Википедия

Санскрит

Санскрит (деванагари: संस्कृतवाच्, saṃskṛta·vāc IAST) — Һиндостандың ҡатмарлы синтетик грамматикалы боронғо теле. «Санскрит» һүҙе «эшкәртелгән, камиллашҡан» мәғәнәлә.[6]. Санскрит грамматикаһы архаик һәм бик ҡатмарлы. Санскрит донъяның флектив телдәренең береһе.

Санскрит
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-sa-sidd" does not exist.
Рәсем
Дәүләт  Һиндостан[1]
Тел төрҙәре SOV[d] һәм флектив тел[d]
Килештәр төп килеш[d], эйәлек килеш[d], төбәү килеш[d], төшөм килеш[d], звательный падеж[d], ҡорал килеше[d], сығанаҡ килеш[d] һәм урын-ваҡыт килеш[d]
Имеет наклонения дезидератив[d], инъюнктив[d], изъявительное наклонение[d], повелительное наклонение[d] һәм условное наклонение[d]
Имеет грамматический род женский род[d], мужской род[d] һәм средний род[d]
Имеет грамматическую категорию лица первое лицо единственное число[d], второе лицо единственное число[d], третье лицо единственное число[d], нас двое[d], вас двое[d], они двое[d], первое лицо множественное число[d], второе лицо множественное число[d] һәм третье лицо множественное число[d]
Яҙыу Деванагари[2], каннада[d], ваттелутту[d], шарада[d], сиддхаматрика[d], Nandinagari[d] һәм Нагари[d]
Телдә һөйләшеүселәр 2212 кеше (1971)[3],
6106 кеше (1981)[3],
49 736 кеше (1991)[3],
14 135 кеше (2001)[3],
26 490 кеше (2011)[4]
Ethnologue каталогында тел статусы 4 Educational[d][5]
Тасуирлау биттәре afbo.info/languages/132
Пиктограмма
Имеет класс словоизменения Sanskrit first gaṇa[d], Sanskrit second gaṇa[d], Sanskrit third gaṇa[d], Sanskrit fourth gaṇa[d], Sanskrit fifth gaṇa[d], Sanskrit sixth gaṇa[d], Sanskrit seventh gaṇa[d], Sanskrit ninth gaṇa[d] һәм Sanskrit tenth gaṇa[d]
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу Sk., س һәм ਸੰ.
Викимедиа проекттарында тел коды sa
 Санскрит Викимилектә

Таралыуы

үҙгәртергә

Санскрит Төньяҡ Һиндостанда эпиграфика[7] телдәре сифатында беҙҙең эраға тиклем I быуаттан таралған[8]. Санскритты теге йәки был халыҡ теле итеп ҡарарға ҡарарға кәрәк түгел, антик дәүерҙән башланған ниндәй ҙә булһа социаль элита мөхите мәҙәниәт теле булараҡ билдәү дөрөҫ[9][10][11][12]. Был мәҙәниәт башлыса һинд дини текстарынан ғибәрәт, һәм шулай уҡ латынь һәм көнбайыштағы грек теленә яҡын. Санскрит көнсығышта артабанғы быуаттарҙа ғалимдарҙың һәм дин әһелдәренең мәҙәни аралашыу теле була. Хәҙерге ваҡытта санскрит Һиндостандың рәсми танылған 22 телдәренең береһе.

Мәҙәниәт һәм башҡа телдәргә йоғонтоһо

үҙгәртергә

Санскрит Һиндостандың һәм Непал телдәре үҫешенә, башлыса лексикаһына, йоғонто яһай. Санскрит йәки будда мәҙәниәте өлкәһендәге башҡа телдәргә кави теленә[13][14], тибет телдәренә йоғонтоһо бар.[15][16] Һиндостанда санскрит . гуманитар фәндәр һәм дини культ теле, тар даирәлә — йәнле һөйләү теле булараҡ ҡулланыла. Көньяҡ- Көнсығыш һәм Үҙәк Азия һәм Көнбайыш Европа мәҙәниәтенә йоғонто яһаған художестволы, дини, фәлсәфәүи, юридик һәм фәнни әҙәбиәт санскритта яҙылған[8].

Санскритта лексика һәм грамматика буйынса «Восьмикнижие»(«Һигеҙ китап») китабында Панини йыйған әҫәрҙәр тарихта телде өйрәнеү буйынса иң тәүге әҫәр булып тора. Улар Европала морфологияның һәм күп кенә лингвистик дисциплиналарҙың барлыҡҡа килеүенә йоғонто яһай[17].

Исеме

үҙгәртергә

Брахман әйтелешенә хас, унда ижек ri боронғо һуҙынҡы ṛ урынына ҡуйыла, «санскрит» һүҙен әйтеүҙең прототибы булып хеҙмәт итә, хәҙер ул Европа өсөн традицион булып киткән. संस्कृता saṃskṛtā һүҙенең мәғәнәһе — «әҙәби», халыҡ, әҙәби булмаған пракриталарҙан айырмалы рәүештә.Атама үҙе телдең милләте тураһында бер ни ҙә әйтмәй, сөнки боронғо Һиндостанда, моғайын, һиндар башҡа әҙәби телдәр барлығын әлегә белмәгәндәр. Беҙҙең заманда был һүҙҙе уның милләте тураһында һөйләгән башҡаларға оҙатып, ниндәй ҙә булһа телде ошо һүҙ менән атарға тура килер ине.

«Санскрит» атамаһы күптән түгел генә барлыҡҡа килә., Күп быуаттар дауамында был тел ябай ғына वाच IAST тип атала: (vāc) йәки शब्द IAST: (śabda) «һүҙ, тел» тип атала. Бер нисә метафорик атама, мәҫәлән, गीर्यवांणणषा IAST: (gīrvāṇabhāṣā) «аллалар теле», уның дини характерын күрһәтә.

Яҙмаһы

үҙгәртергә

Санскрит өсөн берҙәм яҙыу системаһы юҡ. Әҙәби әҫәрҙәрҙең башлыса ауыҙ-тел аша тапшырыуы менән аңлатыла. Тексты яҙырға кәрәк булғанда, ғәҙәттә, урындағы алфавит ҡулланылған. Санскрит өсөн билдәле булған иң боронғо яҙыу системаһы брахми тип атала.

Брахмиҙа боронғо һинд тарихының уникаль ҡомартҡыһы — «Ашока яҙмалары» (беҙҙең эраға тиклем III быуат) яҙылған. Яҡынса шул уҡ осорға кхарошта яҙмаһы ҡарай. IV быуаттан алып беҙҙең эраның VIII быуатына тиклем гупта яҙыуҙың төп төрө була. VIII быуаттан шарада яҙыла башлай.

Деванагари санскрит яҙмаһы булараҡ VII быуатта әүҙем ҡулланыла башлай һәм X—XII быуат аҙағында булдырыла.[18] Яҙыуҙы үҙләштергәндән һуң да һиндтар, мәҙәниәтте юғалтыуҙан йәки коррупциянан һаҡлау маҡсатында, текстарҙы ятлауын дауам итә.

Тарихы

үҙгәртергә

Санскрит һинд-европа тел ғаиләһенең һинд-иран тармағына ҡарай[19]. Санскрит Төньяҡ Һиндостан телдәре һинд, урду, бенгал, маратһи, кашмир, пәнджәб, непал телдәренә һәм хатта сиған теленә йоғонто яһай[20][21].

