Чех теле

Чех теле (үҙатамаһы: čeština, český jazyk) — чехтарҙың теле, славян телдәренең береһе. Көнбайыш славян төркөмө ; словак теленә иң яҡын торған тел, уның менән чехия-словакия төркөмсәһенә берләшә.. Башлыса Чехияла таралған; ҙур булмаған чех телендә һөйләшеүселәр төркөмдәре Словакияла, Австралияла, Рәсәйҙә, Хорватияла, Көнбайыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, АҠШ- та, Канадала, Аргентинала, Австралия һәм башҡа илдәрҙә йәшәй. Чех Республикаһының рәсми теле (úřední jazyk) һәм Европа берлегенең 2004 йылдан 24 рәсми телдәренең береһе. Ҡайһы бер Үҙәк һәм Көнсығыш Европа дәүләттәрендә , ҡағиҙә булараҡ, чехтар ойошоп йәшәйҙәр (Австрия, Босния һәм Герцеговина, Хорватия һәм Словакия), чех теле өсөн төбәк статусын алыу мөмкинлеге ҡарала.

Чех теле
Телдең үҙатамаһы	čeština, český jazyk
Илдәр	Чехия; Словакия, Австрия, Хорватия; Көнбайыш Европа илдәре; Рәсәй; АҠШ, Канада, Аргентина; Австралия
Рәсми хәле	Чехия Европа Берләшмәһе Региондар: Австрия; Босния һәм Герцеговина; Хорватия; Словакия
Идара итеүсе ойошма	Чех теле институты
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	10,62 млн чел.
Һаҡлыҡ хәле	Хәүефһеҙлектә
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Һинд-европа ғаиләһе Славян тармағы Көнбайыш славян төркөмө чех-словак төркөмсәһе Туғандаш телдәр: словак, поляк, кашуб, лужи һәм полаб
Әлифба	Латиница (чех алфавиты)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	чеш 790
ISO 639-1	cs
ISO 639-2	ces/cze
ISO 639-3	ces
Был телдә Википедия

Донъяла чех телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 10,62 миллион кешегә артты, шуларҙан Чехияла — 10,40 млн кеше йәшәй (2012).

Чех теленең үҙенсәлеге түбәндәгеләр: ҡайһы бер көнбайыш славян телдәренән айырыусы йәки уларға яҡынайтыусы фонетик билдәләр, һуҙынҡы фонемаларының оҙон һәм ҡыҫҡа вокализм системаһы , a, ā, u, ū йомшаҡ тартынҡылар араһында тарихи үҙгәреше һәм e, i, í йомшаҡ тартынҡыларҙан һуң; консонантизм системаһында— ижек яһаусы танау өндәре [л] һәм [r], альвеоляр ҡалтыраулы ř ([rš], [rž]) булыуы, йомшаҡ r' үҫешкән, палаталь тартынҡыларҙың юғалыуы; морфонологияла — ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙың оҙон һуҙынҡылар һәм дифтонг ou ([ou]) бер морфема сиктәрендә сиратлашыуы; морфология өлкәһендәге үҙенсәлек: исемдәрҙең бик күп килеш менән үҙгәртеү төрө (склонение), хәҙерге заман ҡылым формаларының зат менән үҙгәреш типтарының булыуы, ябай үткән замандың булмауы .

Чех телендә дүрт диалект төркөмө билдәләнә: чех теленең үҙенең, ганац, ляш (силезский) һәм моравия-словак диалекттары. Чех әҙәби теленең нигеҙе булып урта чех һөйләше тора. Әҙәби тел һәм диалекттар менән бер рәттән, чех телендә һөйләшеүселәр араһында интердиалекттар таралған. Шуларҙың береһе — көнкүреш йәнле һөйләү теле (сығышы буйынса чех интердиалекты) — чех теленең субстандарт формаһы булып тора.

Чех әҙәби теле тарихы боронғо чех (1500 йыл тиклем), иҫке чех (XVIII быуаттың беренсе яртыһына тиклем) һәм яңы чех (XVIII быуаттың икенсе яртыһынан алып) осорҙарына бүленә.

Яҙма нигеҙендә латин графикаһы ята, Европала диакритика киң ҡулланылған (42 позицияның 15). Тәүге яҙма ҡомартҡылары XIII быуат аҙағына ҡарай.

Атамаһы тураһында

Чех телендә үҙатамаһының ике варианты бар. Уларҙың береһе — jazyk český — рәсми атамаһы; икенсеһе — čeština — йәнле һөйләү телендә киң таралыш алған. Лингвоним «чех теле» чех халҡының үҙатамаһынан Češi «чехтар» (Čech «чехтар», Češka «чешка») килеп сыҡҡан. Һүҙ «чех» кесерәйтеү форманты *-xъ ярҙамында килеп сыҡҡан, *čelověkъ һәм *čelędь һүҙҙәрендә сағыла йәки был һүҙҙең эске формаһы булып тора.

Чех теленең тәүге яҙмаһы латинса — lingua Sclavonica — XII быуаттар башында телгә алына. Һуңыраҡ тексттарҙа түбәндәге атамалар барлыҡҡа килә: Slavico lingua-Bohemica йәки Slavo lingua-Bohemica «славя-богема (славян-чех) теле» һәм һуңынан lingua Bohemica «богема (чехия) теле». Латинса исеме lingua Bohemica урта быуаттарҙағы Чехияның тарихи өлкәһе Богемия (Bohemia) атамаһынан килеп сыҡҡан, был төбәк халҡының боронғо кельт ҡәбиләләре менән бәйле. Латиндан был лингвоним башҡа телдәргә лә үтеп инә, мәҫәлән, немец теленә — Sprache böhmische (ул хәҙерге ваҡытта иҫкергән тип иҫәпләнә).

Лингвогеография

Ареалы һәм һаны

Чех теленең төп таралған территорияһы — Чех Республикаһы. 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, Чехияның 10,44 млн халҡынан 9,26 миллион кеше туған телен чех тип күрһәтә, улар араһынан чехтар — 6 593,23 мең , моравандар — 429,63 мең, словактар —14,73 мең, силезецтар — 10,76 мең, немецтар — 4,71 мең (2,08 миллион кеше милләтен күрһәтмәгән). Дөйөм алғанда чехия (беренсе йәки икенсе телдә) Чехияла 10,40 млн кеше һөйләшә (2012). Донъяла барлығы, донъя телдәре Ethnologue белешмә мәғлүмәте буйынса, теге йәки был дәрәжәлә 10,62 миллион кеше чех телен белә.

Чех телендә һөйләшкән 200 меңдән ашыу кеше Чехиянан ситтә йәшәй. Чехия менән күрше дәүләттәр территорияһында чех телендә һөйләшеүселәрҙең иң күбеһе Словакияла, ул оҙаҡ ваҡыт Чехия менән бергә . Австро-венгрия империяһы составында була һәм, һуңғараҡ, берҙәм Чехословакия дәүләтендә. Чех телен белеүселәр Словакияла , ҡағиҙә булараҡ, дисперслы күсенгәндәр. 2011 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте буйынса, был илдә 35 216 мең кеше туған тел сифатында чех телен күрһәтә, йәки илдәге халыҡтың 0,7 % (2001 йылда 48 201 мең кешеһе өсөн чех теле туған тел), йәмәғәт тормошонда 18 747мең кеше Словакияның (0,3 %) чех телен ҡулланған булһа, өйҙәге аралашыуҙа — 148 17 (0,3 %). Шул уҡ ваҡытта Словакияла үҙҙәренен чехтар тип 30 367 кеше (0,6 %) кеше иҫәпләй. Бөтә словактар өсөндә чех телен һүлпән белеү хас.

Сағыштырмаса ҙур һанда чех телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ күрше Австрияла йәшәйҙәр — 17 742 мең кеше (2001). Польшала чех телендә һөйләшеүселәр һаны аҙ. 2011 йылғы мәғлүмәткә ярашлы, чех телендә өйҙә аралашҡан кеше һаны — 1451 , туған теле тип атаған — 890 кеше. Шуның менән Польшаның 3447 кешеһе үҙен чехия милләтенә индергән.

Чешко-Ауылы Воеводинала (Сербия)

Чех телендә һөйләшеүселәр АҠШ территорияһында таралышы (2000)

Чех телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ Австрия-Венгрия империяһының элекке башҡа илдәрендә лә йәшәй.

