Фонема

Фонемалар (боронғо грек теленән: φώνημα «тауыш») — телдең минималь семантик берәмеге. Фонема үҙ аллы лексик йә грамматик мәғәнәгә эйә түгел, ә телдең мөһим берәмектәрен (морфемаларҙы һәм һүҙҙәрҙе) айырыу һәм асыҡлау өсөн хеҙмәт итә:

• бер фонеманы икенсеһенә алмаштырғанда икенсе һүҙ килеп сыға (<к>әм — <т>әм);
• фонемаларҙың тәртибен үҙгәртһәң, тағы бер һүҙ килеп сыға (<ҡыйыш> — <шыйыҡ>);
• фонеманы алып ташлау ҙа икенсе һүҙгә килтерә (<б>ала — бал, ала).

Фонема
Ҡайҙа өйрәнелә	фонология
Асыусы йәки уйлап табыусы	Крушевский, Николай Вячеславович[d] һәм Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович
Фонема Викимилектә

Өндәрҙе билдәләү өсөн, ул фонологик яҡтан ҡаралһа, фонема терминын ҡулланалар.

«Фонема» терминын хәҙергегә яҡын мәғәнәлә Ҡазанда эшләп киткән поляк-Рәсәй лингвистары Н. В. Крушевский һәм И. А. Бодуэн де Куртенэ индерә. (Крушевскийҙың иртә вафатынан һуң Бодуэн де Куртенэ уның өҫтөнлөгөн күрһәтә).

Телдең абстракт берәмеге булараҡ фонема, матди яҡтан тормошҡа ашырылған аныҡ берәмек булараҡ, телмәр тауышына тап килә. Ҡәтғи әйткәндә, телмәр өндәре сикһеҙ күп төрлө; етерлек теүәл физик анализ күрһәтеүенсә, бер кеше бер ҡасан да бер үк тауышты бер төрлө әйтеп бирә алмай (мәҫәлән, баҫымлы [a']). Әммә бөтә был әйтелеш варианттары һүҙҙәрҙе дөрөҫ танырға һәм айырырға мөмкинлек бирһә, уның бөтә варианттарында ла [а'] тауышы бер үк <а> фонемаһын тормошҡа ашырыу була.

Фонема — фонологияның өйрәнеү объекты. Был төшөнсә алфавиттар, орфография принциптары һ. б. кеүек ғәмәли проблемаларҙы хәл итеүҙә мөһим роль уйнай.

Ым-ишара телдәренең минималь берәмеге элек хирема тип аталған.

Фонеманы өйрәнеүҙең функциональ аспекты

Тел ғилеме күҙлегенән сығып ҡарағанда, фонеманың функциональ аспекты иң мөһиме һанала. Фонема ике төп функция башҡара, улар бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булыуы менән характерлана:

1. конститутив функцияһы фонемик инвентарь менән тәьмин итеүҙән, морфемалар һәм телдең башҡа юғары берәмектәрен төҙөү өсөн үҙенсәлекле төҙөлөш материалы биреүҙән тора;
2. дистинктив функцияһы үҙ сиратында айырым морфемалар менән тәьмин итеүҙә тора.

Фонема тейешле функцияларҙы үҙ аллы башҡарған осраҡтар ҙа булырға мөмкин, әммә йышыраҡ осраған вариант уларҙы башҡа фонемалар менән бергә башҡарыуҙы күҙ уңында тота.

Шулай уҡ актуаль проблема булып фонеманың айырылып тороуы ла тора. Был йәһәттән телмәрҙең акустик-артикуляцион яҡтары ғына етмәй, сөнки ауыҙ-тел телмәре — өҙлөкһөҙ тауыш ағымы, ул сегментация өсөн билдәле бер ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Күп осраҡта фонеманы айырып күрһәтеү өсөн телде белеү кәрәк; шуға ярашлы, фонеманың айырылыуы ниндәйҙер мәғәнә менән бәйле, тип фараз ителә, ул үҙе менән бик мөһим берәмек булып тормай. Был йәһәттән Л. В. Щерба, мәҫәлән, айырым тауыш элементтары теге йәки был төрҙәге семантик берләшмәләр урынлаштырыу арҡаһында билдәле бер дәрәжәлә бойондороҡһоҙлоҡ ала, тип билдәләй. Бынан тыш, фонеманың айырымлығы уның башҡа фонемалар менән теге йәки был комбинацияларҙа күп тапҡыр ҡабатланыуын тәьмин итә.

