Һинд теле

Һинд теле (деванагари |हिन्दी}}हिन्दी) — һинд-арий телдәренең атамаһы йәки Һиндостандың башлыса төньяҡ һәм үҙәк региондарында таралған телдәрҙең диалект континуумы.

Һинд теле
һинд हिन्दी һинд मानक हिन्दी‎
Дәүләт	Һиндостан  Непал  Пакистан  Фиджи
Барлыҡҡа килгән	хиндустанцы[d], индийцы[d], Һиндостан, Бихар[d], Дели, Химачал-Прадеш[d], Мадхья-Прадеш[d], Пенджаб[d], Раджастхан[d], Уттар-Прадеш[d], Уттаракханд[d] һәм Харьяна[d]
Тел төрҙәре	SOV[d], ижекле тел[d], флектив тел[d], язык pro-drop[d], сифат-исем[d], синтетик тел[d] һәм бәйләүес
Килештәр	прямой падеж[d], косвенный падеж[d] һәм звательный падеж[d]
Имеет грамматический род	мужской род[d] һәм женский род[d]
Яҙыу	Деванагари
Телде көйләүсе	Центральный директорат по вопросам языка хинди[d]
Телдә һөйләшеүселәр	341 000 000 кеше (2019)
Ethnologue каталогында тел статусы	1 Милли[d]
Тасуирлау биттәре	afbo.info/languages/89
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	49 912
Викимедиа проекттарында тел коды	hi
Һинд теле Викимилектә

Һинд теленең варианттары һәм диалекттары таралышы картаһы

Йәнле һөйләү кимәлендә һинд теле һәм урду телдәрен айырып та булмай тиерлек (ҡара: хиндустани). Һинд теленең традицион яҙмаһы — ижекле деванагари әлифбаһы.

Терминдың киң һәм тар мәғәнәһендә һинд теле

Һинд теленең һүҙҙәре иң киң мәғәнәлә «һинд телдәре» йыйылмаһын, Һиндостан төньяғында һинд теле бүлкәте территорияһындағы диалект континуумын аңлата. Был юҫыҡта "һинд телдәре"нә бходжпури (Һиндостантан тыш Суринамда һәм Маврикийҙа ҙур әһәмиәткә эйә), урта быуат әҙәби теле авадхи һәм һин фиджи һинд теле индерелә. Стандарт тел булдырыуға нигеҙ сифатында сығыш яһарлыҡ өҫтөнлөклө диалекттың булмауы уның танылыуына ҡамасаулаһа ла, Раджастхани йә диалект, йә айырым тел булараҡ ҡарала. Башҡа өс идиома (майтхили, чхаттисгархи һәм догри) улар таралған штаттарҙа рәсми телдәр статусын ала, шуның өсөн улар хәҙер айырым тел булып һанала. Урду — күп һанлы һинд мосолмандары общинаһының һәм Паҡстандың дәүләт теле булһа ла — күп осраҡта һинд теленән бер нисек тә айырылмаһа ла, урду телендә һөйләшеүселәр Һиндостанда һәм Паҡстанда һинд телле булып иҫәпләнмәй. Башҡа пахари телдәре берлеге һинд телдәренә ҡаратылһа ла, бойондороҡһоҙ дәүләт теле булараҡ, шул уҡ пахари берлегенә ҡараған, непал теле бер ҡасан да «һинд телдәре» иҫәбенә индерелмәгән.

Тарыраҡ мәғәнәлә «һинд» термины үҙ эсенә диалекттарҙы һәм «көнбайыш һинди» кластеры стандарт теленең диалекттарын, шул иҫәптән брадж, һинд телле әҙәбиәттең урта быуаттар әҙәби телен, Бөйөк Моголдар һарайының элекке телен, британия колониаль хакимиәтенең телен, көнбайыш һинд теленең хәҙерге өҫтөнлөклө престиж диалектын, кхари-боли һәм хәҙерге стандарт һинди һәм урду телдәрен ала. Ҡайһы берҙә «кхари-боли» «һинди» терминының синонимы итеп ҡулланыла. Урду теле, үҙенең билдәләре буйынса уларға ҡараһа ла, йыш ҡына «көнбайыш һинди» кластерынан сығарыла. Колониаль замандарҙан уҡ билдәле хиндустани термины әлеге мәлдә бер ни тиклем иҫкергән, хәҙерге көндә лә индуист халҡы теле булараҡ, урду һәм һинди телдәрен билдәләүҙә ҡулланылыуын дауам итә.