Хорватияла чех телен туған тел тип һанаусы 6292 кеше (унда бөтәһе чехтар — 9641). Сербияла чех телен туған тип 2000-ләп кеше атай; XIX быуатта Чехиянан күсенеүселәр Бела-Црква Воеводина общинаһының бер нисә ауылдарында йәшәй (чех теле дүрт төбәк телдәренең береһе) — күпселек чех телендә һөйләшеүселәр бер генә ауылда — Чешко-Село. Серб Боснияһы Республикаһында һәм Герцеговинала чехтар 500-ҙән ашыу кеше түгел.Румынияла 2011 йылда Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте буйынса, чех телендә һөйләшеүселәр 2174 иҫәпләнә.

Чех теле шулай уҡ элекке Рәсәй империяһы илдәрендә таралған. Украинала 5917 чех милләте кешеһенең мең бер йөҙ туҡһаны чех телен туған тип күрһәтә (2001), Рәсәйҙә — 13 074 (2010). Бынан тыш, чех телендә йәшәгән һөйләшеүселәр Ҡаҙағстанда һәм башҡа илдәрҙә йәшәй.

Чех телендә Төньяҡ Америкалағы XIX быуаттағы иммигранттарҙың тоҡомдары һәм Көнбайыш Европа илдәрендәге хәҙерге заман хеҙмәт мигранттары һөйләшә.. АҠШ-та чех телендә 52 890 кеше һөйләшә (2010) булһа, Канадала — 23580 кеше (2011^[en]).

Халыҡ иҫәбен алыу һәм баһалау мәғлүмәте буйынса, чех телендә һөйләшеүселәр һаны төрлө дәүләттәрҙә

Донъя илдәре	һаны (чел.)	халыҡ иҫәбен алыу йылы (баһалар)/сығанаҡ
Чехия	10 400 000	2011[cs]
США	52 890	2010
Словакия	35 216	2011
Канада	23 580	2011[en]
Австрия	17 742	2001
Россия	13 074	2010
Хорватия	6292	2011[hr]
Румыния	2174	2011
Сербия	2000	2011[sr]
Польша	1451	2011[pl]
Украина	1190	2001

Социолингвистик мәғлүмәт

Прага лингвистик түңәрәге ағзалары (бигерәк тә Б Гавранек һәм А. Едличка) тарафынан чех теленең ҡатмарлы стилистик дифференциацияһын (айырылыуын) тасуирлайҙар. Әлеге мәлдә түбәндәге стилистик кимәлдәр айырылалар:

• әҙәби чех (čeština spisovná) — телдең яҙма формаһының урта һәм юғары стилистик кимәлдәре формаль текста һәм беллетристикала ҡулланыла.
• чех теленең көнкүреш--йәнле һөйләү теле (čeština obecná) — Богемияла һәм көнбайыш Моравияла телдең ауыҙ- тел формаһы, интердиалект йәки койнэ Үҙенең фонетик, морфологик һәм лексик үҙенсәлектәре бар:
  • протеза v алдында o- (vona урынынан ona «ул-она»);
  • j төшөп ҡалыуы башланғыс тартынҡылар төркөмдәрендә (jsem урынынан «я есть», du урынынан jdu «я иду»);
  • ҡайһы бер осраҡта тартынҡылар төркөмдәрен ябайлаштырыу (jabko урынынан jablko «алма-яблоко», pučit урынынан půjčit «одолжить»);
  • ҡайһы бер урындарҙа (позицияла) оҙон һуҙынҡыларҙы ҡыҫҡартыу (domu урынынан domů «өйгә-домой», jim урынынан jím «мин ашаным-я ем»);
  • сифат ҡылымдарҙа тартынҡыларҙан һуң -l l төшөп ҡала (upad урынынан upadl «упал»);
  • сифаттарҙың ҡалын ялғауҙары (dobrej урынынан dobrý «хороший», dobrý урынынан dobří (мужск. одушев.) һәм dobré (мужск. неодушев. һәм женск.) «хорошие»);
  • ҡайһы бер ҡылым формалары (seděj йәки seději урынынан sedí « улар ултыралар-они сидят»);
  • сығанаҡ килеш ялғауҙары күплектә -ama/-ema (ženama урынынан ženami «женщинами-ҡатын-ҡыҙ менән» , mužema урынынан muži «мужчинами-ирҙәр менән», stromama урынынан stromy «ағастар менән-деревьями»);
  • ҡайһы бер лексика (furt урынынан pořád/stále «даими-постоянно», fáč урынынан obvaz «бинт», flaška урынынан láhev «шешә-бутылка», бул урынынан brečet/plakat «илай-плакать»);
• чех теленең йәнле һөйләү теле (čeština hovorová йәки běžně čeština mluvená) — чех теленең ауыҙ-тел формаһын ябай формаль булмаған коммуникацияла ҡулланыу, бер яҡлап асыҡтан-асыҡ китап әйтемдәрһеҙ һәм икенсе яҡлап вульгаризмдарҙың юҡлығы; чех теленең йәнле һөйләү теленә түбәндәге күренештәр хас :
  • рәүештәрҙә аҙаҡҡы һуҙынҡыларҙың төшөп ҡалыуы (zas урынынан zase «яңынан-снова», míň урынынан méně «аҙ-меньше»);
  • форма jí урынынан ji «её» төшөм килештә килеүе;
  • билдәләү алмаштары сифатында co формаһын ҡулланыу který «который» урынына (holka, miluju jí co holka, miluji kterou "девушка, которую я люблю ");
• стандарт тел (čeština standardní) — яҙма тексттарҙың теле, окказиональ (автор неолог.) неологизмдарҙан һәм вульгаризмдарҙан таҙартылған.

Воеводина чех телен рәсми ҡулланыу, Сербия — община, ул чех телендә рәсми таный, айыра зәңгәр төҫ

.

1911 йылдан чех телен көйләү һәм өйрәнеү Чехия фәндәр Академияһы эргәһендәге чех теле институты шөғөлләнә. Уның алдында хәҙерге чех теле һәм тарихын фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәр үткәреү бурысы тора.. Тәҡдим ителгән баҫмалар нәшер итә (мәҫәлән, " Чех теленең орфография ҡағиҙәләре " (Pravopisu Pravidla českého), "Чех әҙәби теле һүҙлектәре, « (Češtiny Slovník spisovné), „ Сит ил һүҙҙәренең академик һүҙлектәре“ (Akademický slov slovník cizích)) һәм йәмәғәтселеккә тел мәсьәләләре буйынса консультация бирә.. Мәғариф, йәштәр һәм физик тәрбиә министрлығы (Ministerstvo školství, д mládeže tělovýchovy) үрҙә күрһәтелгән уҡыу әсбаптарын чех телен өйрәнеүҙә хуплай, бигерәк тә мәктәптә чех телен өйрәнгән саҡта.

Диалекттар

Диалекты чешского языка

Чех теле бер нисә диалекта бүленә, дөйөм алғанда, улар бер-береһен аңлайҙар. Әлеге ваҡытта әҙәби теленең йоғонтоһо аҫтында диалекттар араһындағы сиктәр юйылалар.

А. М. Селищев чех теле диалекттарын чехия һәм моравияға бүлә. Чехия диалекты , үҙ сиратында, төньяҡ-көнсығыш һәм көньяҡ-көнбайышҡа бүленә.

Б Гавранек классификацияһы буйынса, чехия диалекттары 6 диалект төркөмгә бүленә: урта чехия, көнсығыш чехия, көнбайыш чехия, ганац һәм ляш диалекттары.

Башҡа классификация буйынса, чехия диалекты 4 диалект төркөмгә бүленә:

• чех һөйләштәре (һөйләү телендә койне сифатында);
• үҙәк морав төркөмө һөйләштәре (ганац);
• көнсығыш морав һөйләштәре төркөмө (морав-словак);
• силезия һөйләштәре.

Элекке судет немецтары йәшәгән сик буйы ерҙәрен халҡының төрлөлөгө арҡаһында бер диалектҡа индерергә мөмкин түгел.

