Украина телдәре
Украина телдәре — Украинала йәшәүсе халыҡтарҙың телдәре. Иң ныҡ таралған телдәр — украин һәм рус. 2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, украин телен халыҡтың 67,5%-ы туған тел тип иҫәпләй[3]. Gallup институтының 2008 йылдағы мәғлүмәттәре буйынса, һоралған граждандарҙың 83%-ы аралашыуҙа рус телен ҡулланыуға өҫтөнлөк бирә[4].
| Украина телдәре | |
 Ҡыҙғылт-һары — украин теле өҫтөнлөк итә Асыҡ йәшел — сағыштырмаса украин теле өҫтөнлөк итә Ҡара йәшел — рус теле өҫтөнлөк итә | |
| Рәсми | |
|---|---|
| Төбәк телдәре | әрмән, белорус, болгар, венгр, гагауз, идиш, ҡараим, ҡырым татарҙары, крымчак, молдаван, немец, яңы грек, поляк, роман, рус, румын, русин һәм словак[К 1][1] |
| Ерле халыҡ телдәре | ҡырым татарҙары[2] |
| Раскладка клавиатуры |
 |
| Сығанаҡтар | |
Украинаның ҡайһы бер төбәктәрендә бәләкәй төркөм булып венгр, молдаван, роман, поляк, идиш, болгар, гагауз һәм башҡа телдәрҙә һөйләшеүселәр йәшәй. Урындағы диалекттар һәм ҡатнаш телдәр киң ҡулланыла, мәҫәлән, суржик.
Тел хәле динамикаһы үҙгәртергә
Советтар Союзы тарҡалған мәлдә Украинала башлыса украин һәм рус телдәре тиң ҡулланыла. Украин телендә илдең көнбайыш һәм үҙәк өлөшө (24 млн кеше), рус телендә көньяҡ һәм көнсығыш яғы һөйләшә (27,6 млн кеше)[5].
Тел мәсьәләһен хоҡуҡи көйләү үҙгәртергә
Украинаның телдәр тураһындағы Ҡануниәте Украина Конституцияһынан, милләттәр хоҡуғы Декларацияһынан, "Дәүләт теле сәйәсәте нигеҙҙәре", "Төбәк телдәре һәм аҙ һанлы халыҡтарҙың телдәре Европа хартияһы раҫлауы тураһында", "Аҙ һанлы милләттәр һәм уларҙы яҡлау тураһында" һәм башҡа Украина закондарынан, шулай уҡ телдәрҙе ҡулланыуҙы көйләүсе халыҡ-ара килешеүҙәрҙән тора[6].
Украинала Конституцияға ярашлы украин теле дәүләт теле иҫәпләнә.
|
Закон Украины «Об основах государственной языковой политики»[7] определяет право каждого гражданина Украины на языковое самоопределение:
|
Рәсми статистика һәм тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләре үҙгәртергә
2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса украин теле халыҡтың 67,5 %-ы өсөн туған тел[3]; аҙ һанлы халыҡтар телдәре - белорус, болгар, мадъяр (венгр), гагауз, грек, идиш, Ҡырым татарҙары, молдаван, алман (немец), поляк, рус, румын, словак телдәре.[9]
2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса:
- Ҡырым АР — украин теле — 10,1% , рус теле — 77,0%, Ҡырым татарҙары теле — 11,4%
- Винница өлкәһе — украин теле — 94,8 %, рус теле — 4,7 %
- Волын өлкәһе — украин теле — 97,3 %, рус теле — 2,5 %
- Днепропетровск өлкәһе — украин теле — 67,0 %, рус теле — 32,0 %
- Донец өлкәһе — украин теле — 24,1 %, рус теле - 74,9 %
- Житомир өлкәһе — украин теле — 93,0 %, рус теле — 6,6 %
- Карпат аръяғы өлкәһе — украин теле — 81,0 %, рус теле — 2,9 %, венгр теле — 12,7 %, румын теле — 2,6 %
- Запорожье өлкәһе — украин теле — 50,2%, рус теле — 48,2 %[10]
- Ивано-Франковск өлкәһе — украин теле — 97,8 %, рус теле — 1,8 %
- Киев өлкәһе — украин теле — 92,3 %, рус теле — 7,2 %
- Кировоград өлкәһе — украин теле — 88,9 %, рус теле — 10,0 %
- Луганск өлкәһе — украин теле — 30,0 %, рус теле — 68,8 %
- Львов өлкәһе — украин теле — 95,3 %, рус теле — 3,8 %
- Николаев өлкәһе — украин теле — 69,2%, рус теле — 29,3%[11]
- Одесса өлкәһе — украин теле - 46,3%, рус теле — 41,9 %, болгар тел — 4,8 %, молдаван теле — 3,7 %[12]
- Полтава өлкәһе — украин теле — 90,0 %, рус теле — 9,5 %
- Ровно өлкәһе — украин теле — 97,0 %, рус теле — 2,7 %
- Сумы өлкәһе — украин теле — 84,0 %, рус теле — 15,6 %
- Тернополь өлкәһе — украин теле — 98,3 %, рус теле — 1,2 %
- Харьков өлкәһе — украин теле — 53,8%, рус теле — 44,3%[13]
- Херсон өлкәһе — украин теле — 73,2 %, рус теле — 24,9 %
- Хмельницкий өлкәһе — украин теле — 95,2 %, рус теле — 4,1 %
- Черкассы өлкәһе — украин теле — 92,5 %, рус теле — 6,7 %
