Балтик диңгеҙе

Ба́лтик диңгеҙе́ — материк эсендә урынлашҡан диңгеҙ. Балтик диңгеҙе Европаның төньяғында урынлашҡан, Атлантик океан бассейнына керә.

Балтик диңгеҙе
Урынлашыуы	Төньяҡ Европа
Майҙаны	415 мең км²
Күләме	21,5 мең км³
Яр буйы оҙонлоғо	8 мең тирәһе км
Иң ҙур тәрәнлек	470 м
Уртаса тәрәнлек	51 м
Балтик диңгеҙе Викимилектә

Утрауҙарҙы иҫәпләмәйсә диңгеҙ өҫтө майҙаны 415 мең км². Һыу күләме 21,5 мең км³.

Ба́лтик диңгеҙе́нең иң төньяҡ нөктәһе Төньяҡ поляр түңәрәгенә етә яҙа (65°40' с. ш.), ә иң көньяҡ нөктәһе Висмара ҡалаһы (53°45' с. ш.) эргәһенә тура килә.

Иң сикке көнбайыш нөктәһе — Фленсбур (9°10' в. д.) районында, иң сикке көнсығыш нөктәһе Санкт-Петербург (30°15' в. д.) районында урынлашҡан. Ғәйәт ҙур күләмдә йылға һыуҙары ағып төшкәнлектән һыу әҙ тоҙло, шуға күрә диңгеҙ тоҙғолт һыулы. Донъяла ошондай үҙенсәлекле иң ҙур диңгеҙ булып тора..

Физик-географик һүрәтләмә

Балтик диңгеҙе Рәсәй, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Германия, Дания, Швеция һәм Финляндияның ярҙарын йыуа.

Балтик диңгеҙенең эре ҡултыҡтары: Фин ҡултығы, Ботник ҡултығы, Рига ҡултығы, Курш ҡултығы.

Эре утрауҙар: Готланд, Эланд, Борнхольм, Волин, Рюген, Аланд утрауҙары һәм Сааремаа.

Балтик диңгеҙенә ҡойоусы эре йылғалар: Нева, Нарва, Көнбайыш Двина (Даугава), Неман, Преголя, Висла, Одер һәм Вента.

Эре порттар: Вентспилс, Санкт-Петербург, Калининград, Балтийск, Клайпеда, Киль, Любек, Копенгаген, Гданьск, Щецин.

Диңгеҙ төбөнөң рельефы

Рельеф Балтийского моря (метров)

Балтик диңгеҙе материктар шельфы (диңгеҙ һыуы баҫыуҙан хасил булған һай урындар) сиктәрендә урынлашҡан. Уртаса тәрәнлеге 51 метр. Һайлыҡтарҙа, һыу аҫты уйпаттарында, утрауҙар эргәһендә тәрәнлек ҙур түгел (12 м тиклем).

Тәрәнлектәре 200 метрға еткән бер нисә сөңгөлдәр(ҡаҙанһыу) бар. Иң тәрән сөңгөл Ландсорт ҡаҙанһыуы (58°38′ с. ш. 18°04′ в. д.). Был урынға диңгеҙҙең максималь тәрән урыны (470 м) тура килә. Ботник ҡултығында иң тәрән урын — 293 м, ә Готланд ҡаҙанһыуында — 249 м.

Көньяҡ өлөшөндә диңгеҙ төбө тигеҙ, ә төньяҡ өлөшө тигеҙ түгел, ҡаялы. Яр буйҙарындағы һыу төбө ултырмаларының күп өлөшөн ҡом тәшкил итә. Әммә, дөйөм алғанда, диңгеҙ төбө боҙлоҡ сығышлы йәшел, ҡара йәки һоро төҫтәге балсыҡлы ләмдән тора.

Гидрологик режим

Балтик диңгеҙенең гидрологик режимы үҙенсәлекле. Унда яуым-төшөм һәм йылғаларҙан килгән сөсө һыу өҫтөнлөк итә. Диңгеҙҙең өҫкө ҡатламындағы тоҙлолоғо ҙур булмаған һыу Датск боғаҙы аша Төньяҡ диңгеҙгә (Северное море) китә. Ә Балтик диңгеҙенә төпкөлдәге ағым аша Төньяҡ диңгеҙҙең тоҙло һыуы килә.

Юрмала ҡалаһы пляжынан диңгеҙгә күренеш, 2013 йыл март

Штормдар мәлендә һыу ҡатламдары диңгеҙ төбөнә тиклем аралашып бөтә. Диңгеҙҙәр араһындағы һыу алмашыныу характеры үҙгәрә. Боғаҙҙың бөтә тәрәнлеге буйынса ла һыу Балтик диңгеҙенә лә, Төньяҡ диңгеҙгә лә күсә ала.