Үҙенең бик тар мәғәнәһендә «һинди» термины стандарт һинд, кхари-боли теленең санскритлаштырылған формаһын, Моголдар идара иткәндә барлыҡҡа килгән ҡайһы бер фарсы теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙән таҙартылған стандарт һинд телен аңлата. Һиндостан конституцияһы деванагари яҙмаһын ҡулланған һинд теленә, ғәрәп-фарсы графикаһын ҡулланған урду теле менән, һәм тағы ла Һиндостандағы 22 рәсми телдәр араһында иҫкә алынған киң мәғәнәле өс варианты менән дәүләт теле статусын бирә.

Һинд теленең таралышы һәм статусы

1965 йылдың 26 ғинуарында Һиндостандың рәсми теле тип иғлан ителгән стандарт һинд телен (инглиз теле менән йәнәш), үҙәк хөкүмәт файҙалана. Һинди башлыса төньяҡ штаттарҙа (Раджастхан, Дели, Хариана, Уттаракханд, Уттар-Прадеш, Мадхья-Прадеш, Чхаттисгарх, Химачал-Прадеш, Джаркханд һәм Биһар) таралған. Андаман һәм Никобар утрауҙарында әһәмиәте буйынса икенсе тел булып тора, шулай уҡ бөтә төньяҡ һәм үҙәк Һиндостанда панджаби, гуджарати, маратхи и бенгали кеүек төбәк телдәр менән бергә ҡулланыла. Стандарт һинд теле шулай уҡ Һиндостандың башҡа өлкәләрендә һәм күрше илдәрҙә лә (Непал, Бангладеш һәм Паҡстан) аңлашыласаҡ.

Фиджи Конституцияһына ярашлы, инглиз һәм фиджи теле менән хиндустани рәсми тел тип иғлан ителә. Үҙәк һәм урындағы кимәлдәрҙә дәүләт органдарына мөрәжәғәт иткәндә, һәр кем йә шәхсән, йә компетентлы аралашсы тәржемәсе ярҙамында уны инглиз, фиджи йәки хиндустани телендә яһарға хоҡуғы бар. Һинд тамыры булған бөтә фиджийсылар һинд телендә һөйләшә. Вити Левуҙың көнбайышында һәм Вануа-Левуҙың төньяғында һинд теле һинд сығышлы фиджиҙар һәм ерле фиджи халҡы үҙ-ара аралашҡанда ҡулланылған иң таралған тел булып тора. Фиджи телендә һөйләшеүселәрҙең 48 % һинд телендә һөйләшә. Ата-бабалары һинд телле ареалға ҡарамаған Һиндостан өлкәләренән архипелагҡа күсеп килгән һинд-фиджиҙар был төркөмгә ҡарай.

Һинд телендә һөйләшеүселәр һаны

Һөйләшеүселәр һаны буйынса, ҡытайҙарҙан ҡала, һинд теле донъяла (2—5) тәүге урындарҙың береһен яулай. Мәҫәлән, SIL-ға ярашлы, кемдәр өсөн һинди туған тел булыуын ғына иҫәпкә алғанда ла (хариани, магахи һәм һиндостанда һинди диалекттары сифатында ҡаралған идиомаларҙы иҫәпләмәгәндә), ул, ҡытай, ғәрәп, испан һәм инглиз телдәренән ҡала, 5-се урында тора. Бынан тыш, һөйләшеүселәрҙең дөйөм һанына урду телендә һөйләшкәндәрҙе индереү йәиһә индермәү, һинд телен икенсе тел тип һанаусыларҙы индереү йә индермәү ҙә тәьҫир итә. Түбәндә төрлө сығанаҡтарҙан алынған мәғлүмәт бирелә.