Польша ғалимы Т. Л-Сплавинский чех телендәге иң боронғо диалект үҙенсәлектәренә түбәндәгеләрҙе индерә:

• акут интонацияһы аҫтында ганац һәм ляш һөйләщендә , шулай уҡ улар менән ҡайһы бер күршеләрендә ике ижекле һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡы ҡыҫҡартыла: skala (әҙәби. skála), jama (әҙәби. jáma), březa (әҙәби. bříza), blato (әҙәби. bláto);
• v билабиаль әйтелешле һуҙынҡы, интервокаль хәлдә, тартынҡылар алдынан һәм төньяҡ-көнсығыш чех һөйләштәренең һүҙ аҙағында : kráwa (әҙәби. kráva), prauda (әҙәби. pravda), kreu (әҙәби. krev);
• протез v күпселек һөйләштәрҙә o- алдынан, һәм бынан көньяҡ чех һәм ляш һөйләштәренән башҡа : voko (әҙәби. oko), von (әҙәби. on), vod (әҙәби. od);
• башланғыс ji- күсә i- төньяҡ-көнсығыш чех һөйләштәрендә : iskra (әҙәби. jiskra), ídlo (әҙәби. jídlo);
• тартынҡылар ҡушылмаһы šč күсә šť чехия һөйләштәрендә, шул уҡ ваҡытта моравия һөйләштәрендә тәүге хәл һаҡлана: šťáva — ščáva;
• һуңғы тартынҡыны v-, m-, l-, r- алдынан яңғыраулана ляш һәм көнсығыш ганац һөйләштәрендә, шулай уҡ күсемле диалекттарҙың бер өлөшөндә;
• көньяҡ чех һөйләштәрендә һаңғырау тартынҡыларҙан һуң, тартынҡыларҙың һаңғырауланышы: kfjet (әҙәби. květ), tfoje (әҙәби. tvoje);
• t һәм d.тартынҡылары e алдынан йомшаҡ әйтелә, йыш ҡына — ć һәм dź ляш һөйләштәрендә күсеүе менән бәйле: idźe (әҙәби. jde), ćeplo (әҙәби. teplo);
• тауыш среднеязычный ś һәм ź был һөйләш ляшский: nośić (әҙәби. nosit), na voźe (әҙәби. na voze);
• ляш һөйләштәрендә dz өнө һаҡлана: cudzy (әҙәби. cizí).

Тел тарихы

Чех теле тарихы традиция буйынса өс периодҡа бүленә::

1. чех теленең боронғо осоро (čeština stará) — чех теле башҡа көнбайыш славян телдәр араһынан айырылған ваҡыттан (шартлы) 1500 йылдан. Был осор ике этапҡа бүленә: яҙмаға тиклем һәм яҙма.
2. Чех теленең иҫке осоро (čeština starší) — XVI быуаттың беренсе яртыһынан алып XVIII быуатҡа тиклем. Ҡайһы берҙә иҫке чех теле сиктәрендә осорҙар бүленә: XVI быуаттың мәҙәни- яҙма теле — „ гуманистик чех теле“ (čeština humanistická) һәм артабанғы быуат ярым тел — „ барокко чех теле“ (čeština barokní).
3. чех теленең яңы осоро (čeština nová) —XVIII быуаттың икенсе яртыһынан чех теленең милли яңырышы башланғысынан (яңы чех осороноң әҙәби тел башланғыс этабы čeština obrozenská булараҡ билдәле) әлеге ваҡытҡа тиклем —хәҙерге чех теленең эшмәкәрлегенең этапты (čeština současná).

XIX быуатта чех һәм словак телдәренең таралыуы

Беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән чех телендәге XIII быуат башында тулы кимәлдәге фраза 1057 йылдағы Литомержицк капитулын нигеҙләү тураһындағы грамотаға теркәлгән.

Боронғо чех теле төрлө жанрҙағы ҙур һандағы ҡомартҡыларҙа документлаштырылған. Был осорҙа түбәндәге үҙгәрештәр булған:

• һуҙынҡыларҙың үҙгәреше 'a > ě, 'u > i, 'o > e;
• дифтонгылашыу һәм монофтогизациялашыу ě >i̯e > ī, ō > uo > ū;
• килеш һәм зат менән үҙгәреш системаһын үҙгәртеп ҡороу;
• йәнлелек (одушёв) категорияһын булдырыу;
• һан (двойстенного числа) юғалтыу;
• аорист һәм имперфектты юғалтыу.

Иҫке чех теле ҙур һандағы баҫма китаптарҙа сағылдыра. Грамматикаларҙа нығытылған нормалар барлыҡҡа килгән (1533 йылда чех теленең беренсе грамматикаһы сыға). Кралицкая Библияһы чех теленең юғары вариантына тәржемә ителгән.

Яҙмаһы

Мәҫәлән, китаптың „Дөйөм ботаник“, икенсе баҫма, 1846 йыл

Алфавит хәрефтәрен ҡулъяҙма чех

Айырым чех һүҙҙәре X быуат башынан уҡ латин һәм немец әҫәрҙәрендә осрай . Ләкин тулыһынса чех телендә яҙылған әҫәрҙәр XIII быуаттың икенсе яртыһында ғына билдәле („Островская песнь“ и „Кунгунтина песнь“). XIV быуаттан чех телендә байтаҡ ҡына әҙәбиәт барлыҡҡа килә. Уның яҙмаһы өсөн латин алфавиты ҡулланыла, әммә унда бөтә чех өндәрен бирер өсөн, хәрефтәр етмәй. Шуның өсөн яҙмаға төрлө диграфтар (spřežkový pravopis) индерелә, ләкин ниндәй ҙә булһа берҙәм система булмай (t͡ʃ өсөн c, cz, czz, chz, ch ҡулланылған).

1406 йылда исемһеҙ орфографик трактат яҙылған булған, уны XIX быуатта Ф. Палацкий аса һәм „<i id="mwAqA">Orthographia bohemica</i>“ тип атай, уның авторын Ян Гус тип фаразлай. Был трактатта чех теле өсөн эҙмә-эҙлекле орфография системаһы тәҡдим ителә. Чех телендәге өндәрҙе билдәләү өсөн латин алфавитында етмәгән хәрефтәр урынына диакратик билдәләр индерергә тәҡдим итәләр. Шулай шышылдаулы (щипящий) һәм йомшаҡ тартынҡыларҙы тапшырыу өсөн хәреф өҫтөндәге нөктә хеҙмәт итә, мәҫәлән, ċ, ṡ, ż, ṙ, ṅ, ṫ артабан алмаштырыла гачек менән (háček „ырғаҡ-крючок“), мәҫәлән, č, š, ž, ř, ň, ť. Һуҙынҡыларҙың оҙонлоғон тапшырыу өсөн акут файҙаланылған (чех. čárka, „черточка“). Диакритика менән яҙыу тиҙ генә лә һәм һәр ерҙә лә ҡабул ителмәй. XVI быуат уртаһына тиклем диакритик һәм диграфик орфография паралллель ҡулланыла.

Чех QWERTZ-клавиатура. QWERTY поженятся урыны менән генә айырылып һәм ул Y Z

1842 йылда j өнөн j хәрефе менән билдәләү тәҡдим ителә, элеккесә оҙон һуҙынҡы i — í хәрефе менән , ә j менән түгел, ә дифтонг eɪ — хәреф ҡуш. ej , ә ey түгел. Был яңылыҡты билдәле славист Шафарик хуплай. 1849 йылда w урынына v яҙа башлайҙар ә au урынына — ou.

Чех яҙыу өлгөһө буйынса уға бик яҡын словак теле яҙмаһы төҙөлә. XIX быуат башында чех системаһына (ҡайһы бер үҙгәрештәр менән) хорват латины күсерелә. („гаевица“). Чех теле өлгөһө буйынса ҡайһы бер славян телдәренең киң таралған латинлаштырыу системалары проектлаштырыла : белорус теленең, украина һәм рус телдәренең, төп стандарттары латин транслитерацияһы, ғөмүмән, кириллица:

хәреф чех атамаһы өн (МФА) алло- фондар A a á [a] Á á dlouhé á [aː] B b bé [b] [p] C c cé [ts] [dz] Č č čé [tʃ] [dʒ] D d dé [d] [t] Ď ď ďé [ɟ] [c] E e é [ɛ] É é dlouhé é [ɛː] Ě ě ije [ɛ], [jɛ] F f ef [f] G g gé [g] [k] H h há [ɦ] [x], [h] Ch ch chá [x] [ɣ], [ɦ] I i í [ɪ] Í í dlouhé í [iː] J j jé [j] K k ká [k] [g] L l el [l] M m em [m] [ɱ] N n en [n] [ŋ]

хәреф чех атамаһы өн (МФА) алло- фондар Ň ň eň [ɲ] O o ó [o] Ó ó dlouhé ó [oː] P p pé [p] [b] Q q kvé qu=[kv] R r er [r] Ř ř eř [r̝] [r̝°] S s es [s] [z] Š š eš [ʃ] [ʒ] T t té [t] [d] Ť ť ťé [c] [ɟ] U u ú [ʊ] Ú ú dlouhé ú [uː] Ů ů ů s kroužkem [uː] V v vé [v] [f] W w dvojité vé [v] [f] X x iks [ks] [gz] Y y ypsilon [ɪ] Ý ý dlouhé ypsilon [iː] Z z zet [z] [s] Ž ž žet [ʒ] [ʃ]

Лингвистик ҡылыҡһырлама

Фонетика һәм фонология

Һуҙынҡылар

Чех монофтонгыларының яңғырашы

Чех телендә ун һуҙынҡы фонема, оҙонлоҡ — ҡыҫҡалыҡ буйынса айырылалар:

Күтәрелеш	Рәт
	Алғы		Уртансы		Артҡы
	ҡыҫҡа	оҙон	ҡыҫҡа	оҙон	ҡыҫҡа	оҙон
Юғары	ɪ	iː			u	uː
Урта	ɛ	ɛː			o	oː
Түбәнге			a	aː

Һуҙынҡылар оҙонлоғо мәғәнә айырмаһын бирә.: dal „ул бирҙе-он дал“ — dál „алыҫ- ,дальше“, „господа-әфәнделәр“ — páni» — paní «госпожа-ханымдар», stály « улар тора-они стоят» — stálý «даими-постоянно». Оҙон һуҙынҡылар ҡыҫҡа һуҙынҡыға ҡарағанда яҡынса ике тапҡыр оҙонораҡ дауам ителә; бынан тыш, бер пар /ɪ/ — /iː/ күтәрелеш буйынса ныҡ айырыла. Оҙон һуҙынҡылар һаны һүҙҙә сикләнмәгән: vzácný «һирәк-редкий», mávání «полоскание», získávání «алыу, һатыу». Телмәр контексында ҡыҫҡа һуҙынҡылар оҙон һуҙынҡыларға ҡарағанда 3-4 тапҡырға йышыраҡ осрай.

Бынан тыш чех телендә өс дифтонг: ou, au һәм eu бар. Дифтонг au һәм eu шулай уҡ оҙон ó тик үҙләштергән һүҙҙәрҙә, ымлыҡтарҙа һәм өноҡшаш һүҙҙәрҙә осрай..

Өн яһау хас [r] һәм [l]: vlk «бүре-волк», krtek «крот», bratr «брат». Бындай ижектәрҙе әйткәндә саманан тыш ҡыҫҡа тоноҡ өн барлыҡҡа килә.. Тотош фразалар бер «ысын» һуҙынҡыһыҙ бар: Strč krk prst skrz «просунь палец сквозь горло».

Тартынҡылар

Чех теле тартынҡылары (йәйә эсендә фонемаларҙың позицион варианттары, тартынҡы парларында һулдан- һаңғырау тартынҡылар, уң яҡтан — яңғырау тартынҡылар килтерелгән):

	Ирен тартынҡылары	Альвеоляр (тел осо)	Палатальный (тел уртаһы)	Веляр (тел арты)	Тамаҡ төбө (Глоттальный)
Танау	m	n	ɲ
Шартлаулы	p b	t d.	c ɟ	k (g)
Аффрикаттар		ts (dz)	tʃ (dʒ)
Фрикативтар	(f) v	's z	ʃ ʒ	x	ɦ
Ҡалтыраулы		r r
Аппроксиманталар		l	джан

Һүҙ аҙағында яңғырау тартынҡы һаңғыраулана. Тартынҡылар регрессив рәүештә һаңғырау-яңғырау буйынса ассимиляциялаша: obchod [opxot] «магазин», platba [pladba] «платёж». Моравия вариантында sh төркөмөндә һүҙ башында шулай уҡ регрессив ассимиляция барлыҡҡа килә, ә көнбайыш чех телендә һәм әҙәби телдә — прогрессив: na shledanou (әҙәби. [na sxledanou], моравия [na zɦledanou]) «до свидания». Өн ř һаңғыраулана алдында ғына түгел, ләкин һаңғырау тартынҡынан да һуң.

Ғәҙәттә, паузанан һуң һүҙ башында һуҙынҡылар алдынан тамаҡ төбө шартлаулы (ʔ) барлыҡҡа килә. Был шулай уҡ һүҙҙәр тоташҡанда һуҙынҡыларҙың берләшеүендә, бәйләүестәрҙә, приставкаларҙа (тамыр алдынан килеүсе) барлыҡҡа килә. Шул уҡ ваҡытта бәйләүестең (предлог) аҙаҡҡы тартынҡыһы тамаҡ төбө шартлаулы тартынҡыһы алдынан да унан башҡа ла һаңғыраулана : v autě — [ʔaucɛ f] / [aucɛ f] «в машине».

Тартынҡы n яһалыш урыны буйынса ŋ артҡы рәт алдында k һәм g: tenký [teŋkiː] «йоҡа», tango [taŋgo] «танго» ассимиляциялаша.

Просодия

Чех әҙәби телендә баҫым экспираторлы, һүҙ баҫымы фиксацияланғана (инициаль баҫым) — һәр ваҡыт беренсе ижеккә төшә. Бер һәм ике ижекле исемдәр һәм алмаштар, уларға беркетелгән бер ижекле бәйләүестәр бер баҫымлы төркөм барлыҡҡа килтерә: do Prahy « в Прагу»,ˈod nás «от нас».

Морфология

Исем (һүҙ төркөмө)

Чех телендә исемдәр һан һәм килеш менән үҙгәрә, шулай уҡ енес категорияһының классификацияһы менән билдәләнә. Һан бары икәү — берлектә (jednotné číslo / singulár) һәм күплектә (množné číslo / plurál). Исемдәрҙең тик берлек һандағы төркөмө (singularia tantum) һәм (pluralia tantum) тик күплек һанлы ғына булыу төркөмө . Килештәр алты — төп килеш, эйәлек килеш, төбәү килеш, төшөм килеш, урын һәм сығанаҡ килештәр. Бынан тыш, (муж. р.) һәм (жен. р.) берлек һанда саҡырыу (звательная) формаһы бар, ғәҙәттә, уларҙы шулай уҡ килеш тип һанайҙар. Исемдәр дүрт енес төшөнсәһе буйынса бүленәләр — муж. р. йәнле (одушевленный), муж. р. йәнһеҙ (неодушев.) жен. р. һәм сред. р..

Килеш менән үҙгәртеүҙең 14 тибы бар (склонение), традиция буйынса аталған исемдәр өлгөһө: pán, hrad, muž, stroj, předseda, soudce, žena, růže, píseň, kost, město, moře, kuře, stavení.

Исемдәрҙең килеш менән үҙгәрешенә (муж р. одушевленный) миҫал: pán «господин», muž «мужчина», předseda «председатель» һәм soudce «судья». Беренсе килеш тибы буйынса төп килештә ҡаты тартынҡыға тамамланған исемдәр үҙгәрә, икенсе тип буйынса йомшаҡ тартынҡыға тамамланған исемдәр..

Килеш	Берлек һанда	Күплек һанда	Берлек һанда	Күплек һанда	Берлек һанда	Күплек һанда	Берлек һанда	Күплек һанда
Төп килеш	pán	pánové/páni	muž	muži	předseda	předsedové	soudce	soudci
Эйәлек килеш	pána	pánů	muže	mužů	předsedy	předsedů	soudce	soudců
Төбәү килеш	pánovi/pánu	pánům	muži/mužovi	mužům	předsedovi	předsedům	soudci	soudcům
Төшөм килеш	pána	pány	muže	muže	předsedu	předsedy	soudce	soudce
Саҡырыу килеш	pane	pánové/páni	muži	muži	předsedo	předsedové	soudce	soudci
Сығанаҡ килеш	pánem	pány	mužem	muži	předsedou	předsedy	soudcem	soudci
Урын-ваҡыт килеш	pánovi/pánu	pánech	muži/mužovi	mužích	předsedovi	předsedech	soudci	soudcích

Исемдәрҙең ир-ат енесе төшөнсәһенә ҡараған (муж. р.), йәнһеҙ (неодушёв) килеш менән үҙгәрешенә өлгө: hrad «замок», stroj «машина (механизм)» һәм kámen «таш-камень» Исемдәр төп килештә ҡаты тартынҡыға тамамланһа, беренсе тип буйынса үҙгәрә, икенсе тип буйынса функциональ йомшаҡ тартынҡыға. kámen өлгөһөндә ҙур булмаған исемдәрҙең төркөмө stroj тибында ялғау менән берлек һанда һәм hrad төрҙәре күплектә..

Килеш	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан
Төп килеш	hrad	hrady	stroj	stroje	kámen	kameny
Эйәлек килеш	hradu	hradů	stroje	strojů	kamene	kamenů
Төбәү килеш	hradu	hradům	stroji	strojům	kameni	kamenům
Төшөм килеш	hrad	hrady	stroj	stroje	kámen	kameny
Саҡырыу килеш	hrade	hrady	stroji	stroje	kameni	kameny
Сығанаҡ килеш	hradem	hrady	strojem	stroji	kamenem	kameny
Урын-ваҡыт килеш	hradu/hradě	hradech	stroji	strojích	kameni	kamenech

Исем һүҙ төркөмө жен. р. үҙгәреү өлгөһө — žena «ҡатын-ҡыҙ-женщина», růže «роза», píseň «йыр» һәм kost «һөйәк-кость». Беренсе тип буйынса үҙгәрә төп килештә -а- ялғауына тамамланған, икенсе тип буйынса -e- ялғауына тамамланған исемдәр. Тартынҡыларға тамамланған исемдәр, píseň һәм kos тип буйынса үҙгәрәләр.