Шул уҡ һинд-европа телле ғаилә эсендә санскрит satem төркөмөнөң башҡа телдәре кеүек үк ҙур өн үҙгәрештәре кисерә (был үҙгәрештәр балтик, славян һәм боронғо әрмән телдәрендә айырыуса асыҡ күренә), һинд-иран телдәре фракия һәм албан телдәре менән уртаҡ һыҙатлы булыуы менән билдәләнә[22]

Санскрит һәм башҡа һинд-европа телдәренең уртаҡ һыҙаттарын аңлатыу маҡсатында күп ғалимдар миграция теорияһын яҡлай, улар раҫлауынса, хәҙерге Һиндостанға һәм Пакистанға төньяҡ-көнбайыштан беҙҙең эраға тиклем II мең йыллыҡ башында санскрит телендә һөйләшеүсе ата-бабалар килгән. Был теорияның дәлиле булып һинд-иран телдәренең балтик һәм славян телдәре[23] менән тығыҙ бәйләнеше, һинд- европалы булмаған фин-уғыр телдәренән үҙләштергән һүҙҙәренең булыуы тора.[24] ,һәм флора һәм фауна өсөн дөйөм ҡулланышлы һинд-европа һүҙҙәре бар. Аҙ һанлы ғалимдар һәм ярайһы уҡ күп һинд тикшеренеүселәре ҡапма-ҡаршы фекерҙе яҡлайҙар. Улар һинд-иран теленең боронғо формаһында һөйләшеүселәр Һиндостандың автохтон халҡы булған тип иҫәпләйҙәр һәм уларҙы Харап цивилизацияһын төҙөүселәр менән бәйләйҙәр.

Уға ҡәрҙәш тел боронғо иран теле менән бер рәттән (авестан һәм иҫке фарсы телдәрен үҙ эсенә алған тармаҡ) менән бер рәттән булған.[25]. Күп кенә һинд йәки урта һинд-арий телдәрен өйрәнеү, Санскрит теле менән бер рәттән, Һиндостандың төньяғында антиклыҡта, кәм тигәндә, тағы ла бер һинд-арий теленең булыуы тураһындағы фекергә килтерә. Был тел, фараз ителеүенсә,санскрит менән уртаҡ сыанаҡтан, ләкин санскритта булмаған хәҙерге һинд теленә үҙенең һүҙлеген һәм фонеик составын тапшырырға мөмкин.

Хеттар илендә табылған һинд-европа телендә (хетт) төҙөлгән документтарға ҡарап, унда бер нисә һинд- арий һүҙҙәре[26]— исемдәр (йылҡы үрсетеү терминдары), шулай уҡ яңғыҙлыҡ исемдәр бар. Беҙҙең эраға тиклем XIV быуатта Көнбайыш Азияла индо-арий теленең ниндәй ҙә булһа формаһында һөйләшкәнен билдәләргә мөмкин.[27][28]. Ләкин бронза дәүерендә Кесе Азияның һиндлашыуы тураһындағы дәлилдәргә күп кенә тел белгестәре, был осраҡта һүҙ «боронғо һинд теле» йәки шулай уҡ «боронғо һинд-арий» теле тураһында түгел, ә ниндәйҙер мәҙәни кимәлдә йәки ведийға тиклемге санскритҡа яҡын булған дини йолалар теле булараҡ ҡулланылған һинд-иран теле тураһында бара, тип уйлайҙар.

Санскрит һәм рус теле

үҙгәртергә

Һинд-европа теле булғанлыҡтан, санскрит рус теле менән ҡәрҙәш бик күп һүҙҙәргә эйә. Улар өсөн уртаҡ булған бик боронғо һинд-европа теленән үҙләштерелгән һүҙҙәр. Шуларҙың бер нисәһе::[29][30]

Санскрит Рус
dva ике
tri өс
catvāri дүрт
śata- йөҙ
tat шул
uda- һыу
dvar- ишек
dam- йорт
mātṛ әсә
bhrātṛ ағаһы
dā- да·ть
dhṛ, dhar- держ·ать
lubh- люб·ить
jīv- жив- (жить)
budh-[31] бу·ить
jñā- зна·ть
iccha·ti иска·ть
priya- прия·тель
pūrṇa- полный-тулы
dīrgha- долго-оҙаҡ
viśva- весь-бөтә
vāta- ветер-ел
vasanta- весна-яҙ
madhv·ád медв·едь
grīvā гриаа-ял
śrava- слава-дан

Веда санскриты

үҙгәртергә
 
Текст «Риг-веды» санскрит.

Санскрит теле йәки веда боронғо һинд әҙәбиәтенең бер нисә ҡомартҡыһы теле булып тора. Уға бер нисә гимндар йыйынтығы, ҡорбан формулалалары («ऋग्वेद — Рига-веда», «सामवेद — Веда-үҙе», «Яджур-веда», «Атхарва-веда») һәм дини трактаттар (Упанишада) инә.. Был әҫәрҙәрҙең ҙур өлөшө . «урта веда» һәм «яңы веда теле» менән яҙылған, «Рига-веда» башҡанан. «Рига-веда» теле ведий санскритының иң боронғо формаһы тип ҡарала торған. Грек теле Гомер дәүерендә классик боронғо грек телендәге шикелле,,ведалар теле классик санскриттан яҡынса шундай уҡ ваҡыт арауығында тора.. Боронғо һинд тел белгесе Панини (беҙҙең эраға тиклем V быуат тирәһе) веда һәм классик санскрит телдәрен төрлө телдәр тип һанаған. Ә хәҙер күп кенә ғалимдар веданы (иң боронғо) һәм классик санскритты төрлө диалекттар тип һанай. Ләкин, дөйөм алғанда, был телдәр бик оҡшаш. Классик санскрит веданан алынған тип иҫәпләнә.

Веданың иң боронғо ҡомартҡыларҙың береһе «Рига-веда» танылған, һуңғы — Упанишада. "Рига-веда"ның үҙенең ваҡытын билдәләүе бик ауыр, һәм ведий теленең актуаль тарихының башы: изге текстар иң иртә дәүерҙә ҡысҡырып һөйләнелә һәм ятлана (әлеге ваҡытта ла шулай эшләнә). Тел белгестәре хәҙер күп кенә тарихи страталарҙы веда телендә (кәм тигәндә ике-өс) текстарҙың грамматикаһына һәм стилистик үҙенсәлектәренә таянып айыралар. "Рига-веда"тәүге туғыҙ китабын шартлы рәүештә «боронғо веда телдә» яҙылған тип була.

Эпик санскрит

үҙгәртергә

Эпик санскрит — веданан классикҡа күсеү формаһы Санскриттың был формаһы ниндәйҙер лингвистик эволюция кисергән веда санскриттың һуңғы формаһы булып тора (мәҫәлән, тел үҫешенең был стадияһында субъюнктиваның юҡҡа сығыуы билдәләнә)

Эпик санскрит — санскриттың классик алдынан булған формаһы һәм б.э тиклем V йәки IV быуаттарҙа ҡулланыла. Санскриттың был формаһы өсөн «һуңғы веда тел» билдәләмәһен һайларға мөмкин була.

.Трактаттың үҙендә Панини үҙе һөйләшкән телде тасуирларға тырыша, фразаның ведик боролоштарын ҡуллана. Нәҡ ошо дәүерҙә Санскрит тәртипкә һәм нормаға килтерелә .Эпик санскритта «Рамаяна» һәм «Маһабһаратам» әҫәрҙәре яҙылған.