Сығанаҡ	Һинди туған тел булған кешеләрҙең һанын баһалау .	Һинд телен  икенсе тел тип иҫәпләгән кешеләрҙең һанын баһалау.
SIL	181 676 620 (1991)	120 000 000 (1997)
Census of India (2001) (Һиндостанда уҙғарылған  йәниҫәп)	422 048 642 (ысын мәғәнәһендә һинди — 257 919 635 кеше) (һинд теленең диалекты тип һаналған бходжпури, чхаттисгархи, магахи һәм башҡа  идиомалары менән)

2001 йылға һинд диалекттарында һөйләшеүселәрҙең һаны 422 миллион кеше була, йәғни Һиндостан халҡының 41 % тәшкил итә.

Диалекттар

Һинд теленең киң мәғәнәләге варианттарының һәм диалекттарының (Биһар, раджастхани һәм пахари телдәрен индереп) таралыу картаһы

Һинд теленең тар мәғәнәләге варианттарының һәм диалекттарының таралыу картаһы

Диалекттарҙы билдәләү ситуацияһы бик ҡатмарлы. Хәҙерге Һиндостанда Уттар-Прадеш, Мадхья-Прадеш, Биһар, Хариана, Химачал-Прадеш штаттарындағы бөтә локаль һинд-арий идиомаларын һинд теленә ҡаратырға маташыусы тенденция йәшәй. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр һинд теленә раджастхани һәм пахари (непал теленән башҡа) телдәрен индерә.

Ғәҙәттә ысын мәғәнәһендәге һинд теле диалекттарын ике төркөмгә бүләләр:

• Көнбайыш һинд теле (кхари-боли, урду / дакхни / рекхта, баҙар хиндустани, Стандарт, әҙәби һинд теле, бундели, канауджа, брадж бхакха, хариани);
• Көнсығыш һинд теле (авадхи, багхели, чхаттисгархи).

Билдәләп китер кәрәк, бындай төркөмләү, бәлки, бер аҙ иҫкергәндер, сөнки чхаттисгархи 2000 йылда Чхаттисгарх штатында рәсми тел статусын ала.

Әлеге ваҡытта майтхили Биһар һәм Непал штатында рәсми рәүештә рәсми тел статусын алды.

Г. Р. Зограф фекеренсә, һинд теле йоғонтоһонда булһалар ҙа, пахари телдәрен һәм раджастхани диалекттарын үҙ аллы телдәр тип һанарға кәрәк. Атап әйткәндә, пахари телдәренең береһе, догри, Джамму һәм Кашмир штаттарында рәсми тел тип иғлан ителде (2003).

Төрлө диалекттар ҡушылыуы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән фиджи һинд теле башҡаларҙан ситтәрәк тора.

Һинд теле тарихы

Һинд теленең барлыҡҡа килеү ваҡыты тураһында дөйөм ҡараш юҡ. Һинд теле пракрит шаурасени теленән үҫешкән. Дөрөҫөрәге, ул локаль диалект төрҙәренән (брадж, авадхи һәм, ниһайәт, кхари-боли) XI быуат тирәһендә барлыҡҡа килгән. Дели солтанаты (1206—1526 һәм 1539—1555) һәм Бөйөк Моголдар империяһы (1555—1858 һәм 1526—1540) йәшәгән дәүерҙә рәсми тел сифатында фарсы теле ҡулланылған, кхари-боли күп ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәрен үҙенә йыйған. Һуңғыларына килгәндә, барыһы тиерлек фарсы теле аша үҙләштерелгәнлектән, уларҙың һинд-урду формаһы ғәрәп төп нөсхәлефонетик йөҙөн һаҡламаған.

XIX быуат аҙағында Төньяҡ Һиндостанда һинд телен стандартлаштырыу һәм уны, элита теле булған урду теленән айырып, үҙ аллы «халыҡ» теле итеү сараһы күрелә. 1881 йылда Биһар штаты властары һинд телен берҙән-бер рәсми тел сифатында ҡабул итә, һәм шулай итеп, Биһар Һиндостанда һинд теле дәүләт теле тип иғлан ителгән тәүге штат була.