Балтик диңгеҙендә һыу ҡалҡыу (полусуточные и суточные) дәүмәле 20 сантиметрҙан үтмәй.

Фин ҡултығының үрендә, ҡайһы бер метеорологик ситуацияларҙа, һыу кимәле 5 метрға тиклем күтәрелеүе мөмкин. Диңгеҙ кимәле тирбәлеүенең йыллыҡ амплитудаһы Кронштадт янында — 3,6 метрға, Вентспилс янында 1,5 метрға етә. Сейш тирбәлештәре амплитудаһы 50 сантиметрҙан артмай.

Яуым-төшөмдәргә бәйле (сгонно-нагонные явления) һыу кимәленең тирбәлеүе яр ситтәрендә 50 сантиметрға, бухта һәм ҡултыҡтарҙа 2 метрға тиклем барып етергә мөмкин.

Башҡа диңгеҙҙәр менән сағыштырғанда Балтик диңгеҙендә тулҡындар әллә ни ҙур булмай.. Диңгеҙ уртаһына тура килгән урындарҙа тулҡындарҙың бейеклеге 3,5 метр тирәһе. Ҡайһы саҡта 4 метрҙан да ашырҡа мөмкин. Һай һыулы ҡултыҡтарҙа тулҡындарҙың бейеклеге 3 метрҙан үтмәй, тик улар текәрәк булалар.

Әммә 10 метрҙан ашҡан тулҡындар ҙа булып тора. Бындай тулҡындар тәрән һыулы урындарҙан һайлыҡтарға ҡарай йүнәлгән штормдар ваҡытында барлыҡҡа килә.

Мәҫәлән, Эландс-Седра-Грунт банкаһында ( һайлығында) 11 метр бейеклегендә тулҡын күтәрелгән саҡ булған.

Һыуҙың өҫкө ҡатламында тоҙлолоғо ҙур булмау, диңгеҙҙәге хәлдәрҙең тиҙ генә үҙгәреүенә булышлыҡ итә. Ҡышҡыһын караптарға боҙланыу ҡурҡынысы янай. Бындай үҙенсәлектәре арҡаһында, Балтика юғары кимәлдәге транспорт юлы булыу менән бергә, бик ҡатмарлы, хәүефле навигация районы ла булып тора

Һыуҙың үтә күренеүсәнлеге үҙәк райондарҙан ярҙарға ҡарай кәмей бара. Иң ныҡ үтә күренгән урындар диңгеҙҙең үҙәгендә һәм Ботник ҡултығында,зәңгәрһыу йәшел төҫтә. Яр ситтәрендә — һарғылт йәшел, ҡайһы саҡта һорғолт төҫ өҫтәлә. Иң насар күренгән сағы йәйгеһен, планктон күпләп үрсегән мәлдә була.

Боҙ башта ҡултыҡтарҙа октябрь— ноябрь тирәләрендә күренә башлай. Ботник ҡултығында һәм и значительная часть побережья (кроме южного берега) Фин ҡултығы ярҙарының сите (көньяҡ ярынан башҡа) 65 сантиметрға тиклем ҡалынлығындағы боҙ менән ҡаплана. Дингеҙҙең үҙәк һәм көньяҡ өлөштәре боҙ менән ҡапланмай.

Боҙ апрелдә ирей.Әммә Ботник ҡултығының төньяғында июндә лә йөҙөп йөрөгән боҙҙар осрарға мөмкин. Һыу төбөнән ҡалҡып сыҡҡан боҙҙар була.

Температура режимы һәм тоҙлолоҡ

Фин ҡултығында һыуҙың өҫкө ҡатламының температураһы — 15—17 °C , в Ботник ҡултығында — 9—13 °C, диңгеҙ үҙәгендә 14—17 °C тәшкил итә. Тәрәнгә төшкән һайын температура яйлап ҡына түбәнәйә барып, термоклинда (20—40 м тирәһендә) ҡапыл 0,2—0,5 °C-гә тиклем ҡырҡа һикереш була. Унан температура диңгеҙ төбөнә ҡарай тағын күтәрелә(4—5 °C).