- Черновцы өлкәһе — украин теле — 75,6 %, рус теле — 5,3 %, румын теле — 11,5 %, молдаван теле — 6,7 %
- Чернигов өлкәһе — украин теле — 89,0 %, рус теле — 10,3 %
- Киев — украин теле — 72,1 %, рус теле — 25,1 %
- Севастополь — украин теле — 6,8%, рус теле — 90,6%
Һораулама һөҙөмтәләре буйынса рус телен башлыса көньяҡ һәм көнсығыш төбәктәр ҡуллана:
- Ҡырым — 97 %
- Днепропетровск өлкәһе — 72 %
- Донецк өлкәһе — 93 %
- Запорожье өлкәһе — 81 %
- Луганск өлкәһе — 89 %
- Николаев өлкәһе — 66 %
- Одесса өлкәһе — 85 %
- Харьков өлкәһе — 74 %[14]
"Йәмәғәт фекере" Рәсәй Фонды мәғлүмәттәре буйынса[15] Украинаның өлкәләре үҙәктәрендә халыҡтың 75 %-ы рус телендә аралашыуға өҫтөнлөк бирә[16]. Ауылдар буйынса рус телен башлыса Донбасс, Слободанщина төбәктәре, Одесса, Запорожье өлкәләренең көньяғы ҡуллана, шулай уҡ урта өлкәләрҙә һәм Төньяҡ Буковинала рус һөйләштәре бар.
Research & Branding Group компанияһының 2011 йылдағы һорауламаһы буйынса украиндарҙың 92 %-ы рус телендә иркен аралаша, (рус телле украиндарҙың 86 %-ы украин телен белә.) Украина граждандарының 90 %-ы украин телен мәктәптә өйрәнгән, украин теле 1991 йылдан дәүләт теле иҫәпләнә. Халыҡтың яртыһы тиерлек (47%) ғаиләһендә, өйҙә украин телендә һөйләшә.[17]
Эштә, уҡыу урындарында украин телендә илдең 45%-ы аралаша.
Телдәрҙе үҫтереүҙә Украина ҡаҙнаһынан ярҙам үҙгәртергә
2007 йылда Европа төбәк телдәре хартияһы раҫланғандан һуң, Украина ҡаҙнаһынан аҙ һанлы халыҡтарҙың телдәрен үҫтереүгә ярҙамға 2740000 гривен бүленә: 745 мең румын, 527 мең Ҡырым татарҙары, 394 мең идиш, 387 мең болгар, 124 мең мадьяр(венгр), 118 мең грек, 60 мең рус, 25 мең алман(немец), 20 мең молдаван телдәренә[18].
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Украин теле
- Рус теле
- Билингвизм
- Украинаның төбәк телдәре
- Украинала рус теле
- Европа төбәк телдәре хартияһы
- Төбәк телдәр
- Дәүләт теле
Аңлатмалар үҙгәртергә
- ↑ В контексте Европейской хартии региональных языков[1]
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 Закон України «Про засади державної мовної політики» № 5029-VI// Верховна Рада України
- ↑ Постанова Верховної Ради України «Про Заяву Верховної Ради України щодо гарантії прав кримськотатарського народу у складі Української Держави»// Верховна Рада України
- ↑ 3,0 3,1 Всеукраїнський перепис населення 2001 | Про кількість та склад населення України за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 року| Мовний склад населення України
- ↑ Russian Language Enjoying a Boost in Post-Soviet States (инг.)(англ.
- ↑ Городяненко В. 2007 йыл 27 сентябрь архивланған.
- ↑ Закон Украины «Об основах государственной языковой политики» Статья 4 2012 йыл 15 август архивланған.
- ↑ Голос України. «Про засади державної мовної політики» 2012 йыл 15 август архивланған.
- ↑ Київський міжнародний інститут соціології
- ↑ List of declarations made with respect to treaty No. 148 2015 йыл 18 сентябрь архивланған. (инг.)
- ↑ Про кількість та склад населення Запорізької області за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 року.
- ↑ Численность и состав населения Николаевской области по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года.
- ↑ Численность и состав населения Одесской области по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года.
- ↑ Численность и состав населения Харьковской области по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года.
- ↑ Портрет электоратов Ющенко и Януковича // Киевский центр политических исследований и конфликтологии. — 18.01.2005.
- ↑ Фонд «Общественное мнение»: О ФОМе 2007 йыл 11 декабрь архивланған.
- ↑ На Украине русскоязычных больше, чем украиноязычных // Демоскоп Weekly. — 18—31 марта 2002. — № 59—60.
- ↑ Украинцы расхотели второй государственный. Украинская правда. Дата обращения: 8 апрель 2016.
- ↑ http://static.iea.ras.ru/books/Pravovoy_status_FU_narodov.pdf С. 35