Һиндостан Британиянан бүленгәнгә тиклем «хиндустани», «урду» һәм «хинди» синоним булып һаналған.

1949 йыл аҙағында Һиндостан Конституцияһын ҡабул иткән Ойоштороу йыйылышы, һинд телен рәсми тел сифатында 1949 йылдың 14 сентябрендә ҡабул итә, һәм шунан бирле был көн Һиндостанда «һинд теле көнө» итеп билдәләнә.

Типологик ҡылыҡһырламаһы

Грамматик мәғәнәне белдереүсе төр

Һинд теленең морфологик типологияһы күҙлегенән ҡарағанда, ысынында, һинд теле аналитик тел була: синтаксик мөнәсәбәттәр исемдең ситләтелгән килеш формаларына, алмаштарға һәм ҡылымдың башланғыс формаһына послелог ҡулланыуҙа сағыла. Әммә һинд теленең грамматик төҙөлөшө аналитизмдың саф картинаһын бирмәй: һис шикһеҙ, күпселекте тәшкил иткән аналитик формалар менән бер рәттән, телдең төрлө осорҙарына барып тоташҡан синтетизм элементтары ла бар.

Синтетизм һинд телендә бына нимәлә сағыла:

• Исемдәрҙә — 1)-ā һәм -ã ялғауҙарына тамамланған бөтә муж. род һәм жен. род исемдәрҙең дә күплек формаһы барлыҡҡа килгәндә, мәҫәлән: bețī «ҡыҙ» — bețiyã «ҡыҙҙарым», bețā «ул» — bețe «улдар»;

2) бөтә күплек һанындағы исемдәрҙең косвенный һәм звательный килештәре барлыҡҡа килгәндә һәм -ā һәм -ã ялғауҙарына тамамланған берлек һанында торған исемдәрҙә, мәҫәлән: mazdūr «эшсе» — mazdūrő, dhuẽ «төтөн» — dhuṏ.

• Сифаттар, -ā, -ã ялғауына тамамланған сифаттар, род, һан һәм килеш менән үҙгәргәндә, мәҫәлән: baŗ-ā kamrā «ҙур бүлмә» — baŗ-e kamre «ҙур бүлмәләр» — bar-ī almāŗī «ҙур шкаф».
• Ҡылымдарҙа — ҡайһы бер ҡылымдарҙың хәҙерге заман парадигмаһында, мәҫәлән: honā «булырға» — hũ, hai, ho; шул уҡ ҡылымдың үткән заман парадигмаһында: thā, thī, the, thĩ. Шулай уҡ причастиеларҙың (сифат ҡылым) род һәм һанда үҙгәреүе, мәҫәлән: karnā «эшләргә» — kartā, kartī, karte, kartĩ; I киләсәк заман парадигмаһында: jānā «барырға» — jāũgā, jāegā, jāẽge, jāoge, шулай уҡ ҡайһы бер башҡа ҡылым формаларында.

Синтетик формалар билдәһеҙ күплектәге һүҙҙәр һәм йыйыу һандары, шулай уҡ род, һан һәм килештә үҙгәргәндә послелогтарҙа һәм киҫәксәләрҙә барлыҡҡа килгәндә күҙәтелә.

Шулай итеп, һинд теленең морфологик төҙөлөшөндә грамматик мәғәнәләр өс ысул менән сағыла: аналитик, аналитик һүрәтләмәлә синтетик һәм ҡатнаш аналитик-синтетик (мәҫәлән, mãi paŗhtā hũ «мин уҡыйым», һәм бында hũ — зат менән үҙгәреүсе ҡылым-бәйләүес, йөҙөнә ҡарағанда үҙгәргән, ә paŗhtā — ҡылым paŗhnā ҡылымынан барлыҡҡа килгән причастие (сифат ҡылым), һүҙмә-һүҙ «я есмь читающий»- «мин бар китап уҡыусы»).