Һыуҙың уртаса температураһы °C
(Фин ҡултығының үҙәге 60,15° с. ш. 26,96° в. д.; 1900—2004 йылғы мәғлүмәттәр):

Горизонт, м	Ғинуар	Февраль	Март	Апрель	Май	Июнь	Июль	Август	Сентябрь	Октябрь	Ноябрь	Декабрь
0	0,8	−0,4	0,2	0,6	4,4	10,0	15,4	16,0	13,5	8,6	5,7	3,0
10	0,5	0,0	0,1	0,3	3,3	7,5	13,2	14,6	12,5	8,4	6,1	4,1
20	0,8	0,2	0,1	0,4	1,8	4,7	7,2	7,9	10,4	8,2	6,1	4,3
30	1,0	0,4	0,3	0,4	1,4	2,5	3,5	3,9	7,8	6,0	5,3	4,4
50	3,0	2,5	2,2	2,5	2,3	2,5	2,6	3,3	3,1	3,2	4,1	3,9

Һыуҙың уртаса температураһы °C
(56,5° так как 19,5° к. о. координата нөктәләре буйынса; 1900—2004 йылғы мәғлүмәттәр):

Горизонт, м	Ғинуар	Февраль	Март	Апрель	Май	Июнь	Июль	Август	Сентябрь	Октябрь	Ноябрь	Декабрь
0	3,7	2,5	1,8	2,2	5,5	11,3	15,5	17,1	13,8	10,7	8,0	5,8
10	3,6	2,5	1,8	2,1	4,5	9,9	14,6	16,9	13,6	10,4	8,0	5,8
20	3,6	2,5	1,8	2,0	3,4	6,6	10,3	13,5	13,3	10,4	8,0	5,8
30	3,6	2,6	1,8	1,8	3,0	4,2	5,2	5,4	6,8	10,3	8,0	5,8
50	3,8	2,8	1,9	1,7	2,4	3,0	3,4	3,4	2,8	3,2	5,9	5,7
100	5,0	5,1	5,1	4,4	4,7	5,0	4,9	4,7	4,7	4,8	4,9	5,1

Диңгеҙ һыуының тоҙлолоғо(әселеге) Балтик диңгеҙе менән тоҙло Төньяҡ диңгеҙ тоташтырыусы Датск боғағынан көнсығышҡа ҡарай кәмей бара. Датск боғағында тоҙлолоҡ диңгеҙҙең өҫтөндә 20 промилле(‰), ә төбөндә 30 ‰ тәшкил итә.

Диңгеҙ үҙәгенә ҡарай тоҙлолоҡ өҫкө өлөшөндә — 6—8 ‰ -гә тиклем, төньяҡта Ботник боғаҙында—2—3‰-гә, Фин ҡултығында 2‰-гә тиклем кәмей. Тәрәнгә киткән һайын тоҙлолоҡ арта барып, үҙәк өлөшөнә тура килгән диңгеҙ төбөндә 13‰-гә барып етә.

Әммә океан һыуынан айырмалы рәүештә,экстрен шарттарҙа Балтик диңгеҙен һыуһынға һыуын эсеп алыу һаулыҡҡа зыян итмәй.

Тирә-яҡ мөхитте һаҡлау

Билтик диңгеҙендә химик ҡорал сүплектәре (ағыулы матдәләр һалынған контейнерҙар Икенсе донъя һуғышынан һуң Балтик диңгеҙендә ерләнә) булыуы экологик хәленә йоғонто яһай. «Профессор Штокман» финни-тикшереү судноһы ярҙамында океанограф-ғалимдар химик ҡорал табылған судноларҙы тикшерҙеләр. Табылған суднолар картаға төшөрөлдө, суднолар махсус аппарат ярҙамында ҡарап сығылды, һыу һәм грунт пробалары алында, диңгеҙ төбөндәге суднолар тирәһендәге ағым өйрәнелдә. Ҡайһы бер суднолар тирәләй ағыулы матдәләр тарала башлаған тигән нәтижә яһалды. 2003 йыллда Балтик диңгеҙендә химик ҡорал ҡалдыҡтарының балыҡсылар ауына эләгеүенең 21 осрағы теркәлгән — барыһы ла иприт ойошҡан киҫәктәре һәм дөйөм ауырлығы 1005 кг тәшкил итә. .

2011 йылда диңгеҙгә парафин түгелә һәм бөтә диңгеҙгә тарала. Яр буйынса парафин киҫәктәре табыла.

Тәбиғи ресурстары

Балтик диңгеҙе диңгеҙ аҙыҡтарына бик бай. Шулай уҡ, унда нефть ятҡылыҡтары бар. Рәсәйҙә Калининград өлкәһенең экономик зонаһында нефть табыла. (месторождение Д-6) (55°19,66′ с. ш. 20°34,50′ в. д.). Тимер-марганец һәм янтарь ятҡылыҡтары асыҡланған.

Был ятҡылыҡтарҙы ҡулланыу экологик тыйыуҙарға бәйле тотҡарланып тора. Сөнки, диңгеҙ һәм Атлантик океан араһында һыу менән алмашынышыу бик ҙурҙан түгел. Шулай уҡ, диңгеҙ яры буйлап урынлашҡан дәүләттәр йыуынты һыуҙар менән диңгеҙҙе бысратып, эвтрофикацияға дусар итеүе мөмкин.