Эпос теленең Панини ижадында яҙылған телдән тайпылыуы, ғөмүмән, уның Паниниға тиклем барлыҡҡа килеүе менән түгел, ә пракриттар йоғонтоһо аҫтында барлыҡҡа килгән «яңылыҡтар» менән аңлатыла. Санскриттың традицион ғалимдары ришиҙарҙан алынған «IAST: ārṣa» (आर्ष) кеүек тайпылыштарға ҡарай. Эпоста классик санскрит теленә ҡарағанда күберәк «пракритизмдар» (дөйөм телдән үҙләштерелгәндәр) бар.

Шулай уҡ будда гибриды санскрит урта быуаттар Һиндостаны дәүеренең пракритала яҙылған иртә будда текстарына нигеҙләнгән әҙәби тел була, артабан улар классик Санскрит тарафынан ассимиляциялана бара.

Пракриттарҙың барлыҡҡа килеүе

үҙгәртергә

Беренсе пракрит (тәбиғи, ғәҙәти, ябай - урта һинд телдәре һәм диалекттары) барлыҡҡа килә (प्रकृति, prâkrit IAST йәки prākṛta IAST «ғәҙәти [тел]») беҙҙең эраға тиклемге III быуатҡа тура килә.. Был ваҡиғаны күбеһенсә Ашока батшаһы яҙмалары асыҡларға булышлыҡ итә. Был телдәр санскритҡа ҡарағанда аҙыраҡ «затлы» диалекттарға, йәғни көндәлек практикала ҡулланылған йәнле һөйләш һәм халыҡ телдәренә тап килә. Улар тиҙ арала бер-береһенән айырылып, һинд субконтинентында булған бик күп һинд-арий телдәрен тыуҙыра. Улар бөтәһе лә бер индо-арий тамырынан сыҡҡан, һәм һәр береһе үҙ эволюцияһын кисергән һәм үҙ яҙмышына эйә. Башҡалар араһында һинд, пәнжәб һәм бенгал телдәре лә шул уҡ пракрит телдәренән алынған.

Пракриттарҙың береһе «пали»ҙың яҙмышы башҡаса. Был тел үҙе буддизмының тхеравада йүнәлешендәге изге теленә әүерелә һәм шул ваҡыттан бирле үҫешмәй тиерлек, ғибәҙәт ҡылыуҙа һәм дини текстарҙа беҙҙең көндәргә тиклем тәүге торошонда һаҡлана. Ниһайәт, джайнизм дине икенсе пракритала — Ардамагадхала яҙылған, ул үҙенең күп һанлы күрһәтмәләрен һаҡлап ҡалырға мөмкинлек биргән. Шуға ҡарамаҫтан, быларҙың барыһы ла һинд тарихының классик осоронда ҡулланылған пракриттарҙың дөйөм идеяһын бирә.

Классик санскрит

үҙгәртергә

Пракриттарҙың тәүге тәнҡите беҙҙең эраға тиклем II быуатта Патанджалиҙың Паниниҙың грамматикаһы тураһындағы комментарийҙарында («Маһабһаратамда») барлыҡҡа килә. Был әҫәрҙә комментатор, санскрит элеккесә тере тел булып тора, әммә диалекталь формалар уны ҡыҫырыҡлап сығара ала, тип раҫлай. Шулай итеп, трактат пракриттарҙың барлығын таный, ләкин телдең һөйләү формаларын ҡулланыу ҡәтғи рәүештә ғәйеп ителә, шул уҡ ваҡытта грамматик нормаларҙы яҙыу тағы ла стандартлаштырыла.

Нәҡ ошо мәлдән санскрит үҙенең үҫешендә бөтөнләй туҡтап ҡала, классик санскритҡа әйләнә. Ул шулай уҡ saṃskr̥ta термины менән билдәләнә (ләкин әлегә Патанджали тарафынан ҡулланылмай), уны «тамамланған, тамамланған» тип тәржемә итергә мөмкин; камил эшләнгән» (шул уҡ эпитетта төрлө ризыҡтар һүрәтләнгән).

Тивариға ярашлы (1955), классик санскритта дүрт төп диалекты бар: пашчимоттар paścimottarī IAST (төньяҡ-көнбайыш, шулай уҡ көнбайыш, йәки төньяҡ), мадхьядеши (."үҙәк иле"), пурви pūrvi IAST (көнсығыш) һәм дакшини dakṣiṇī IAST (көньяҡ, классик дәүерҙә барлыҡҡа килә). Беренсе өс диалекттың элгәреһе Брахмандарҙа (изге китаптар) бар. Веда, иң беренсе уларға таҙа тел булып (Каушитаки -брахман", 7.6) ҡаралған.

Беҙҙең дәүер барлыҡҡа килгәндән һуң тел тәбиғи формала ҡулланылмай, ул бары тик грамматика рәүешендә генә бар һәм бөтөнләй үҫешмәй. Санскрит ғибәҙәт ҡылыу теленә һәм билдәле бер мәҙәни берләшмәгә ҡараған телгә әйләнә, уның тере телдәр менән бәйләнеше булмай, йыш ҡына «лингва франкаһы»(«lingua franca>») һәм әҙәби тел булараҡ ҡулланыла (хатта боронғо һинд телендә һөйләшмәгән халыҡтар ҙа, мәҫәлән, дравид халыҡтары ла ҡуллана). Был хәл XIV быуат быуат тирәһендә пракриттарҙан сыҡҡан нео-һинд телдәре яҙма рәүештә ҡулланыла башлағанға тиклем, XIX быуат быуатҡа тиклем, Санскрит Һиндостандың милли телдәре тарафынан әҙәбиәттән бөтөнләй ҡыҫырыҡланғанға тиклем дауам итә.

Шуныһы иғтибарға лайыҡ, дравид теле ғаиләһенә ҡараған тамил теленең санскрит менән ҡәрҙәшлеге юҡ, ләкин ул шулай уҡ бик боронғо мәҙәниәткә ҡарай. Санскрит менән беҙҙең эраның тәүге быуаттарында уҡ конкуренцияла үҫешә.. Санскриттың хатта был телдән бер нисә үҙләштерелгән һүҙе лә бар.

Санскриттың һөйләү телендә ҡулланылыуын күп һанлы социолингвистик тикшеренеүҙәр уның һөйләү телендә ҡулланыуы сикле булыуын һәм телдең бөтөнләй үҙләштерелмәүен асыҡ күрһәтә. Ошо фактҡа таянып, күп кенә ғалимдар, был төшөнсәнең билдәләмәһе шул тиклем асыҡ булмаһа ла, санскрит «үле» телгә әйләнгән тигән һығымтаға килә. Шелдон Поллок (2001) санскрит телен икенсе «үле» тел менән сағыштырып һүрәтләй:

  Ике тел дә аҡрынлап үлә, тәүҙә әҙәби тел булараҡ юҡҡа сыға, ләкин фәнни мөхиттә универсаллеккә ынтылыштары менән файҙаланып, мәғәнәһен күпкә оҙағыраҡ һаҡлай. Был телдәрҙең икеһе лә ваҡыт-ваҡыт яңырыуҙарға йәки яһалма яңырыуҙарға дусар ителә, ҡайһы берҙә сәйәси даирәләрҙең теләктәре арҡаһында. Һәм шул уҡ ваҡытта... икеһе лә, күп быуаттар буйы донъяуи даирәләрҙә ҡулланылыуға ҡарамаҫтан, диндең һәм уның юғары ҡатламдары менән генә нығыраҡ бәйләнгән.  

Санскритты әҙәбиәттән һәм сәйәси даирәләрҙән ҡулланыуҙан ҡыҫырыҡлап сығарыу уны хуплаған власть институттарының көсһөҙләнеүе, шулай уҡ үҙ милли әҙәбиәтен үҫтерергә ынтылған йәнле һөйләү телдәр менән конкуренцияның көсәйеүе менән бәйле.