Морфемалар араһында сик характеры

Һинд теле — флектив тел; бер күрһәткескә (аффиксҡа йәки клитикаға), ҡағиҙә булараҡ, бер нисә грамматик мәғәнә, тура килә, мәҫәлән:

baŗ-ā kamrā	baŗ-ī almāŗī
ҙур-M. SG бүлмә	ҙур-F. SG шкаф

Маркировкалау тибы

Һинд телендә посессив исем төркөмдәрендә бәйләнгәнлекмаркировкалауы урын ала, миҫалдар ҡарағыҙ:

[Rām k-ī] [billī ом (* k-ā) sher]

Ram(M) LNK-F cat(F) and LNK-MSG.NOM lion(M)

'S Ram’lion cat and'

Rām Nādyā омтыла k-ī billī

Nadya(F) and Ram(M) LNK-F cat(F)

'[Ram Nadya and]'s cat'

Предикацияла ҡылым эйә менән генә түгел, ә тура тултырыусы менән дә яраҡлашыуы мөмкин. Эйә нейтраль килештә торһа ғына, ҡылым эйә менән яраша, мәҫәлән:

laŗk-e is kitāb-ko paŗh rah -ē hai

m.pl. f. sg. mpl.-III-pl.

«Малайҙар китап уҡыйҙар»

Әгәр эйә ситләтелгән (косвенный) килештә торһа (йәғни, мәҫәлән, «ne» эргатив послелогына эйә булһа), шул саҡта ҡылым тура тултырыусы менән яраша:

laŗko-н kitāb yah paŗh-ī

м. р. мн. ч. ж. р. ед. ч. ж. р. ед.ч.

«Малай был китапты уҡый»

Әгәр эйәнең дә, тура тултырыусының да послелогы булһа, ҡылым берлектәге өсөнсө затта нейтраль форманы ала:

laŗkoo-ne is-kitāb-ko paŗh-ā

boys-erg. this book-dat. read-pf.

«Малайҙар был китапты уҡыйҙар»

Предикацияла ролле кодировка.

Һинд телендә формаль рәүештә тик ике килеш кенә айырырға мөмкин: нейтраль (NOM) һәм тик послелогтар менән генә ҡулланылған ситләтелгән (OBL) һәм бөтә һүҙҙәр тибына ҡарамай, маркированный булмағандарҙан айырылып тора. Әммә послелогтар үҙҙәре лә синтаксик мөнәсәбәттәрҙе аңлатыуы мөмкин: мәҫәлән, «ko» (को) послелогы менән күсемле ҡылым янындағы тура тултырыусы билдәләнә.

Аористан башҡа, бөтә замандарҙа ла, предикациялағы кодировка аккузатив схема буйынса башҡарыла, мәҫәлән:

laŗk-laŗk ā-ko ī dekhatā hai

boy-NOM.SG girl-(OBL) ACC see(PARTICIP.PRES) be(3SG)

«Малай ҡыҙҙы күрә»

Аориста кодировка өс өлөштән торған (трёхчастный) схема буйынса башҡарыла:

laŗk-ā kal āy-ā

boy-NOM.SG yesterday come.AOR-SG.M

«Малай кисә килгәйне»

laŗk-ā kal soy-ā

boy-NOM.SG yesterday sleep.AOR-SG.M

«Кисә малай йоҡланы»

laŗk-e ne laŗk-ī ko dekh-ā

boy-OBL ERG girl-(NOM) ACC see.AOR-SG.M

«Малай ҡыҙҙы күргән»

Тура тултырыусы ko аккузатив послелогы менән йә тура, йә ситләтелгән килеш менән оформляться итеүе мөмкин. Был ике ысул араһынан һайлап алыу тура тултырыусының конкретлаштырыу дәрәжәһе һәмйәнлелек/йәнһеҙлек менән бәйле: ситләштерелгән, конкретлаштырылмаған исемдәр тура килеш менән оформляться итә, шул уҡ ваҡытта конкретлаштырылған исемдәр ситләтелгән килеш формаһын ала. Ситләтелгән килештә, шулай уҡ тура килеште ҡулланған осраҡта, ике төрлө мәғәнә булыу мөмкинлегенән ҡасып, ситләтелгән килештә йәнһеҙлек исемдәр ҡулланылыуы мөмкин, мәҫәлән: Nadī ke us pār mãi gharõ ko dekhtā hũ — «Йылғаның теге ярында мин күрәм йорттар» (әгәр ghar исеме тура килештә оформлять ителгән булһа, күрһәтелгән һөйләмде бына шулай тәржемә итеү мөмкин булыр ине: «Теге ярҙа мин күрәм йортто»).