Килеш	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан
Төп килеш	žena	ženy	růže	růže	píseň	písně	kost	kosti
Эйәлек килеш	ženy	žen	růže	růží	písně	písní	kosti	kostí
Төбәү килеш	ženě	ženám	růži	růžím	písni	písním	kosti	kostem
Төшөм килеш	ženu	ženy	růži	růže	píseň	písně	kost	kosti
Саҡырыу килеш	ženo	ženy	růže	růže	písni	písně	kosti	kosti
Сығанаҡ килеш	ženou	ženami	růží	růžemi	písní	písněmi	kostí	kostmi
Урын-ваҡыт килеш	ženě	ženách	růži	růžích	písni	písních	kosti	kostech

Хәйер, píseň тибы исемдәре růže тибы исемдәренән төп килеш һәм төшөм килештә берлек һанда тик ялғауһыҙ булыуҙары ( нуль), шулай уҡ саҡырыу килеше ялғауы менән айырылалар, традицион рәүештә айырым типҡа бүленәләр..

Исемдәрҙең (средний род) килеш менән үҙгәрешенә миҫалдар: město «ҡала», moře «диңгеҙ», kuře «себеш» һәм stavení «здание». Исемдәрҙең беренсе типтағы (-o ялғауына тамамланған) килеш менән үҙгәреше, икенсе тип -e ялғауы менән. Исемдәрҙең kuře тибы буйынса хайуан балаларын белдергән атамалар (детёнышей) һәм бер нисә һүҙ үҙгәрә. Исем һүҙ төркөмө -í тамамланған staven тибы буйынса үҙгәрәí.

Килеш	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан	Бер. һан	Күп. һан
Төп килеш	město	města	moře	moře	kuře	kuřata	stavení	stavení
Эйәлек килеш	města	měst	moře	moří	kuřete	kuřat	stavení	stavení
Төбәү килеш	městu	městům	moři	mořím	kuřeti	kuřatům	stavení	stavením
Төшөм килеш	město	města	moře	moře	kuře	kuřata	stavení	stavení
Саҡырыу килеш	město	města	moře	moře	kuře	kuřata	stavení	stavení
Сығанаҡ килеш	městem	městy	mořem	moři	kuřetem	kuřaty	stavením	staveními
Урын-ваҡыт килеш	městě	městech	moři	mořích	kuřeti	kuřatech	stavení	staveních

Сифат (һүҙ төркөмө)

Сифаттар ике тип буйынса килеш менән үҙгәрәләр: йомшаҡ һәм ҡаты.

Сифаттарҙың ҡаты төрөнөң килеш менән үҙгәрешенә миҫалдар: nový «яңы»:

Килеш		Берлек һанда			Күплек һанда
		Мужской род	Средний род	Женский род	Мужской род йәнле (одушевлённый)	Мужской род йәнһеҙ (неодушевлённый.) жен. род һәм средний род	Средний род
Төп килеш		nový	nové	nová	noví	nové	nová
Эйәлек килеш		nového		nové	nových
Төбәү килеш		novému		nové	novým
Төшөм килеш	неодуш.	nový	nové	novou	nové		nová
	одуш.	nového
Сығанаҡ килеш		novým		novou	novými
Урын-ваҡыт килеш		novém		nové	nových

Чех теле һөйләшендә әҙәби урынына -ý- һәм -é-ялғауҙарҙа -ej- һәм -ý- ҡулланыла, шуға ярашлы: novej «новый», novýho «нового», novýmu «новому», novejch «новых», novejm «новым».

Әҙәби чех телендә исемдәр төп килештә, күплек һанда, муж. р. йәнле (одушёв.) торғанда ялғау алдынан тартынҡыларҙың сиратлашыуы барлыҡҡа килә: mlad.ý «йәш-молодой» — mlad.í, prostý «ябай-простой» — prostí, hodný «добрый» — hodní, dobrý «хороший» — dobří, vysoký «юғары-высокий» — vysocí, uboh.ý «бәхетһеҙ-несчастный» — ubozí, tichý «тихий» — tiší, městský «городской» — městští, anglický «инглизса-английский» — angličtí.

Чех телендә төп килештә, күплектә енес төшөнсәһендәге айырма юғала һәм исемдәр менән -ý ялғаулы форма ҡушылмаһы бөтә енесте белдергән исемдәр менән (муж.р. ,жен.р. ,сред. р.) ҡулланыла.

Сифаттарҙың йомшаҡ төрөнөң килеш менән үҙгәрешенә миҫал cizí «чужой-ят, сит ил-иностранный»:

Килеш		Берлек һаны			Күплек һаны
		Мужской род	Средний род	Женский род
Төп килеш		cizí	cizí	cizí	cizí
Эйәлек килеш		cizího		cizí	cizích
Төбәү килеш		cizímu		cizí	cizím
Төшөм килеш	неодуш.	cizí	cizí	cizí	cizí
	одуш.	cizího
Сығанаҡ килеш		cizím		cizí	cizími
Урын-ваҡыт килеш		cizím		cizí	cizích

Эйәлекте белдергән сифаттар (притяжательные) тик ир-ат енесенә ҡараған (муж.р.) суффикс -ov- ярҙамында йәки ҡатын-ҡыҙ енесе төшөнсәһендәге (жен.р.) -in- суффиксы ярҙамында барлыҡҡа килә. Эйәлекте белдергән сифаттар ҡатнаш тип буйынса килеш менән үҙгәрәләр: килештәрҙең бер өлөшөндә сифаттарҙың ялғауы булып, ә бер өлөшө — исемдәрҙеке булып тора.

Эйәлек мәғәнәһен белдереүсе сифаттарҙың (притяжательные) килеш менән үҙгәртеү өлгөһө otcův «атаһының-отцов»:

Килеш		Берлек һанда			Күплек һанда
		Мужской род	Средний род	Женский род	Мужской род йәнле(одушев.)	Мужской род йәнһеҙ (неодушев.) женский род һәм средний род	Средний род
Төп килеш		otcův	otcovo	otcova	otcovi	otcovy	otcova
Эйәлек килеш		otcova		otcovy	otcových
Төбәү килеш		otcovu		otcově	otcovým
Төшөм килеш	неодуш.	otcův	otcovo	otcovu	otcovy		otcova
	одуш.	otcova
Сығанаҡ килеш		otcovým		otcovou	otcovými
Урын-ваҡыт килеш		otcově		otcově	otcových

Шулай уҡ сит телдән барлыҡҡа килгән ҙур булмаған килеш менән үҙгәрмәүсе исем һүҙ төркөмө ба: khaki «хаки», lila «лиловый», blond «блондинистый», prima / príma «клёвый», fajn «классный», fér «честный», nóbl «аристократический», extra.

Сағыштырыу (komparativ / druhý stupeň) һәм артыҡлыҡ дәрәжәләре (superlativ / třetí stupeň) тик төп сифаттарҙан ғына барлыҡҡа килә. Сағыштырыу дәрәжәһе суффикстар (һүҙ яһаусы ялғауҙар) -ější/-ejší, -ší, -čí ярҙамында барлыҡҡа килә. Иң киң таралған суффикс -ější/-ejší, суффикс -ší частоталы 40-ҡа яҡын булған сифаттарҙа ҡулланыла, суффикс -čí тик ун ҙур булмаған -ký тамамланған сифаттар менән ҡулланыла.

Ҡайһы бер сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжә формалары супплетив барлыҡҡа килә: velký / veliký «ҙур-большой» — větší, dobrý « яҡшы-хороший» — lepší, malý «бәләкәй-маленький» — menší, špatný «насар-плохой» / zlý «яуыз-злой» — horší, dlouhý «оҙон-длинный» — delší, brzký «тиҙ, иртә-скорый, ранний» — dřívější.

Артыҡлыҡ дәрәжәһе формалары сағыштырыу дәрәжәһенә префикс nej- ҡушыу ярҙамында барлыҡҡа килә.