Фонема асылда абстракт һәм идеаллаштырылған лингвистик кәүҙәләнеш булғанлыҡтан, телмәр ағымында һәр саҡ бер үк тауыш менән тормошҡа ашырылмай; киреһенсә, уны төрлөсә тормошҡа ашырыу юлдары бар. Ябай ғына әйткәндә, бер фонема эсендә физик яҡтан бер нисә төрлө өн берләштерелә (һәм был процесс уларҙың акустик йә артикуляцион яҡынлығы менән генә билдәләнмәй). Фонеманың айырым тормошҡа ашырылыуының варианттары, төҫмөрләнеше, аллофонемалары (аллофондар) тип атала. Был йәһәттән фонематик һәм аллофоник транскрипцияларҙы айырыу ғәҙәте бар: беренсеһендә һәр фонема бер үк билдә менән яҙыла, уның үҙенсәлекле тауышы ниндәй генә булмаһын, икенсеһе төрлө билдәләр ҡулланып тауыш айырмаһын еткерә. Фонемаларҙың дистинктив функция күҙлегенән ҡарағанда, өндәр айырмаһы бер үк әһәмиәткә эйә түгел; уларҙың ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәтле, йәки релевант (көнүҙәк) тип билдәләнә, ҡайһы берҙәре фонологик йәһәттән әһәмиәткә эйә түгел, йәки иррелевант тип билдәләнә.

Варианттар классификацияһы бер нисә сәбәп буйынса башҡарыла һәм түбәндәгесә тәҡдим ителә:

• Мотлаҡ (әйтелеү сиктәрендә тел өсөн нормаль тип һаналған, мотлаҡ аллофон бер үк фонеманың башҡа варианттары менән алмаштырыла алмай)
  • Төп (айырым торошта йәки тирә-яҡ мөхиткә аҙ бойондороҡлолоҡ шарттарында урынлашҡан вариант һайлана)
  • Үҙенсәлекле (аныҡ торошҡа бәйле төп вариациялар)
    • Комбинаторлы (үҙгәрештәр күрше өндәр йоғонтоһона бәйле)
    • Позицион (үҙгәреүҙәр бүтән артикуляторлы модификациялар торошона бәйле)
• Факультатив (мотлаҡ версиянан айырмалы рәүештә, шул уҡ фонеманың икенсе вариантына алмаштырылырға мөмкин)

Фонеманың үҙе кеүек, аллофондар ҙа тел факты булып тора; билдәле бер фонетик шарттарҙа туған телдә һөйләшкән кешеләрҙә даими ҡабатланалар, норманың бер өлөшө булып торалар һәм тасуирламаға һәм ассимиляцияға дусар ителәләр. Телмәр кимәлендә фондар — тирә-яҡ мөхит үҙенсәлектәре менән билдәләнгән үҙенсәлекле өндәр өлгөләре, уларҙы иғлан итеүсе шәхестең телмәр аппараты һ. б. айырыла. Икенсе төрлө әйткәндә, фонема һәр ваҡыт уның варианттарының береһендә барлыҡҡа килә, ә вариант, үҙ сиратында, артҡы планда күренә.

Бынан тыш, фонеманы функциональ өйрәнеүҙең мөһим аспекты булып дистрибуция тора. Был төшөнсә буйынса түбәндәгене аңларға була: «был — үҙе үтәй алмаған бөтә позицияларҙан һәм мөхиттәрҙән айырмалы рәүештә, теге йәки был телдә барлыҡҡа килгән бөтә позицияларҙың һәм мөхиттәрҙең дөйөмлөгө» (Я. С. Маслов билдәләмәһе буйынса). Атап әйткәндә, фонемаларҙың мотлаҡ варианттары бер-береһе менән киҫешмәгән мөнәсәбәттәр йәки, шулай уҡ, өҫтәмә бүлеү тип тә атала. Үҙ сиратында, фонеманың факультатив варианттарына ирекле вариация тип аталған бүлеү төрө хас.