Балтик диңгеҙенең төбөнән "Северный поток"газопроводы үтә.

Рекреацион ресурстары

Курорттар:Рәсәйҙә Сестрорецк, Зеленогорск (Санкт-Петербург), Светлогорск (Калининград өлкәһе), Пионерский һәм Зеленоградск,Латвияла Юрмала һәм Саулкрасты , Литвала Паланга һәм Неринга, Польшала Сопот, Хель, Кошалин, Колобжег, Германияла Альбек , Бинц, Хайлигендамм һәм Тиммендорф, Эстонияла Пярну һәм Нарва-Йыэсуу.

Эресун күпере — Дания (Зеландия утрауы) һәм Швеция тоташтырыусы юлы. Балтик диңгеҙе

Диңгеҙ транспорты

Тәрәнлек ҙур булмау сәбәпле, Фин ҡултығының һәм Архипелаг диңгеҙенең күп урындары ҙур транспорт караптары үтә алмай. Әммә круиз лайнерҙарҙың иң эреләре лә Дан ҡултығы аша Атлантик океанға сыға ала. Төп сикләүсе фактор — Ҙур Бельт күпере.

Иң ҙур порттар: Балтийск, Вентспилс, Выборг, Гданьск, Гдыня, Калининград, Киль, Клайпеда, Копенгаген, Лиепая, Любек, Рига, Росток, Санкт-Петербург, Стокгольм, Таллин, Щецин., планда: Фемарнбельт (18 км, 2028, Дания — Германия).

Дан ҡултығы аша Атлантик океан диңгеҙҙәре менән тоташа (Төньяҡ диңгеҙ).

Ҡултыҡ аша күперҙәр: Ҙур Бельт (6790 м, 1998, Дания), Кесе Бельт аша Яңы күпер (1700 м, 1970, Дания), Эресунн (16 км, 2000, Дания — Швеция), планда тора: Фемарнбельт тоннеле (18 км, 2028, Дания — Германия).

Атамаһы

• русса: Балтик диңгеҙе
• инглизсә: Baltic Sea (Балтик диңгеҙе)
• латинса: Oceanus Sarmaticus (Сармат океаны), Sarmatĭcum mare, бор. грек. Σαρματικων, Σαρματικὸς ὠκεανός . Suebicum mare (Свеб диңгеҙе)
• датса: Østersøen (Көнсығыш диңгеҙе)
• немецсә: Ostsee (Восточное море)
• латышса: Baltijas jūra (Балтик диңгеҙе)
• литва телендә: Baltijos jūra (Балтик диңгеҙе)
• полякса: Morze Bałtyckie (Балтик диңгеҙе)
• финсә: Itämeri (Көнсығыш диңгеҙе)
• шведсә: Östersjön (Көнсығыш диңгеҙе)
• эстонса: Läänemeri (Көнбайыш диңгеҙе)
• боронғо скандинав телендә: Eystrasalt йәки austan haf (Көнсығыш диңгеҙе)

Әҙәбиәт

• Леонов А. К. Региональная океанография. — Л.: Гидрометеоиздат, 1960.
• Шамраев Ю. И., Шишкина Л. А. Океанология. — Л.: Гидрометеоиздат, 1980. — 384 с. — 3000 экз.
• Зонн И. С., Костяной А. Г., Семёнов А. В., Жильцов С. С. Балтийское море: Энциклопедия. — М.: Международные отношения, 2015. — 576 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7133-1493-4.

Һылтанмалар

• Балтийское море — рельеф дна, климат, гидрология, течения, солёность и другие сведения.
• Балтийское море в книге: А. Д. Добровольский, Б. С. Залогин. Моря СССР. Изд-во Моск. ун-та, 1982.
• Балтийское море  (билдәһеҙ). Единая система информации об обстановке в Мировом океане. Динамическое электронное справочное пособие. ФГУ «Государственный океанографический институт имени Н. Н. Зубова» (1 июнь 2007). Дата обращения: 11 май 2014.
• Балтийское море в Большой советской энциклопедии
• Высота волн Балтики онлайн  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 8 сентябрь 2011 года. 2011 йыл 8 сентябрь архивланған.
• Конвенция по защите природной морской среды района Балтийского моря  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 3 июнь 2012 года. 2012 йыл 3 июнь архивланған.
• Химическое оружие затоплено во впадинах Балтийского моря  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 27 сентябрь 2007 года. 2007 йыл 27 сентябрь архивланған.
• Балтийское море — море смерти 2019 йыл 1 ноябрь архивланған.