Һандар

Чех телендә телендә һандар түбәндәге лексик-грамматик разрядтар буйынса бүленәләр:

• төп һандар (základní): jeden «бер», dva «ике», tři «өс»;
• рәт һандары (řadové): první «беренсе», druhý «икенсе», třetí «өсөнсө»;
• йыйыу һандары (видовые, druhové): dvojí, trojí, čtverý;
• сама һандары (násobné) dvojnásobný "ике тапҡыр двукратный ", dvakrát «икеләтә-дважды»;
• бүлем һандары: po jednom «бер өҫтәрәк», po dvou «икешәр-по два», po třech буйынса «өсәр-по три».

Һандар разрядтарға бүленеүгә ҡарамай, ике төркөмдө барлыҡҡа килә: билдәле һандар(určité: pět, pátý, pětkrát, paterý) һәм билдәһеҙлек (neurčité: několik, několikátý, několikrát, několikerý).

Шулай уҡ һандар араһында ябай (dva, tři), ҡушма (dvacet, třicet), ҡатмарлы (pět sto třicet) һандар бар.

Берҙән алып егерме бергә тиклем һандар :

	Төп һандар	Рәт һандары	Йыйыу һандары
Бер	jeden (р. м.), jedna (ярай. р.), jedno (с. р.)	první
Ике	dva (р. м.), dvě (ярай. р. с. р.)	druhý	dvoje
Өс	tři	třetí	troje
Дүрт	čtyři	čtvrtý	čtvero
Биш	pět	pátý	patero
Алты	šest	šestý	šestero
Ете	sedm	sedmý	sedmero
Һигеҙ	osm	osmý	osmero
Туғыҙ	devět	devátý	devatero
Ун	deset	desátý	desatero
Ун бер	jedenáct	jedenáctý	jedenáctero
Ун ике	dvanáct	dvanáctý	dvanáctero; tucet
Ун өс	třináct	třináctý	třináctero
Ун дүрт	čtrnáct	čtrnáctý	čtrnáctero
Ун биш	patnáct	patnáctý	patnáctero
Ун алты	šestnáct	šestnáctý	šestnáctero
Ун ете	sedmnáct	sedmnáctý	sedmnáctero
Ун һигеҙ	osmnáct	osmnáctý	osmnáctero
Ун туғыҙ	devatenáct	devatenáctý	devatenáctero
Егерме	dvacet	dvacátý	dvacatero
Егерме бер	dvacet jedna	dvacátý první	jednadvacatero

«Бер» һанының килеш менән үҙгәреше:

Килеш		Берлек һанда			Күплек һанда
		Мужской род	Средний род	Женский род	Муж. р.йәнле (одушев.)	Муж. р.йәнһеҙ (неодушев.) женский род	Средний род
Төп килеш		jeden	jedno	jedna	jedni	jedny	jedna
Эйәлек килеш		jednoho		jedné	jedněch
Төбәү килеш		jednomu		jedné	jedným
Төшөм килеш	неодуш.	jeden	jedno	jednu	jedny		jedna
	одуш.	jednoho
Сығанаҡ килеш		jedním		jednou	jednými
Урын-ваҡыт килеш		jednom		jedné	jedněch

«Ике», «өс», «дүрт», «биш» һандарының килеш менән үҙгәреше:

Килеш		Ике		Өс	Дүрт	Биш
		Мужской род	Женский род һәм средний род
Төп килеш		dva	dvě	tři	čtyři	pět
Эйәлек килеш		dvou		tří / třech	čtyř / čtyřech	pěti
Төбәү килеш		dvěma		třem	čtyřem	pěti
Төшөм килеш		dva	dvě	tři	čtyři	pět
Сығанаҡ килеш		dvěma		třemi / třema	čtyřmi / čtyřma	pěti
Урын-ваҡыт килеш		dvou		třech	čtyřech	pěti

Форма třech, třema, čtyřech, čtyřma йәнле һөйләү телмәрендә осрай..

6-19 һәм тиҫтә һандары pět кеүек үҙгәрәләр.

Йыйыу һандары tantum pluralia (jedny dveře "одни двери ") исем менән бергә йәки төркөмдәре менән сығыш яһай йыйылмаһы йәки башҡа пар һүҙҙәре менән ҡулланыла (boty dvoje «ике пар аяҡ кейеме-две пары обуви», dvoje sirky «ике тартма шырпы-две коробки спичек»). Әҙәби телдә төп килештә шундай формалар айырыла dvoje, troje, бер төрлө әйберҙәрҙе билдәләү өсөн ҡулланыла, һәм dvojí, trojí, төрлө предмет билдәләрен: boty dvoje «ике пар аяҡ кейеме-две пары обуви» — boty dvojí «ике (төрлө) пар аяҡ кейеме-две разные пары обуви». Әммә был айырма йәнле һөйләү телендә хәҙер юйыла.

Алмаштар

Чех телендә алмаштар түбәндәге разрядтарға бүленә: зат алмаштары, зат-ҡайтым (возвратное мест.), эйәлек, эйәлек-ҡайтым, күрһәтеү, билдәләү, һорау, сағыштырмаса, билдәһеҙлек, юҡлыҡ.

Зат һәм зат-кире (лично-возвратное) алмаштары араһында тулы формаһы менән бер рәттән ҡыҫҡа формаһы билдәләнә.

.

Беренсе һәм икенсе зат һәм ҡайтым (возвратное мест.) алмаштарының үҙгәреше:

Килеш	Берлек һаны		Күплек һаны		Ҡайтым (Возвратный)
	1-се зат	2-се зат	1-се зат	2-се зат
	Мин	Һин	Беҙ	Һеҙ	Үҙ
Төп килеш	já	ty	my	vy	—
Эйәлек килеш	mne, mě	tebe, tě	nás	vás	sebe, se
Төбәү килеш	mně, mi	tobě, ti	nám	vám	sobě, si
Төшөм килеш	mne, mě	tebe, tě	nás	vás	sebe, se
Сығанаҡ килеш	mnou	tebou	námi	vámi	sebou
Урын-ваҡыт килеш	mně	tobě	nás	vás	sobě

Ҡылым

Чех телендә ҡылымдың түбәндәге категориялары билдәләнә: төрҙәре, һөйкәлеш, заман, зат, залог һәм енес (род).

Күсемле ҡылымдар (slovesa zvratná / reflexivní) se һәм si киҫәксәләре ярҙамында барлыҡҡа килә.

Чех телендә өс ҡылым нигеҙе бар — хәҙерге заман нигеҙе (přítomný / kmen prézentní), унан хәҙерге заман формаһы, бойороҡ һөйкәлеше һәм хәл ҡылым, инфинитив нигеҙе һәм үткән заман нигеҙе (minulý kmen), унан үткән заман формалары, теләк-өндәү һөйкәлеше һәм хәл ҡылымдың үткән заманы барлыҡҡа килә.

Төрҙәре

Ҡылымдың ике төрө була: тамамланған эш-хәлде белдереүсе (dokonavý vid) һәм тамамланмаған эш-хәлде белдереүсе (nedokonavý vid).

Зат менән үҙгәреше

Хәҙерге заман, берлектә, 3-сө зат ялғауына ярашлы, чех телендә ҡылымдар 5-се класҡа бүленә (třída), ул, үҙ сиратында, 13 типҡа бүләнәләр (vzor):

• I класс: -e- (nese килтерә-несёт "«, bere „ала-берёт“, peče „печёт“, maže „мажет“, umře „уирёт“);
• II класс: -ne- (tiskne „баҫтыра-печатает“, „минует“», začne «башлай-начнет»);
• III класс: -je- (kryje «кроет», kupuje «покупает»);
• IV класс: -í- (trpí «страдат, терпит», prosí «һорай-просит», sází «ултырта-сажает»);
• V класс: -á- (dělá «делает»).

Ҡылымдарҙың nese төрөнә хәҙерге заман, берлек һанда, 3-сө затта -e- ялғауы менән , ә инфинитивта — нигеҙе 's йәки z тамамланған, шул уҡ ваҡытта хәҙерге заман һәм инфинитив нигеҙе йыш ҡына һуҙынҡының оҙонлоғо һәм сифаты менән айырыла, шулай уҡ тартынҡыларҙың сиратлашыуы ҡатнаша: kvést «цвести» — kvete цветёт", číst «читать» — čte «читает», růst «расти» — roste «растёт», příst «прясть, мурлыкать» — přede «прядёт, мурлычет», třást «трясти» — třese «трясёт», vézt «везти» — veze «везёт», lézt «лезть» — leze «лезёт», nést «нести» — nese «несёт».

Ҡылымдар хәҙерге заманда, берлектә, 3-сө затта нигеҙҙә ҡаты тартынҡынан һуң -e- булһа, bere төрөнә инә, ә инфинитивта — нигеҙе á. Ул кире формаларҙа һәм приставкаларҙа (brát «брать» — nebrat «не брать» — vybrat "выбрать «) ҡыҫҡарырға мөмкин. Йыш ҡына хәҙерге заман һәм инфинитив нигеҙе араһында сиратлашыу бара: brát „брать“ — bere „берёт“, hnát „гнать“ — žene „гонит“.