Фонема төҙөлөшө (айырыусы үҙенсәлектәре)

Телдең фонемалар системаһын тасуирлау фонемаларҙың үҙенсәлекле һыҙаттары буйынса (һаңғырау-яңғырау, ҡатылыҡ-йомшаҡлыҡ һ.б.) ҡаршы тороуына нигеҙләнгән. Фонемаларҙы айырыу буйынса билдәләр дифференциаль (йәки, икенсе төрлө әйткәндә, айырмалы) фонема билдәләре, ҡыҫҡаса ДП, тип атала; билдәләп китергә кәрәк, һуңғыһы бер фонеманың бөтә варианттары өсөн дә уртаҡ булырға тейеш. Фонема тик ошо үҙенсәлектәрҙән генә тора тип әйтергә мөмкин («телдә айырмаларҙан башҡа бер нәмә лә юҡ»). Ҡаршылыҡһыҙ фонологик система мөмкин түгел: әгәр телдә (мәҫәлән, француз телендә) йомшаҡ тартынҡы фонема төшөнсәһе булмаһа, ҡаты тартынҡы фонемалар булмай, әммә әйтеп үтелгән телмәр өндәрҙе башҡа телдә һөйләшеүселәр ҡаты йәки йомшаҡ тип баһалай ала.

Әммә йышыраҡ мәғәнәһенә йоғонто яһамаған айырымсы һыҙаттар туған телдә һөйләшеүселәр тарафынан тормошҡа ашырылмай. Мәҫәлән, рус телендә ябыҡ һуҙынҡылар: тесть [т’э̂с’т’] — тест [тэст] һүҙендә төрлө һуҙынҡылар яңғырай, әммә тесть һәм тест һүҙҙәрен айырабыҙ һәм өндөң ябыҡлығы менән түгел, ә тартынҡыларҙың ҡатылығы менән. Рус телендә асыҡ һәм ябыҡ һуҙынҡылар бер төрлө торошта булмай (ябыҡ һуҙынҡылар һәр ваҡыт йомшаҡ тартынҡыларҙан һуң ғына була); ябыҡ асыҡ һуҙынҡылар менән генә айырылып торған бер пар һүҙ ҙә юҡ; һуҙынҡының асыҡ-ябыҡ булыуы — тартынҡының йомшаҡлығы билдәһе генә. Немец телендә, мәҫәлән, Ähre [ˈɛːrә] (башаҡ) һәм Ehre [ˈeːrә] (намыҫ) һүҙҙәре беренсе һуҙынҡы өнөн асыҡ ябыҡ булыуы менән генә айырыла (йәғни был үҙенсәлек мәғәнәһен аңларға ярҙам итеүсе), шуға күрә немец телендә һөйләшеүселәр һуҙынҡы өндәренең яҡынлығы айырмаһын асыҡ ҡабул итә.

Фонеманың оппозицияһы, ҡағиҙә булараҡ, бинар булып тора, әммә тернар варианттар ҙа осрай. Бынан тыш, донъяның барлыҡ телдәрендә иркен һәм тартынҡы өн араһында универсаль оппозиция бар. Әммә классификация өсөн башҡа нигеҙҙәр ҙә бар: мәҫәлән, оппозиция пропорциональ (әгәр теге йәки был тел эсендә башҡа оппозицияларҙа шундай уҡ ҡараш ҡабатланһа) йәки айырым, таҙа (әгәр айырма бер нигеҙҙә генә башҡарылһа) йәки ҡатнаш булырға мөмкин.