Был процестың күп һанлы төбәк вариациялары Һинд субконтинентында Санскриттың юғалыуына сәбәпсе була. Мәҫәлән, XIII быуаттан һуң кашмири теле Виджаянагар империяһының ҡайһы бер райондарында санскрит менән бер рәттән әҙәби тел булараҡ файҙаланыла, ләкин санскрит эштәре унан ситтә таралмай, киреһенсә, телугу теле һәм каннада теле менән яҙылған китаптар бөтә Һиндостанға тарала.

Санскритты һөйләү телендә ҡулланыу кәмеүгә ҡарамаҫтан, санскрит Һиндостандың яҙма мәҙәниәтендә ҡулланылыуын дауам итә, урындағы телдәрҙе кем уҡый ала, шул санскритты ла уҡый. Санскрит Википедияһы бар. 1947 йылда Һиндостан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан алып 3000-дән ашыу санскрит эше булдырыла[32].

Санскритты тергеҙеү буйынса даими тырышлыҡ һөҙөмтәһендә 14 135 кеше санскрит — 2001 йылғы[33] Һинд халыҡ иҫәбен алыуҙа уларҙың туған теле булыуын күрһәткән. Шулай уҡ 2011 йылда Непал халыҡ иҫәбен алыуҙа 1669 кеше санскрит телен беренсе тел тип һанай.[34] Санскрит буйынса өҙлөкһөҙ ғилми эш традицияларын һаҡлап ҡалыу өсөн Һиндостанда ла, Непалда ла санскритта эш алып барыусы Санскрит университеттары булдырылған. Шуларҙың иң билдәлеләре — Непалдың Санскрит университеты һәм Раштрия Санскрит Санстхан..[35]

Лингвистик ҡылыҡһырлама

үҙгәртергә

Фонетика

үҙгәртергә

Классик санскриттың 36-ға яҡын фонемаһы бар. Әгәр аллофондар иҫәпкә алынһа (һәм яҙыу системаһы уларҙы иҫәпкә алһа), телдәге өндәрҙең дөйөм һаны 48-гә тиклем арта. Телдең мөһим үҙенсәлеге булып балтик телдәрендәге кеүек семантик айырыусы оҙонлоҡ тора. Был үҙенсәлек рус телендә һөйләшеүселәр өсөн санскритҡа өйрәнеүҙә һиҙелерлек ҡыйынлыҡ тыуҙыра.

Һуҙынҡылар

үҙгәртергә

Түбәндә санскрит һуҙынҡылары килтерелә. Деванагариҙа (яҙыу системаһында) һуҙынҡылар юл башында һәм ижектә төрлөсә — беренсе осраҡта хәреф менән (беренсе бағананы ҡарағыҙ), икенсеһендә — диакритик (икенсе бағана) менән билдәләнә.

Баш хәрефтәр Был ижек менән «प्» Әйтелеше Был әйтелеше ижектәргә /p/ был билдәләр IAST был билдәләр ITRANS Яҡынса тасуирлама
अ प /ɐ/ йәки /ə/ /pɐ/ йәки /pə/ a a Нисек ә был «раджаәджин» йәки беренсе 'о (шва) голова
आ पा /aː/ /paː/ ā A баҫымлы а «собака» , палка тик оҙон
इ पि /i/ /pi/ i i ябыҡ, рус и ҡарағанда һәм ҡыҫҡа әйтелә
ई पी /iː/ /piː/ ī I алдағының оҙон варианты
उ पु /u/ /pu/ u u русса у , ҡыҫҡа әйтелә
ऊ पू /uː/ /puː/ ū U алдағының оҙон варианты
ऋ पृ /ɻ/ /pɻ/ ṛ R инглизсә r «red, bread»
ॠ पॄ /ɻː/ /pɻː/ ṝ RR алдағының икеләтә артҡан варианты
ऌ पॢ /ɭ/ /pɭ/ ḷ LR Л тел артҡа табан бөкләнеп әйтелә. Һирәк өн, телугу, норвеж телдәрендә осрай.
ॡ पॣ /ɭː/ /pɭː/ ḹ LRR алдағының икеләтә артҡан варианты
ए पे /eː/ /peː/ e e оҙон е- место әйтелгәнсә
ऐ पै /əi/ /pəi/ ai ai дифтонг i инглизсә mite («аu»)
ओ पो /oː/ /poː/ o o дифтонг ou инглиз («ау»)
औ पौ /əu/ /pəu/ au au дифтонг ou инглиз («ау»)

Оҙон һуҙынҡылар ҡыҫҡа һуҙынҡыларға ҡарағанда яҡынса ике тапҡырға оҙонораҡ яңғырай. Барыһынан да бигерәк танылыу алған оҙайлыҡтың өсөнсө дәрәжәһе — алдашыу (плути) тип аталған. Башлыса саҡырыу килешендә ҡулланыла. Һуҙынҡылар /e/ һәм /o/ — һинд-иран телендәге өндәрҙең аллофондары, шуға күрә, асылда, ябай оҙаҡҡа һуҙылған өндәр булһалар ҙа, дифтонгтар кеүек ҡарала.

  • Деванагариҙа тағы бер нисә символ бар:
  • .Диакритик ं анусвара, (IAST: ṃ). Һуҙынҡы артынан танау тартынҡыһын күрһәтеү өсөн ҡулланыла, Ул, фонетик мөхиткә ҡарап, төрлө формалар ала ала — [ŋ] ларингейлға тиклем[ɳ] ретрофлекс алдынан, һәм/n/йәки/m/ һүҙ аҙағында йәки һуҙынҡылар араһында, мәҫәлән, पं/pəŋ/. Тембрҙың үҙгәреүен күрһәтергә мөмкин (француз телендәге кеүек)(?).
  • Диакритик ः visarga, деноталдәр /əh/ (IAST: ḥ); мәҫәлән, पः/pəh/.
  • Диакритик ँ чанрабанду йәки анунасика. Танау өндәрен билдәләү өсөн анусвара урынына ҡулланырға мөмкин. Веда санскритҡа хас; мәҫәлән, पँ/pə̃/
  • Һуҙынҡы /aː/, артҡы һуҙынҡы булараҡ тасуирланһа ла, ғәмәлдә инглиз аналогына /ː//-ға ҡарағанда алдараҡ.
  • Деванагари яҙыу системаһында уның артында һуҙынҡы булмаған һәр тартынҡыға диакритик wickram ् ҡушыла, был «туҡтау» тигәнде аңлата һәм тартынҡының һуҙынҡынан мәхрүм булыуын күрһәтә.
  • Һуҙынҡы вирам тамғаһы менән билдәләнгән тартынҡынан һуң әйтелмәй, мәҫәлән, प् хәрефе «p» тип уҡыла, ә wickram प «pa» сифатында уҡыла.

Тартынҡылар

үҙгәртергә

Таблицала Санскриттың тартынҡы өндәре һәм уларҙың Деванагариҙа, Халыҡ-ара фонетик алфавитта, IAST-та билдәләре күрһәтелә. Деванагари — ижекле яҙыу, шуға күрә, улар ижек һымаҡ уҡылмаһа, бөтә тартынҡы хәрефтәр ҙә яҙыуҙа вирамаға (знак-билдә) эйә.