Хәҙерге заман ҡылымдарының зат менән үҙгәрешенә миҫал: nést „нести“, tisknout „печатать“, krýt „крыть“, kupovat „покупать“, trpět „терпеть, страдать“ и. dělat „делать“. Форма / мё4л=мётенён 8у\ йәнле һөйләү теле булып тора.:

Зат һәм һан	I класс	II класс	III класс		IV класс	V класс
1-се зат берлек һанда	nesu	tisknu	kryji / kryju	kupuji / kupuju	trpím	dělám
2-се зат берлек һанда	neseš	tiskneš	kryješ	kupuješ	trpíš	děláš
3-сө зат берлек һанда	nese	tiskne	kryje	kupuje	trpí	dělá
1-се зат күплек һанда	neseme / nesem	tiskneme / tisknem	kryjeme / kryjem	kupujeme / kupujem	trpíme	děláme
2-се зат күплек һанда	nesete	tisknete	kryjete	kupujete	trpíte	děláte
3-сө зат күплек һанда	nesou	tisknou	kryjí / kryjou	kupují / kupujou	trpí	dělají

Бынан тыш ярҙамсы ҡылымдар (неправильные глаголы) бар (nepravidelná slovesa), төрҙәрҙең береһенә лә инмәй: být „бар-быть“, jíst „бар-есть“, vědět „белеү-знать“, chtít „теләү-хотеть“, jít „идти“:

Зат һәм һан	být	jíst	vědět	chtít	jít
1-се зат берлек һанда	jsem	jím	vím	chci	jdu
2-се зат берлектә	jsi / seš	jíš	víš	chceš	jdeš
3-сө зат берлек һанда	je	jí	ví	chce	jde
1-се зат күплек һанда	jsme	jíme	víme	chceme / chcem	jdeme / jdem
2-се зат күплек һанда	jste	jíte	víte	chcete	jdete
3-сө зат күплек һанда	jsou	jedí	vědí	chtějí	jdou

Йәнле һөйләү телендә ҡылымдарҙа být һәм jít башланғыс - тартынҡы алдынан ишетелмәй, ләкин юҡлыҡ, инҡар итеү яңғырай (nejsem „я не есть“, nejdu „я не иду“). Бынан тыш, чех йәнле һөйләү телендә seš барлыҡ формаһы „ты есть“ бар, ә Моравияла шулай уҡ su „я есть“.Ҡылымдарҙың 3-сө затта, берлек һанда юҡлыҡ формаһы být яңғырай není кеүек „он не есть“ (йәнле һөйләү теленең варианттары шулай уҡ бар neni).

Заман төрҙәре

Чех телендә ҡылымдың өс заман төрө билдәләнә: үткән заман, хәҙерге һәм киләсәк заман. Шулай уҡ элегерәк күптән үткән заман (давнопрошедший), улар хәҙерге телдә юғалғандар.

Үткән заман ҡушма юл менән барлыҡҡа килә: ул тора. l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылым být хәҙерге заман формаһынан. Ярҙамсы ҡылым 3-сө затта ҡуйылмай.

Зат	Берлек һанда			Күплек һанда
	мужской род	женский род	средний род	йәнле(одушевлённый) мужской род	йәнһеҙ (неодушевлённый) женский род һәм мужской род	средний род
1-се зат	byl jsem	byla jsem	*bylo jsem	byli jsme	byly jsme	*jsme byla
2-се зат	byl jsi	byla jsi	*bylo jsi	byli jste	byly jste	*jste byla
3-сө зат	byl	byl	bylo	byli	byly	byla

Ҡылым һөйкәлештәре

Чех телендә өс ҡылым һөйкәлеше бар: хәбәр (oznamovací způsob / indikativ), теләк-өндәү (podmiňovací způsob / kondicionál) һәм бойороҡ (rozkazovací způsob / imperativ).

Хәҙерге заман теләк һөйкәлеше l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылымдың айырым формаларынан- být — тора. Ҡылым být хәҙерге заман теләк һөйкәлешенең зат менән үҙгәреше:

Зат	Берлек һанда			Күплек һанда
	мужской род	женский род	средний род	мужской род йәнле	йәнһеҙ женский род һәм мужской род	средний род
1-се зат	byl bych	byla bych	*bylo bych	byli bychom	byly bychom	*bychom byla
2-се зат	byl bys	byla bys	*bylo bys	byli byste	byly byste	*byste byla
3-сө зат	by byl	by byla	by bylo	by byli	by byly	by byla

Йәнле һөйләш телендә bychom урынына , ғәҙәттә, bysme формаһы ҡулланыла.

Шулай уҡ әҙәби чех телендә үткән заман теләк һөйкәлеше бар. Ул төп ҡылым сифат ҡылымдан l- һәм хәҙерге заман теләк һөйкәлеше být тора. Үтәлмәҫлек теләкте (ирреаль) белдереү өсөн ҡулланыла, мөмкинлек, үткән заманда сағыла.: Jistě by nám to byl sdělil, kdyby napsal byl dopis vysvětlenou na očekávaný „Ул, моғайын. быны беҙгә хәбәр итер ине, әгәр ҙә көткән хат аңлатылып яҙылған булһ.“.

Рәүеш

Чех телендә рәүештәр аңлатҡан мәғәнәләренә ҡарап түбәндәге төркөмсәләргә бүленәләр: урын рәүештәре, ваҡыт рәүештәре, күләм-дәрәжә рәүештәре һәм сәбәп рәүештәре. Хәл-торошто һәм модаллекте белдереүсе рәүештәр айырым төркөмдө тәшкил итә. Сағыштырыу дәрәжәһе формалары суффикстар ярҙамында яһала -ěji/-eji (ostře „остро“ > ostřeji „острее“, často „часто“ > častěji „чаще“), шулай уҡ йәнле һөйләү телендә -ějc/-ejc (rychle „тиҙ-быстро“ > rychlejc „быстрее“, teple тепло» > teplejc «теплее») йәки -ějš/-ejš (pomalu «медленно» > pomalejš «медленнее»). Ҡайһы бер сағыштырыу дәрәжәһе рәүештәре супплетив барлыҡҡа килә: dobře «яҡшы-хорошо» — lépe (әҙәби.) / líp (һөйләштә.) «лучше», zle «насар-плохо» — hůře (әҙәби.) / hůř (һөйләштә.) «хуже», mnoho / hodně «күп-много» — více (әҙәби.) / víc (һөйләштә.) «больше», málo — méně (әҙәби.) / míň (һөйләштә.) «меньше», brzo «иртә-рано» — dříve (әҙәби.) / dřív (һөйләштә) «раньше». Артыҡлыҡ дәрәжәһе сағыштырыу дәрәжәһе формаһына префикс nej- ҡушыу ярҙамында яһала.

Бәйләүестәр

Килеп сығышы буйынса чех бәйләүетәре беренселгә бүленә (vlastní, původní) һәм икенселгә (nevlastní, nepůvodní). Икенсел бәйләүестәр башҡа һүҙ төркөмдәренән барлыҡҡа килгәндәр.

Теркәүестәр

Теркәүестәр яһалышы буйынса бүленә ябай (jednočlenné: a «и.», ale «ләкин-но», nebo «йәки-или», pokud «әгәр-если», protože «сөнки потму что») һәм ҡушма (vícečlenné: i když «шулай булыуға ҡарамаҫтан-несмотря на то, что, ул», kvůli tomu, že "из-за того, что, ", proto, že "сөнки, — тип, ", …ani ani «ниндәй да…», nebo buď… «йәки…йәки»). Синтаксик функциялары буйынса теркәүестәр бүленә: теҙеүсе (souřadicí) һәм эйәртеүле (podřadicí).

Киҫәксәләр

Чех теленең киҫәксәләре һорау, үтенес, бойороҡ, вәғәҙә, раҫлау, ышандырыу, көсәйтеү-раҫлау, үтенес, ризаһыҙлыҡ, янау мәғәнәләрен бирә (ať «булһын-пусть», aby «чтобы», kéž «хоть бы», chraňbůh aby «не дай бог, чтобы»), баһалау (nepochybně «һис шикһеҙ-несомненно», patrně «күрәһең-по-видимому», prý «имеш-якобы», samozřejmě «үҙенән-үҙе-само собой», sotva «һай-һай-вряд ли», určitě «моғайын-наверняка»), эмоциональ (bohužel «ҡыҙғанысҡа ҡаршы-к сожалению», dokonce «хатта-даже», naštěstí «бәхеткә-к счастью», stejně «барыбер-все равно», vždyť «бит-ведь») һәм текст структураһы (naopak «киреһенсә-напротив», například «мәҫәлән.-например», řekněme «скажем», tedy «то есть.», třeba «скажем, допустим», zkrátka «ҡыҫҡаса әйткәндә-короче говоря»).