Сиратлаштырыу

Морфемалар составында үҙ-ара алмаштырыу фонемаларҙың йә уларҙың варианттарының береһендә лә булырға мөмкин. Шуға ярашлы, был процестарҙа ҡатнашҡан тауыш элементтары альтернатор тип атала. Сиратлашыуҙың билдәле бер грамматик күренештәр менән ярайһы уҡ тығыҙ бәйләнеше арҡаһында өйрәнелә, шул иҫәптән фонология һәм грамматика — морфонология сиселешендә махсус дисциплина сиктәрендә өйрәнелә.

Сиратлашыу шулай уҡ бер нисә фонологик күренеште билдәләй. Ундайҙарға, атап әйткәндә, Ҡапма-ҡаршылыҡты нейтралләштереү инергә мөмкин. Уның асылы түбәндәгесә: ҡайһы бер позицияларҙа билдәле бер дифференциаль нигеҙҙә фонемаларға ҡаршы тороу башҡарылмай. Тейешле позициялар, изоляцияланғанмы, коррелятивмы — көсһөҙ тип билдәләнә. Н. С. Трубецкой, нейтралләштереү позицияһында фонема тураһында һөйләү мөмкин түгел, тип иҫәпләгән, Юғарыраҡ кимәлдәге билдәле бер берәмек — архифонема, ДП йыйылмаһы ике фонема өсөн уртаҡ, әммә ҡайһы бер төшөнсәләрҙә (атап әйткәндә, Л. В. Щерба мәктәбендә ҡабул ителгән) нейтралләштереү айырым позицияларҙа фонемаларҙың ҡайһы бер оппозицияларын ҡулланмау тип аңлатыла.

Типологик яҡтан фонема сиратлашыуының бер нисә төрөн айырырға мөмкин:

1. Фонетик яҡтан бәйле,
2. Тарихи (ғәҙәти, фонетик яҡтан аңлатып булмаған),
3. Ҡатнаш (тәүге ике типтың һыҙаттарын берләштереүсе).

Ҡайһы бер осраҡтарҙа тарихи сиратлашыуҙарҙы «тереләр» менән ҡапма-ҡаршы ҡуйып, өҫтәмә айырма яһала, йәғни билдәле бер дәүергә ҡағылышлы фонетик закондарға ярашлы эш итә.

Шуны билдәләп үтергә кәрәк: аллофондарҙың сиратлашыуын алдан әйтеп була; фонеманың мотлаҡ варианттарын бүлеү ҡағиҙәләрен белеп, теләһә ниндәй алмашты алдан әйтеп була. Шулай итеп, был йәһәттән аныҡ ориентирлашыу юҡ, әммә, мәҫәлән, тере фонема сиратлашыуы көслө тороштан (традицион) көсһөҙгә (фонетик кондиционерлы) йүнәлештә бер яҡлы алдан әйтелеү менән ҡылыҡһырлана. Ҡайһы берҙә алмаштар составы бер үк булған һәм бер үк ваҡытта ҡапма-ҡаршы йүнәлешкә эйә булған тере сиратлашыуҙар ҙа була.

Сиратлашыу мотлаҡ бер төрлө һәм яңғыҙ түгел; уларҙың бер-береһенә ҡатланыу осраҡтары бар.

Фонема һайлап алыу ҡағиҙәләре

Фонемаларҙы билдәле бер тел өсөн фонема варианттарынан айырыу өсөн Н. С. Трубецкой сығарған дүрт ҡағиҙә:

1. Әгәр ике тауыш бер позицияла осрашһа һәм һүҙҙәрҙе үҙгәртмәйенсә бер-береһен алмаштыра алһа, бындай тауыштар бер фонеманың варианттары булып тора. Шул уҡ ваҡытта варианттар, ҡағиҙә булараҡ, әһәмиәтле һәм индивидуаль, шулай уҡ стилистик әһәмиәткә эйә һәм әһәмиәтһеҙ.
2. Әгәр ике өндәр бер торошта осрашһа һәм уларҙы алмаштырғанда һүҙҙәрҙең мәғәнәһе танылмай үҙгәрһә йәки боҙолһа, был өндәр ике төрлө фонеманың реалитации булып тора.
3. Әгәр бер үк торошта акустик (йәки артикулятор) бәйле ике өн бер ҡасан да бер торошта булмаһа, улар бер үк фонеманың комбинатор варианттары булып тора.
4. Һәр нәмәлә өсөнсө ҡағиҙә шарттарын ҡәнәғәтләндергән ике өн бер үк фонема варианттары тип һаналмай, әгәр улар теге йәки был телдә тауыш комбинацияһы ағзалары булараҡ бер-береһенә эйәрә алһалар, өҫтәүенә, был өндәрҙең береһе икенсеһенең оҙатыуынан тыш барлыҡҡа килеүе мөмкин.