कण्ठ्य тел арты पालव्य аңҡау मूर्धन्य Баш दन्त्य Теш ओष्ठ्य ирен
क् k k च् c c ट् ʈ ṭ त् t t प् p p һаңғырау
ख् kʰ kh छ् cʰ ch ठ् ʈʰ ṭh थ् tʰ th फ् pʰ ph ышҡылыулы һаңғырау
ग् g g ज् ɟ j ड् ɖ ḍ द् d d ब् b b яңғырау
घ् gʰ gh झ् ɟʰ jh ढ् ɖʰ ḍh ध् dʰ dh भ् bʰ bh. ышҡылыулы яңғырау
ङ् ŋ ṅ ञ् ɲ ñ ण् ɳ ṇ न् n n म् m m танау тартынҡылары
य् j y र् r r ल् l l व् v v ярым һуҙынҡылар
श् ʃ ś (ç) ष् ʂ ṣ स् s s ыҫылдаусы
ह् ɦ h яңғырау фрикатив

Морфологияһы

үҙгәртергә

Санскриттың грамматикаһы бик ҡатмарлы. Санскритта өс һан — берлек, күплек һәм ике кешене белдереүсе һан, өс зат — беренсе (мин), икенсе (һин) һәм өсөнсө (ул.-он, она, оно.), ун бишкә яҡын заман формаһы һәм һөйкәлеше бар. Сифат ҡылымдар (причастие) системаһы үҫешкән: актив хәҙерге заман, пассив хәҙерге заман, актив үткән заман, пассив үткән заман, һ.б. инфинитив. Сифат ҡылым инфинитивы һүҙ яһаусы аффикстар, ҡылымдар һәм һөйкәлештәр менән барлыҡҡа килә.

Ҡылымлы тамыр

үҙгәртергә

Санскритта «ҡылымлы тамыр» төшөнсәһе бар. Ҡылымлы тамырҙарының тулы исемлеге Дату-пата санскрит китабында бирелгән. धातुफाटः. Был китапты б.э.т. IV быуатта грамматика белгесе Панини яҙған. Китапта ошондай 2000-дән ашыу тамыр бар, шуларҙың 566-һы иң йыш ҡулланыла. Дату-патхала ҡылымлы тамырҙар ҡылымдарҙың зат менән үҙгәрешенә ҡарап 10 ганға (бүлектәргә) бүленә.

Ҡылым тамырҙарынан ҡылымдар ғына түгел, башҡа һүҙ төркөмдәре — сифат ҡылымдар, исемдәр, сифаттар яһала.

Исемдәр, сифаттар һәм сифат ҡылымдар (һәр саҡ тиерлек) тамырға 17-18 беренсел суффикстар (һүҙ яһаусы ялғауҙар) һәм 100-ҙән артыҡ иррегуляр суффикстар ҡушылып яһала.

अ ,अ (ण), अन, त, अक, तृ, इन्, तुम् (तुकाम् तुमनस्), अनीय, य, तव्य, तवत् (तवन् तवति), त्वा, ति, क्विप्, अम् (ण), अत्, आन / मान

Деванагари алфавитындағы хәрефтәр дөйөм параметрҙар буйынса бағаналарға һәм терминдарға системалаштырылған кеүек, санскриттың ҡылымлы тамырҙары ла параметрҙар оҡшашлығы буйынса төркөмдәргә бүленә:

— 10 ган (зат менән үҙгәреш буйынса)

килеш нигеҙендә таблица буйынса тамамлаған. 17 карант бар-тартынҡы тамамланған нигеҙгә күсә ала (च् थ् प् ध् द् त् ज् भ् य् व् न् स् श् ष् र् म् ह्), 10 һәм карант-һуҙынҡы (ओ आ औ ऐ उ अ इ ई ऋ ऊ). Карант — хәрефтәре, уларҙың нигеҙендә тамамлана. Был таблица буйынса нюанс бар, карант (төп тамамлаған сағыштырмаса үҙгәргән таблица).

— सेट् һәм аните अनिट् infix " һәм «һәм» йыйылмаһына, һүҙ формалашыу һәм берләшеү ваҡытында барлыҡҡа килә йәки килеп сыҡмай;

— зат менән үҙгәреш буйынса тематик һәм атематик («а» инфиксы өҫтәү зат менән үҙгәрткәндә),

— өс төрө: атманепадать (आत्मनेपदम्), парасмайпасть (परस्मैपदम्) һәм убхайпадь (उभयपदम्) ҡылым буйынса[36].

Приставка (тамыр алдындағы ҡушымталар)

үҙгәртергә

Санскритта 22 приставка бар. Приставкалар тамыр менән бергә нигеҙ барлыҡҡа килтерә. Улар беренсел суффикстар, йә нигеҙ төрөн үҙгәртеү юлы менән ҡылымдар һәм зат ялғауҙары ҡушып исемдәр, сифат ҡылымдар һәм сифаттар барлыҡҡа килтерергә мөмкин.

Приставкалар тамыр һәм уның үҙенсәлектәрен ҡабул итәләр[36].

Нигеҙҙәрҙең килеш менән үҙгәреше

үҙгәртергә

Исемдәр, сифаттар, сифат ҡылымдар,һандар һәм алмаштар санскритта 8 килештә ,3 һанда (берлек, двойственное — 2 кеше мәғәнәһендә һәм күплек). Исемдәр ҡылым тамырына беренсел һүҙ яһаусы ялғау (аффикс) ҡушыу юлы менән яһала, барлыҡҡа килгән берләшмә нигеҙе тип атала йәки stem Һүҙҙе телмәрҙә ҡулланыу өсөн, тейешле килеш ялғауы һәм һан ҡабул итә.

Санскритта килеш ялғауҙары таблицаһы:

берлек двойственный күплек
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
1 Төп स् (ः) औ अः कर्तृ-कारकम्
2 Төшөм अम् औ अः कर्म-कारक
3 Сығанаҡ आ भ्याम् भिः करण-कारक
4 Төбәү ए भ्याम् भ्यः सम्प्रदान-कारकम्
5 Исходный अः भ्याम् भ्यः अपादान-कारकम्
6. Эйәлек अः ओः आम् समबन्धः
7 Урын इ ओः सु अधिकरण-कारकम्
8 Саҡырыу औ अः संबोधन-कारकम्

Нигеҙҙәр килеш менән менән үҙгәртелгән таблицаһы . 17 карант- тартынҡы бар, нигеҙ тамамланырға мөмкин (च् 嬤् त् थ ध् ् ् द ् प् भ् न् य ् य ् र् व् 尝 尝 ष् स्), һәм 10 карант-Һуҙынҡылар (औ ओ ऐ ऐ ऋ ऊ उ इ इ आ अ). Карант — нигеҙ тамамланған хәреф. Һәр каранттың был таблицала үҙ килеш менән үҙгәреш нюанстары бар (ялғауҙар төп таблицаға ҡарата үҙһгәрә).

Килештәр санскритта түбәндәге һорауҙарға яуап бирәләр:

  1. төп килештә (Nominativus) — субъект (кем эшләй?);
  2. төшөм килеш (Accusativus) — объект (нимә өҫтөндә эш-хәл башҡарыла?);
  3. творительный килеш (Instrumentalis) — ҡорал (уның ярҙамында нимә эшләнә?);
  4. төбәү килештә (Dativus) — бөтөнләйгә биреү, ваҡытлыса (кемгә?);
  5. кисектереү килеше (Ablativus) — хәрәкәттең сәбәбен (ҡайҙан? нимәнән?);
  6. эйәлек килеш (Genetivus) — объекттар менән бәйләнеш (кемдеке? нимәнеке?);
  7. урын килеш (Locativus) — хәрәкәттең урын (ҡайҙа?). Урын килеш «яратам-любить», «ышанам-доверять» тамырҙары менән ҡулланыла, миҫалдар: моя любовь в тебе-һин минең мөхәббәт.
  8. саҡырыу килеш (Vocativus) — кемгә мөрәжәғәт итеү[37].