Ымлыҡтар

Чех теленең ымлыҡтары төрлө хис-тойғоно белдерә (ach «ах», fujtajbl «фу», hergot «шайтан алғыры-чёрт возьми», mňam «ням-ням»), контактлы, кешеләр араһында бәйләнеш булдырыу өсөн (ahoj «сәләм», ano «эйе», děkuji «рәхмәт», ден dobrý «хәйерле көн», dobře « яҡшы», na shledanou «иҫән-һау», ne «юҡ», pozor «иғтибар», promiňte «ғәфү итегеҙ», prosím «рәхим итегеҙ», sbohem «һау булығыҙ»), һәм өноҡшаштар (cink «звяк», haf «гав», chacha «һа-һа», mňau «мяу», žbluňk «бултых»).

Синтаксис

Чех телендәге һүҙҙәр тәртибе сағыштырмаса ирекле, һөйләмдәрҙе актуаль киҫәктәргә бүлеүгә бәйле. Мәҫәлән, һөйләм Evu František miluje "Франтишек любит Эву " хәбәр итеүенсә, Франтишек кемде ярата, предложение František Evu miluje "Эву любит Франтишек « хәбәр итеүенсә, кто любит Эву.

Чех телендә ҡағиҙә буйынса ярайһы ҡәтғи рәүештә клтитиктар һөйләмдә икенсе урынды биләй, шунда уҡ һөйләмдең беренсе киҫәгенән һуң киләләр. Шундай клитикалар булып, беренсе сиратта, ҡылым формаһы булып být „быть“ тора, әгәр ҙә ул ярҙамсы ролендә булһа, , алмаштарҙың ҡыҫҡа формаһы һәм ҡайтым киҫәксәләре se һәм si, бынан тыш, был ролде ҡайһы бер алмаштар һәм рәүештәр башҡара ала..Әгәр ҙә бер нисә клитик һөйләмдә эләккән осраҡта, улар ҡәтғи иерархия буйынса теҙеләләр: ҡылым формаһы být — ҡайтым (возвратный) киҫәксә— зат алмаштарының ҡыҫҡа формаһын — һәм башҡа клитикалар. Мәҫәлән: Já se jsem mu pak omluvil „Мин һуңынан уның алдында ғәфү үтендем- Потом я перед ним извинился“.

Лексикаһы

Чех теленең лексикаһында бик күп германизмдар: děkovat „благодарить“ < боронғо нем. телендә , šlechta „дворянство“ < боронғо нем. тел., hrabě „граф“ < боронғо нем. тел, rytíř „рыцарь“ < боронғо нем. тел., krunýř панцирь» < боронғо нем. тел., hák «крюк» < боронғо нем. hake..

Христианлыҡ динен ҡабул итеү бик күп латин һәм грек дини терминдарын үҙләштереүгә булышлыҡ итә , уларҙың күбеһе йыш ҡына немец аша килә: kostel «костёл» < лат. castellum «нығытыу-укрепление», klášter «монастырь» < бор. үр. нем. klōstar < лат. claustrum, mnich «монах» < бор. үр. нем. munih < лат. monachus < бор. грек. μοναχός.

XVIII быуатта будитель-пуристар эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә күп германизмдар әҙәби телдән ҡыҫырыҡлап сығарыла, тикчех теленең йәнле һөйләү телендә генә һаҡлана: fotr «папаша» (әҙәби otec «отец», táta, tatínek «папа»), ksicht «рожа» (әҙәби килә. obličej «лицо»), špacírovat «гулять» (әҙәби килә. se procházet).

Будителдәр үҙ алдарына мөһим бурыстарҙың береһе итеп чех фәнни терминологияны булдырыуҙы ҡуялар,Ул чех телененең тормоштоң бөтә өлкәләрендә файҙаланыу яраҡлығын күрһәтергә тейеш. Бигерәк тә Й. Юнгман һәм Я Пресль эшмәкәрлеге билдәләнелә.

Өйрәнеү тарихы

Чех теле буйынса беренсе ҡулланма 1531 йылда барлыҡҡа килә. Был анонимәҫәр була Naučenie řeči krátké obojí, д čísti se česky mluviti německy učiti a, a česky Čechóm německy Němcóm сауҙагәрҙәр өсөн тәғәйенләнгән һөйләш ҡулланмаһы (разговорник), шулай уҡ дөрөҫ әйтелеш тасуирламаһы.

Тик ике йылдан һуң, 1533 йылда, беренсе чех теле грамматикаһы донъя күрә V stránce česká Gramatyka dvojí, Orthographia předkem, Etymologia potom, Б. Оптат, П. Гзел һәм В.Филоматес тарафынан яҙылған.

Текстарҙың өлгөһө

Ярослав. Гашектың «Похождение бравого солдата» :

"Zabili Tak nám Ferdinanda, " Švejkovi řekla posluhovačka panu, vojenskou který léty před službu opustiv, za blba prohlášen definitivně když vojenskou byl komisí lékařskou, se živil prodejem psů, nečistokrevných ošklivých oblud, rodokmeny padělal kterým.

Si a zaměstnání tohoto kolena Kromě byl právě stižen mazal opodeldokem revmatismem.

«Ferdinanda Kterýho, paní Müllerová?» Švejk se otázal, si kolena nepřestávaje masírovat, «Ferdinandy znám dva já. Jednoho, je na omylem Průši láhev sluhou u a vypil drogisty ten nějakého jednou mu vlasy mazání tam, д Ferdinanda potom ještě znám Kokošku, ty sbírá hovínka psí co. Škoda Vobou není žádná.»

Яңғырашына миҫалдар

(аудио)
	[[:Файл:{{{Имя_файла}}}|{{{Название}}}]]
	[[Файл:{{{Имя_файла}}}|left|180px|noicon]]
Помощь по воспроизведению

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҙур урыҫ-чех онлайн-һүҙлек
• Һүҙлек
• Příručka Internetová jazyková
• Шрифттар өсөн бөтөн кәрәкле деталдәр, UniCode, HTML, Adobe, ISO, CodePage…
• Әйтелеш ҡағиҙәләре, Real Audio, engl.
• Чех теленең үҙенсәлектәре, Real Audio, engl.

Иҫкәрмәләр

Комментарий

Сығанаҡтар

Әҙәбиәт

1. Bauer J., Lamprecht A., Šlosar D. Historická mluvnice češtiny. — Praha: SPN, 1986. — С. 25.
2. Al V Cvrček et. Češtiny Mluvnice současné. — Praha: Karolinum, 2010. — ISBN 978-80-246-1743-5.
3. Lehr-T. Spławiński Tło czeskich ugrupowania gwar. // Z Studia wybrane i językoznawstwa szkice słowiańskiego. 2 Seria. — Warszawa: Wydawnictwo Państwowe Naukowe, 1966. — 251—258 S..
4. Short D. Czech // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 455—532. — 1078 p. — ISBN 0-415-04755-2.
5. Al F. Štícha et. Akademická češtiny gramatika spisovné. — Praha: Academia, 2013. — ISBN 978-80-200-2205-9.
6. Я Белич Чех диалектология торошо һәм бурыстары. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1968, № 4. — С. 4-12
7. Белич Я, Гавранек Б, А. Едличка, Ф. Травничек Һыу мәсьәләһе тураһында «ҡа-йәнле һөйләү» чех теле чех телендә әҙәби һәм уның мөнәсәбәте. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1961, № 1. — С. 44-51
8. Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — М.: Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР, 1941. — Т. 1. — С. 27—190. — 462 с.
9. П. Сталл — Ҡа-чех телендә аралашҡан. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1960, № 2. — С. 11-20
10. А. Г Широковтың Чех телендә әҙәби үҫеш тарихы булыуы. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1955, № 4. — 35-54 с
11. Широкова А. Г., Нещименко Г. П. Становление литературного языка чешской нации // Национальное возрождение и формирование славянских литературных языков. — М.: Наука, 1978. — С. 9—85.

Һылтанмалар

• Ҙур урыҫ-чех онлайн-һүҙлек
• Һүҙлек
• Příručka Internetová jazyková
• Шрифттар өсөн бөтөн кәрәкле деталдәр, UniCode, HTML, Adobe, ISO, CodePage…
• Әйтелеш ҡағиҙәләре, Real Audio, engl.
• Чех теленең үҙенсәлектәрен, Real Audio, engl.