Айырым фонемаларҙы фонема комбинацияларынан айырыу өсөн Н. С. Трубецкой сығарған ете ҡағиҙә:

1. Теге йәки был телдә компоненттары ике ижек аша бүленмәгән өндәрҙең ҡушылыуын бер фонеманы ғәмәлгә ашырыу тип һанарға мөмкин. <Шулай итеп, рус телендә [ц] ижек сигендә тарҡалмай: ли-цо. Шул уҡ ваҡытта инглиз һәм фин телдәрендә комплекс мотлаҡ айырыла: инглизсә (ҡыҙыу нөктә) hot-spot йәки фин телендә it-se.
2. Бер фонема берҙәм артикуляция ярҙамында барлыҡҡа килгән йәки артикуляция комплексының яйлап кәмеү йәки ҡыҫҡарыу процесында барлыҡҡа килгән осраҡта ғына өндәр төркөмөн тормошҡа ашырыу тип һанарға мөмкин.
3. Бер фонеманың оҙайлығы теге йәки был телдең башҡа фонемаларының мөҙҙәтенән артмаһа, өндәр төркөмөн тормошҡа ашырыу тип иҫәпләнергә кәрәк.
4. Потенциаль бер фонемалы өндәр төркөмө (йәғни алдағы өс ҡағиҙә талаптарына яуап биргән төркөм) бер фонема, теге йәки был тел ҡағиҙәләренә ярашлы, билдәле бер төрҙәге фонема комбинациялары ҡабул ителмәгән шарттарҙа осраһа, уны тормошҡа ашырыу тип һаналырға тейеш. Шулай итеп, африка телдәренең ҡайһы берҙәрендә һүҙ башында [mb] һәм [nd] комплекстары осрай. Шул уҡ ваҡытта был торошта тартынҡыларҙың башҡа комбинациялары юҡ, шуға күрә бындай комплекстар бер фонема тип һанала. Кипр грек телендә [mb] һәм [nd] комплекстары һүҙ башында башҡа тартынҡы комбинациялар менән бергә барлыҡҡа килә, шуға күрә [mb] һәм [nd] комбинациялары ике фонеманан тора тип һанала.
5. 1-ҙән 3-кә тиклемге ҡағиҙәләр талаптарына яуап биргән өндәр төркөмөн, әгәр ул телдең бөтә системаһынан килһә, ябай фонема тип иҫәпләргә кәрәк. Дифтонгтарҙы интерпретациялау тураһында ҡарар ҡабул итеү өсөн был ҡағиҙә айырыуса мөһим. Рус телендә [ай], [ой] тибының ҡушылыуы һүҙ үҙгәргәндә һуҙынҡының тартынҡы [й]: [дай — да-ю] берләшмәһенән бүленә. Герман телдәрендә ябай һуҙынҡылар менән сиратлашып киләләр: write [raɪt] — written [ˈrɪt (ə)n]. Шуға күрә герман телдәрендә дифтонгтарға ябай һуҙынҡылар менән бер рәттән фонема кеүек ҡарайҙар
6. Әгәр бер фонемалы өндәр төркөмөнөң төп өлөшө теге йәки был телдең ниндәй ҙә булһа фонемаһының комбинатор варианты тип аңлатыла алмаһа, өндәр төркөмө берҙәм фонеманы тормошҡа ашырыу булараҡ ҡаралырға тейеш.
7. Әгәр бер өн һәм өндәр төркөмө бер-береһенә факультатив йәки комбинатор варианттар сифатында ҡағылһа, һәм әгәр өндәр төркөмө фонемалар төркөмөн тормошҡа ашырыу булһа, бер тауышты бер үк фонемалар төркөмөн тормошҡа ашырыу тип ҡарарға кәрәк.