Санскритта зат менән үҙгәреш

үҙгәртергә

Ҡылымдар

үҙгәртергә

Ҡылымдар санскритта төркөмдәргә бүленәләр:

— интранзитивный һәм транзитивный (күсемле һәм күсемһеҙ) — эш-хәрәкәттең объекты булһа (мәҫәлән, «китап уҡыу-читать книгу» — хәрәкәттең объекты бар, «йәшәргә-жить» — хәрәкәткә объект юҡ);

— интранзитивный һәм транзитивный өсөн (күсемле һәм күсемһеҙ) — буйынса эш-хәрәкәттең объекты булмаһа (мәҫәлән, «китап уҡыусы» — хәрәкәттең объекты булырға, «йәшәргә» — хәрәкәткә объект юҡ);

— өс төрө: атманепадать (आत्मनेपदम्,) парасмайпасть (परस्मैपदम्) һәм убхайпадь (उभयपदम्) ҡылым буйынса . Был атманепадать — табыш алыу — хәрәкәт субъект, парасмайпадь булыр — билдәһеҙ башҡа субъект, убхайпадь — ике варианты ла булыуы мөмкин.

Замандар

үҙгәртергә

Замандар зат менән үҙгәреш буйынса Сарвадхату (хәҙерге, ябай үткән заман, императив, оптатив) һәм Артхадхату (ябай киләсәк заман, мөмкин булған киләсәк заман, перфект, аорист, фатихалы һөйкәлеш, кондиционалис) системаһына бүленә. Оптатив императив, кондиционалис һәм фатихалы һөйкәлеш — асылда заман түгел, ә һөйкәлештәр. Сарвадхату Атхадхатунан заманда тамыр үҙгәрештәренең дөйөм ҡағиҙәләре менән айырыла.

Көнбайыш һәм Көнсығыш традициялары санскрит телендәге ҡылым тураһында төрлөсә һөйләй. Мәҫәлән, санскрит грамматикаһы бөтә зат ялғауҙарын Атманепадиға (тәржемә: «һүҙ минең өсөн -слово для себя») һәм Парасмайпадиға (тәржемә: «һүҙ икенсе кеше өсөн слово для другого») бүлә. Санскрит грамматикаһының ошо ике терминға индергән мәғәнәһе: атманепади формаһындағы ҡылымдар — үҙе өсөн башҡарылған ғәмәлдәр (эш-хәрәкәт авторы өсөн), парасмайпади рәүешендәге ҡылымдар — башҡа кешеләр өсөн башҡарылған ғәмәлдәр. Йәғни термин ғәмәлдең бенефициарын тасуирлай[38].

Көнбайыш грамматикаһы терминды актив (парасмайпада) һәм уртаса (атманепада) залогтарға (йүнәлештәргә) итеп тәржемә итә[39].

Ҡылымдың теләһә ниндәй заманы тамырҙан ике юл: заман һәм һөйкәлеш нигеҙен яһау һәм нигеҙгә зат йәки һөйкәлеш ялғауҙарын ҡушыу менән барлыҡҡа килә.

Хәҙерге заман

үҙгәртергә

वर्तमानकालः (laṭ.) — санскрит грамматикаһында заман исеме[38], praesens (pr..) — латин һүҙе, көнбайыш лингвистика менән ҡабул ителгән.

Хәҙерге заман ҡылымдарының зат ялғауҙары тематик ган өсөн (в iast) :

тематик ган өсөн
Парасмайпада Атманепад
берлек двойственный күплек берлек двойственный күплек
1-се зат -амі -аvaḥ -аmaḥ -i -avahe -amahe
2-се зат -si -thaḥ -tha -se -ithe -dhve
3 -сө зат -ti -taḥ -nti -te -ite -nte
атематик ган өсөн
1-се зат -mi -vaḥ -maḥ -i -vahe -mahe
2-се зат -si -thaḥ -tha -se -āthe -dhve
3 -сө зат -ti -taḥ -anti -te -āte -ate

Хәҙерге заман нигеҙе (шулай уҡ сарвадхату бөтә замандары)

үҙгәртергә

Хәҙерге заман нигеҙе төрлө тамыр өсөн төрлөсә формалашҡан. Нигеҙ формалашҡан принциптар буйынса тамырҙар 10 ганга бүленә. Гандар ике тематик өлөшкә бүленә (нигеҙ «а» хәрефенә тамамланған, «термин» тема — грек грамматикаһынан) һәм атематик (нигеҙҙең аҙағында «а» юҡ).

Тематик ган

I гана: гун дәрәжәһендә тамыр + инфикс «अ». Миҫалдар: √ भू; гун тамыр + अ + ति = भवति.

Тик был нигеҙҙә хәҙерге заманда гандың ҡайһы бер тамырҙары үҙгәреш кисерә: √ गम् — गच्छ्, √ इष् — इच्छ्, √ दृश् — पश्य्, √ पा — पिब्, √ स्था — तिष्ठ्. Был ганда яҡынса 1000 тамыр.

IV гана: тамыр + инфикс «य». Миҫалдар: √ नृत् + य + ति = नृत्यति.

VI гана: тамыр + инфикс «а». Миҫалдар: √ लिख् + अ + ति = लिखति

X гана: гун йәки вриддхи дәрәжәһендә тамыр + инфикс «अय». Миҫалдар: √ चुर्; гун тамыр + अय + ति = चोरयति.

Атематик ган

II гана: ялғау үҙгәрмәй торған тамырға өҫтәлә: инфикс юҡ. Миҫалдар: √अस् + ति = अस्ति.

III гана: икеләтә тамыр. Миҫалдар: √दा + √दा + ति = ददाति.

V гана: инфикс न् (उ) тамыр эсендә. Миҫалдар: √युज् + नु + ते = युङ्क्ते.

VII гана: инфикс тамыр эсендә न. Миҫалдар: √भिद् + न+ ति = भिनत्ति.

VIII гана: инфикс उ. Миҫалдар: √कृ + उ + ति = करोति.

IX гана: инфикс ना, танау өндәре төшөп ҡала, сампрасарана, Миҫал: √ ज्ञा белә-знать.[38]

Миҫалдарҙа 3-сө зат, берлектә, , хәҙерге заман.

Санскрит синтаксисы. Самасалар

үҙгәртергә

Санскрит синтаксисы — иң ҡатмарлы һәм бер өлөшө унан алынған телдәрҙән айырылып тора. .

Синтаксис самасалар — бер нисә мәғәнәгә берләшкән исемдәрҙән, сифаттарҙан, сифат ҡылымдарҙан , һандарҙан, алмаштарҙан барлыҡҡа килгән ҡушма һүҙҙәр менән ҡатмарлашҡан.

Һүҙҙәр самасала килеш, һан һәм род (енес төшөнсәһе) ялғауҙарын юғалта. Был тәржемәне ҡатмарлаштыра, улар нигеҙ тип атала (тамыр +суффикс, инфикс, приставка). Ҡушма һүҙ төрлө типтағы самасаларҙан торорға мөмкин.

