек менән айырыла. Төньяҡ Атлантикала Евразия һәм Төньяҡ Америка плиталарының таралыуы йылына 1,7-2,3 см тиҙлек менән дауам итә. Төньяҡ Америка һәм Көньяҡ Америка плиталары көнбайышҡа табан хәрәкәт итә, төньяҡ-көнсығышҡа Африка плитаһы, ә көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай Евразия плитаһы Урта диңгеҙ буйында ҡыҫылыу билбауын барлыҡҡа килтерә.[7].
Диңгеҙ төбө рельефының төҙөлөшө һәм геологияһы үҙгәртергә
Шельфтың (диңгеҙ һыуы баҫыуҙан хасил булған һай урындар) байтаҡ райондары Төньяҡ ярымшарҙа урынлашҡан һәм Төньяҡ Америка һәм Европа ярҙарына терәлеп тора. Дүртенсел осорҙа шельфтың күп өлөшөн континенталь боҙлоҡ ҡаплай, улар рельефтың боҙлоҡ формаларын барлыҡҡа килтерә.
Шельф рельефының тағы бер элементы — һыу аҫтында ҡалған йылға үҙәндәре, улар Атлантик океандың бөтә шельф райондарында тиерлек осрай. Шельфта континенталь ултырмалар киң таралған. Африка һәм Көньяҡ Америка ярҙарында шельф ҙур булмаған райондарҙы биләй, әммә Көньяҡ Американың көньяҡ өлөшөндә ул һиҙелерлек киңәйә (патагон шельфы). Һыу баҫыу ағымдары ҡомло һырттар барлыҡҡа килтергән, улар хәҙерге заман рельефының субакваль формаларыда иң таралғаны булып тора. Улар Төньяҡ диңгеҙе шельфына хас, Ла-Манш, шулай уҡ Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка шельфтарында ҙур күләмдә осрай. Экваториаль-тропик һыуҙа (бигерәк тә Кариб диңгеҙендә, Багам ярҙарында, Көньяҡ Америка ярында) мәрйен рифтары киң таралған.[8].
Атлантик океандың күпселек райондарының континент битләүҙәре һөҙәк, ҡайһы берҙә улар һикәлтәле профилле һәм һыу аҫты каньондары тарафынан тәрән тарҡалған. Ҡайһы бер райондарҙа континенталь битләүҙәр яйлалар сиге менән тоташа:эре уҡмаш (длыба) структураһы Фарер-Исландия сигенән, Исландиянан Төньяҡ диңгеҙгә тиклем һуҙылған. Ошо уҡ төбәктә Рокалл-Хиллз урынлашҡан, ул шулай уҡ Европа субконтинентының һыу аҫты өлөшө булып тора.[8].
Континенталь итәк оҙонлоғоноң күп өлөшөндә 3-4 км тәрәнлектә ятҡан һәм аҫҡы ултырмаларҙың ҡеүәтле (бер нисә километр) ҡалынлығынан торған тупланманан тора. Атлантик океандың өс йылғаһы донъяла иң ҙур ун йылға иҫәбенә инә — Миссисипи (йылына 500 миллион тонна ағым), Амазонка (499 млн тонна) һәм Оранж (153 млн тонна). Атлантик океан бассейнына йыл һайын уның төп йылғаларының 22-һендә генә ташылған ултырма материалдың дөйөм күләме 1,8 млрд тоннанан ашыу тәшкил итә. Континенталь итәктең ҡайһы бер райондарында лайлалы ағымдарҙы сығарыу өсөн ҙур конустар бар, улар араһында иң ҙуры — Хадсон, Амазонка, Рона (Урта диңгеҙҙә), Нигер, Конго һыу аҫты каньондарын сығарыу конустары. Төньяҡ Америка континенталь итәге буйлап көньяҡ йүнәлештә һалҡын арктик һыуҙар ағып төшөү сәбәпле, гигант ултырма формалар барлыҡҡа килә.[8][9].
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — 2-е изд., стереотип. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2001. — С. 24.
- ↑ Земноводный глобус без Америки. До и после великих открытий. leninka-ru.livejournal.com. Дата обращения: 25 декабрь 2019.
- ↑ Новое всеобщее землеописание, для употребления в училищах: Первый курс. books.google.ru. Дата обращения: 25 декабрь 2019.
- ↑ Земноводный глобус без Америки. До и после великих открытий. leninka-ru.livejournal.com. Дата обращения: 25 декабрь 2019.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85
- ↑ Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 142—191.
- ↑ Ушаков С. А., Ясаманов Н. А. Дрейф материков и климаты Земли. — М.: Мысль, 1984. — С. 10—15.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988. — С. 535—540.
- ↑ Каплин П. А., Леонтьев О. К., Лукьянова С. А., Никифоров Л. Г. Берега. — М.: Мысль, 1991. — С. 130—135.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Атлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы. — М.: ГУНК МО СССР, 1980.
- Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988.
- Просвиров Е. С. Ядовитые и опасные рыбы тропических вод Атлантики. — М., 2007.
- Перлмуттер А. Руководство по определению морских рыб (Атлантического побережья США). — М., 1970.