Фонеманың мәғәнәгә мөнәсәбәте

Тел белгестәренең байтаҡ өлөшө (мәҫәлән, Прага лингвистик мәктәбе, Мәскәү фонология мәктәбе вәкилдәре, шулай уҡ «фонема» терминына нигеҙ һалыусылар, фонема дөйөмләштереү, бер нисә сиратлашҡан өндәрҙең инварианты, тип иҫәпләй:

• с[а]м. — с[ʌ]ма — с[ъ]мосвал — <а>
• д[о]м — д[ʌ]ой — д[ъ]мовой — <о>

Шул уҡ ваҡытта бер үк тауыш төрлө фонемалар менән күренергә мөмкин. Мәҫәлән, баҫымһыҙ [ʌ] өнө сорняк, домой һүҙҙәрендә <о> фонемаһын һөйләгәндә тормошҡа ашырыу, ә сама, давать һүҙҙәренең тәүге ижектәрендә <а> фонемаһын тормошҡа ашырыу.

Фонема телдең мөһим берәмеге, морфема аша ғына билдәләнә ала, фонема морфеманың айырылғыһыҙ өлөшө булып тора. Йәғни телмәр йөкмәткеһен, әйтелгән һүҙҙәрҙең мәғәнәһен һәм һүҙҙең өлөштәрен аңламайынса телдең фонемик составын билдәләү мөмкин түгел.

Өн төрлө фонемаларҙың (s[ʌ]ma — сомдан һәм самдан) вәкиле була алған осраҡта, тауыштың фонемаға ҡарауы билдәле бер морфемала көслө телмәр торошо (йәки иң яҡшы айырма торошо) менән билдәләнә. Рус телендәге һуҙынҡылар өсөн бындай торош баҫымлы ижек булып тора, тартынҡылар өсөн (һаңғыраулыҡ-яңғыраулыҡ буйынса) — мәҫәлән, һуҙынҡыларға тиклемге тороуы. Әгәр ундай морфема өсөн өн формаһы булмаһа, гиперфонема йәки архифонеманы фараз итәләр (бөтә мөмкин булған фонемалар күрһәтеләр һәм фигуралы йәйәләргә алалар): tr{a/o}mwai.

Мәскәү фонология мәктәбендә фонемаларҙы мөйөшлө йәйәләргә уратып алыу ғәҙәтенә индерелгән: <жил да был {а/о}д’ин к{а/о}рол’ь> — фонемик кириллица транскрипцияһы.

Фонеманың тағы бер аңлатмаһы (акустик яҡтан оҡшаш өндәр класы, уларҙың оҡшашлығы телмәр йөкмәткеһен белмәйенсә билдәләнә) америка дескриптив тел ғилеме вәкилдәре тарафынан эшләнә, методологияһы аҙ билдәле телдәрҙе (атап әйткәндә, Төньяҡ Америка индейҙарын) анализлауҙа эшләнгән һәм һөйләү телмәренең мәғәнәһенә мөрәжәғәт итеү ауыр (йәки сикләнгән) булған.

Ленинград фонология мәктәбе вәкилдәре фонеманың мәғәнә менән бәйле булыуын таный (фонеманы семантик берәмек тип һанай), ләкин морфемаларҙың оҡшашлығы аша фонемаларҙы билдәләмәй; был теория буйынса, d[o]m — д[ʌ]мой рәтендә фонемаларҙың сиратлашыуы/o/ — /a/. Фонемалар Ленинград фонология мәктәбе вәкилдәре ғәҙәттә ике ҡыя һыҙыҡ араһына ҡуя: /жыл да был ад’и́н каро́л’ь/ — Ленинград фонология мәктәбенең фонемик кирилл транскрипцияһы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Аллофон
• Фон
• Фонология
• Кинема, акусма