Грамматиктар самсаларҙы ошондай типтарға айыралар:

татпуруш (तत्पुरुष) — йыш осрай торған самаса. Исемдән, сифаттан, алмаштан, сифат ҡылымдан торорға мөмкин..Тәржемә Һуңғы һүҙҙән башлана — ул төп мәғәнәне аңлата.. «Татпуруша» үҙе самасаның термины, мәҫәлән, һүмә-һүҙ тәржемәһе: «уның хеҙмәтсеһе-слуга его», рус синтаксисында: «его слуга». Бер нисә нигеҙҙән торорға мөмкин, һәр береһе киләһе беренсегә буйһона.

кармадхарай (कर्मधारय)— самасаның ярым татпурушы, уларҙа нигеҙҙәр баштан уҡ бер килештә. Беренсе элементы (сифат, йәки сифат ҡылым һәм рәүеш) икенсе элементты билдәләй.

бахубриха (бахувриха) (बहुव्रीहि) — ике нигеҙҙән барлыҡҡа килгән һәм тағы бер нисә мәғәнә йөрөткән һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килгән сифат (исемдәр, алмаштар һәм ҡылымдар менән) һәр саҡ төшөп ҡала:

баху — много врихи (күп вриха) — дөгө-рис, һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: многорисовый, рус теле синтаксис ында : тот человек, у которого много риса — дөгөһө күп кеше.

двандва (द्वन्द्व)— самасаның тиң киҫәкле төшөнсәләрҙе һанауҙан барлыҡҡа килгәндәре, нисә киҫәк, шунса һан ҡабул итә (әгәр ике киҫәк — двойственное число-2 кеше һаны, әгәр өс һәм унан да күберәк булһа — күплек). тәржемә — ике һәм ике.

двигу (द्विगु) — татпурушасамасаның ярымы, уның тәүге нигеҙе — һан, икенсе нигеҙҙе асыҡлай, тәржемә «двигу»: ике һыйыр-две коровы. Самахара двандва — двандва самасаның ярты төркөмсәһе йыйыу мәғәнәһендә (ул ваҡытта самаса берлектә ҡала).[40]

авьяябхава (अलुक्) — килеш менән үҙгәрмәүсе ҡушма һүҙ, сифат, (рәүештәрҙең, теркәүестәрҙең, һандарҙың) килеш менән үҙгәрмәй торған өлөшсәһенең ҡатнашлығынан һәм килеш менән үҙгәрә торған һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килә.

алуксамаса (अलुक्) — һүҙҙәрҙә килеш ялғауҙары юғалмай торған самаса..

Самасалар осрағында санскрит һүҙҙәре берләшеп кенә ҡалмай, һүҙҙәр бер-береһенә һуңғы һәм тәүге хәрефтәрҙең сандха (үҙ-ара йоғонтоһо) ҡағиҙәләре буйынса берләшә. Мәҫәлән, әгәр бер һүҙ тартынҡыға тамамланһа, икенсеһе һуҙынҡы менән башлана, был осраҡта ике һүҙ яҙмала берләшә һәм әйтелеше бер төрлө була. Был самаса түгел, сөнки килеш һәм зат ялғауҙары юғалмай.[41]

Өйрәнеү тарихы

үҙгәртергә

Европала һәм донъяла өйрәнеү тарихы

үҙгәртергә

XVII быуатта санскритҡа немец миссионеры Генрих Рот ҙур өлөш индерә. Оҙаҡ йылдар Һиндостанда йәшәй. 1660 йылда латин телендә «Grammaticca linguae Sanscretanae Brachmanum Indiae Orientalis» китабын тамамлай. Генри Рот Европаға ҡайтҡас, уның әҫәрҙәренән өҙөктәр һәм лекциялар баҫылып сыға, ләкин уның санскрит грамматикаһы буйынса төп эштәре бер ҡасан да баҫылмай (ҡулъяҙма Рим Милли китапханаһында һаҡлана).

Европала Санскрит тикшеренеүҙәре XVIII быуат аҙағында башлана, 1786 йылда уны Европа өсөн Уильям Джонс[42] аса (быға тиклем Санскрит тураһында француз иезуит Кёрду 1767 йылда һәм немец миссионеры Хэнкследен тасуирлай, ләкин уларҙың эштәре Уильям Джонс әҫәрҙәренән һуң баҫылып сыға). XIX быуат башында сағыштырма-тарихи лингвистиканы булдырыуҙа санскрит менән танышыу хәл иткес роль уйнай.[43] Немец тел белгесе А. Шлейхер санскритты иң боронғо һинд-европа теле тип һанай.[44]

Сэр Уильям Джонс 1786 йылдың 2 февралендә Калькуттала Азия йәмғиәте ултырышында санскрит тураһында түбәндәге һүҙҙәрҙе әйтә:

Хәҙерге ваҡытта санскритта академик өйрәнеү мөхите бөтә донъяла локалләштерелгән. Өс йылға бер донъяның иң эре университеттарының береһендә санскрит буйынса Бөтә донъя конференцияһы үтә. 2018 йылдағы конгреста 600 докладсы сығыш яһай, уларҙы меңәрләгән кеше тыңлай.[45]

Рәсәйҙә өйрәнеү тарихынан

үҙгәртергә

Рәсәйҙә санскрит тикшеренеүҙәре Санкт-Петербург һәм Мәскәү лингвистары эшмәкәрлеге менән бәйле була һәм лингвистик йүнәлештә үҫешә, быға XIX быуаттың 2-се яртыһында «Петербург һүҙлектәре» (ҙур һәм бәләкәй) баҫмаһы булышлыҡ итә. «Был һүҙлектәр санскритты өйрәнеү дәүерен барлыҡҡа килтерә[46]… Улар тотош бер быуат индология фәненең нигеҙе булып тора.». Санскрит дәреслектәренең береһенең авторы проф. Ф. И. Кнауэр була (уның «Санскрит теле дәреслеге» 1907 йылда баҫылып сыға, 2001 йылда ҡабатлап баҫыла).

Санскритҡа философия фәндәре докторы, Мәскәү дәүләт университеты профессоры В. А. Кочергина, санскрит-рус һүҙлеген төҙөүсе һәм «Санскрит дәреслеге» авторы ҙур өлөш индерә. Санскрит буйынса ҡулланмаларҙы һәм тикшеренеүҙәрҙе санскриттың күренекле тикшеренеүселәре Т. Елизаренкова, Вл. Топоров һәм А. А. Зализняк яҙа.

1871 йылда Д. И. Менделеевтың «Химик элементтар тураһында периодик закон» тигән билдәле мәҡәләһе сыға. Унда Менделеев ваҡытлы системаны хәҙерге ҡиәфәтендә бирә һәм яңы элементтар асылыуын алдан әйтә. Уны санскрит стилендә «экабор», «экалуминий» һәм «екасилиций» (санскрит эka «oдин») тип атай һәм таблицала уларға «буш» урындар ҡалдыра.[47] Менделеев немец һәм урыҫ академигы, санскритолог Бёттлингктың дуҫы була. Бёттлингк шул ваҡытта боронғо һинд лингвисы Панини әҫәренең 2-се баҫмаһын баҫтырып сығарырға әҙерләнгән була. Америка тел белгесе Пол Крипараский әйтеүенсә, Менделеев боронғо һинд санскрит грамматикаһын таныуын белдереү маҡсатында «етмәгән» элементтарға санскрит исемдәрен биргән.[48] Крипарский шулай уҡ элементтарҙың периодик таблицаһы менән Паниниҙың «Шива-сутра» араһындағы ҙур оҡшашлыҡты билдәләй. Крипарский әйтеүенсә, Менделеев химик элементтарҙың «грамматикаһын» эҙләү һөҙөмтәһендә асыш яһаған[49].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ ScriptSource - India
  2. ↑ Before Babel (ингл.) — 1992.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 https://web.archive.org/web/20090411183701/http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement5.htm
  4. ↑ http://www.censusindia.gov.in/2011Census/Language-2011/Statement-1.pdf
  5. ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  6. ↑ Кочергина В. А. Санскрит. — М.: Академический проект, 2007. — С. 3. — ISBN 978-5-8291-0851-9.
  7. ↑ Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф. Индия в древности. — М., 1985. — С. 23.
  8. ↑ 8,0 8,1 Санскрит // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  9. ↑ Изначально санскрит употреблялся как общий язык жреческого сословия, в то время как правящие классы предпочитали разговаривать на пракритах. Окончательно санскрит становится языком правящих классов уже в поздней античности в эпоху Гуптов (IV—VI вв. н. э.), о чём можно судить по полному вытеснению пракритов из наскальной эпиграфики в эту эпоху, а также по расцвету литературы на санскрите. Так, считается, что основная масса санскритской литературы была написана именно в эпоху Гуптской империи
  10. ↑ Бонгард-Левин Г. М., Ильин Г. Ф.. Индия в древности. — М., 1985. — С. 24, 39.
  11. ↑ Бэшем А. Л. Чудо, которым была Индия. / Пер. с англ. — М., 1977
  12. ↑ Кочергина В. А. Учебник санскрита. М., Филология. 1994 — Вступление.
  13. ↑ Так, древнеяванский литературный язык кави является настолько сильно санкритизированным, что немецкий лингвист Франц Бопп ошибочно причислил его к индоевропейским языкам.
  14. ↑ Теселкин A. C. Древнеяванский язык (кави). М., 1963.
  15. ↑ Литературный тибетский язык формировался при переводах канонической литературы с санскрита
  16. ↑ Рерих Ю. Н. Тибетский язык, М., 1961.
  17. ↑ Панини. Новая философская энциклопедия
  18. ↑ The culture of India. — 1st ed. — New York, NY: Britannica Educational Pub. in association with Rosen Educational Services, 2011. — 344 pages с. — ISBN 9781615301492, 1615301496.
  19. ↑ Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990. — Статья «Индоевропейские языки»
  20. ↑ Все эти языки относятся к современным индоарийским языкам, которые в процессе своего развития все так или иначе подверглись санскритскому влиянию, а некоторые языки (например, хинди), до сих пор подвергаются активной санскритизации в области научной терминологии.
  21. ↑ Зограф Г. А. Морфологический строй новых индоарийских языков. М., 1976.
  22. ↑ «Индоевропейские языки» // Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990.
  23. ↑ Барроу Т. Санскрит. / Пер. с англ. — М., 1976. — С. 22-26.
  24. ↑ Барроу Т. Санскрит. / Пер. с англ. — М., 1976. — С. 27-30.
  25. ↑ Елизаренкова Т. Я. Ведийский язык. — М., 1987. — С. 9.
  26. ↑ Гернот Вильгельм. Древний народ хурриты. М., 1992.
  27. ↑ Барроу Т. Санскрит. / Пер. с англ. — М., 1976 — С. 30-33.
  28. ↑ Шулай уҡ ҡарағыҙ: Митаннийский арийский язык
  29. ↑ Монер Вильямс
  30. ↑ Макс Фасмер
  31. ↑ слово buddha (будда) буквально означает 'буженный'
  32. ↑ Ambalal Motiram Prajapati, Manibhai K. Prajapati. Post-independence Sanskrit Literature, a Critical Survey: Professor Dr. A.M. Prajapati Felicitation Volume. — Prof. Dr. A.M. Prajapati Sanman-Nidhi, 2005. — 662 с.
  33. ↑ National Population and Housing Census 2011, vol. 1, Kathmandu: Central Bureau of Statistics, Government of Nepal, November 2012, <https://web.archive.org/web/20131228224120/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Nepal/Nepal-Census-2011-Vol1.pdf>  2019 йыл 7 ғинуар архивланған.
  34. ↑ National Population and Housing Census 2011, vol. 1, Kathmandu: Central Bureau of Statistics, Government of Nepal, November 2012, <https://web.archive.org/web/20131228224120/http://unstats.un.org/unsd/demographic/sources/census/2010_PHC/Nepal/Nepal-Census-2011-Vol1.pdf>  2019 йыл 7 ғинуар архивланған.
  35. ↑ Cubelic, Simon. Studies in Historical Documents from Nepal and India. — Heidelberg University Publishing., 2018. — 538 с.
  36. ↑ 36,0 36,1 Vagish Shastri. Sanskrit made easy. Part II.. — 2-е изд. — Varanasi: Kashi Graphics, 2016. — 540 с. — ISBN 81-85570-41-8.
  37. ↑ Вагиш Шастри. Sanskrit Made Easy. Part II.. — 2-е изд. — Варанаси: Graphiсs, 2016. — С. 64—125. — 540 с. — ISBN 8185570418.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Tripāṭhī, Bhāgīrathaprasāda,. Sanskrit made easy : through 'natural law and mnemonics' for etymological, deeper and thorough knowledge. — First edition. — Varanasi, 2016. — С. 225—468. — 540 с. — ISBN 9798185570, 8185570418, 9788185570419.
  39. ↑ Кочергина Вера Александровна. Учебник санскрита. — 6-е. — Москва: Издательство ВКН, 2017. — С. 56. — 384 с. — ISBN 978-5-7873-1189-1.
  40. ↑ Кочергина В.А. Учебник Санскрита. — 6-е. — М.: ВКН, 2017. — С. 226—231. — 383 с. — ISBN 978-5-7873-1189-1.
  41. ↑ Tripāṭhī, Bhāgīrathaprasāda,. Sanskrit made easy : through 'natural law and mnemonics' for etymological, deeper and thorough knowledge. — First edition. — Varanasi, 2016. — С. 190—220. — 540 с. — ISBN 9798185570, 8185570418, 9788185570419.
  42. ↑ Mukherjee S. N. Sir William Jones: A Study in Eighteenth-Century British Altitudes to India. — Cambridge, 1968.
  43. ↑ «Сравнительно-историческое языкознание» // Лингвистический энциклопедический словарь. — М., 1990.
  44. ↑ Сафронов В. А. Индоевропейские прародины. — Горький: Волго-Вятское книжное изд-во, 1989. — С. 13 — 398 с.
  45. ↑ The 17th World Sanskrit Conference — Vancouver, Canada • July 9-13, 2018
  46. ↑ Кальянов В. И.. Об изучении санскрита в Советском Союзе // Вестник ЛГУ. — 1957. — № 8. — С. 23-24.
  47. ↑ Овчинников Ю. А. Жизнь и деятельность Д. И. Менделеева. — 1984. — С. 86.
  48. ↑ Otto Böhtlingk, Panini’s Grammatik: Herausgegeben, Ubersetzt, Erlautert und MIT Verschiedenen Indices Versehe. St. Petersburg, 1839-40.
  49. ↑ [T]he analogies between the two systems are striking. Just as Panini found that the phonological patterning of sounds in the language is a function of their articulatory properties, so Mendeleev found that the chemical properties of elements are a function of their atomic weights. Like Panini, Mendeleev arrived at his discovery through a search for the «grammar» of the elements…Kak, Subhash Mendeleev and the Periodic Table of Elements (билдәһеҙ) // Sandhan. — 2004. — Т. 4. — № 2. — С. 115—123. — Ҡалып:Arxiv

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Санскрит&oldid=1243946» битенән алынған