Һүҙҙәр тәртибе

Төп һүҙҙәр тәртибе — SOV. Һинд телендә һүҙҙәр тәртибе ирекле булмай: контекстан һәм стилистик маҡсаттарҙан сығып, ҡайһы бер һүҙҙең позицияһы ирекле үҙгәреүе (варьировать) мөмкин булһа ла, бөтә һөйләм киҫәктәре лә билдәле бер позицияла тора (мәҫәлән, һүҙҙәрҙең кире тәртибе стилистик роль уйнай һәм ниндәй ҙә булһа һүҙбәйләнеш йәки һөйләм киҫәген эмфатик бүлеп күрһәтеүгә хеҙмәт итә). Һүҙ тәртибе мәғәнә айырыу функцияһына эйә. Мәҫәлән, әгәр эйә һәм тура тултырыусы тура килештәге исем формаһында булһа, эйә беренсе урында тора, ә тура тултырысы хәбәр алдынан килә: Aisi sthiti sadā asantos utpanna kartī hai — «Бындай хәл һәр саҡ ризаһыҙлыҡ тыуҙыра» һәм Asantos sadā aisi sthiti utpanna kartī hai — «Ризаһыҙлыҡ һәр саҡ бындай хәл тыуҙыра»

Фонетика

Вокализм

М. Охалеға ярашлы, һинд теленең һуҙынҡылары.

Һинд телендә һуҙынҡылар оҙонлоғо, рәте, күтәрелеше, ирен һәм йомшаҡ аңҡауҙың хәрәкәте менән айырыла. Телдең хәрәкәтенә бәйле, һуҙынҡылар алғы, урта һәм артҡы рәтлегә бүленә; телдең күтәрелеш дәрәжәһе буйынса, һуҙынҡылар аҫҡы, урта һәм өҫкө күтәрелешле һуҙынҡыға; ирендәр хәрәкәте буйынса иренләшкән (лабиалләштерелгән) һәм иренләшмәгән (лабиалләштерелмәгән) һуҙынҡыға; йомшаҡ аңҡау урынлашыуы буйынса танау (назализованный) һәм танау ҡатнашмаған (назализованный булмаған) һуҙынҡылар; оҙонлоғо буйынса оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡылар.

Һинд телендә оҙонлоғо-ҡыҫҡалығы буйынса һуҙынҡыларҙың ҡаршы ҡуйылыуы һүҙҙәрҙең мәғәнәһен айырыу әһәмиәтенә эйә, мәҫәлән: kam «аҙ» — kām «эш».

Ябай һуҙынҡыларҙан тыш, һинд телендә танау һәм танау ҡатнашмаған дифтонгтар бар.

Санскрит һүҙҙәрендә [ri] һәм [li] тип уҡыла торған ижекле тартынҡылар тип аталған ŗ һәм ļ осрай. Шулай уҡ шуны билдәләр кәрәк, ҡайһы бер һүҙҙәрҙә айырым һуҙынҡылар, һүҙҙәренең мәғәнәһен үҙгәртмәй генә, ирекле үҙгәреп тороуы мөмкин, мәҫәлән: bāhar — bāhir «ситтә, тышта».

Түбәндә, N. B. статьяһында ҡабул ителгән билдәләрҙе иҫәпкә алып, һинд һуҙынҡыларының төркөмләнеүе килтерелгән: «ã:» күренешендә оформлять ителгән өндәр оҙон, танау һуҙынҡыһы булып тора.

Рәт/Күтәрелеш	Алғы	Урта	Артҡы
Үрге	i ĩ ĩ ī:	ū ũ: u ũ
Урта	ẽ e ãi ai	o õ aũ au
Аҫҡы	a ã	ā ã:

Консонантизм

Һинд телендә барлыҡҡа килеү урыны һәм ысулы буйынса бөтәһе 40 тартынҡы өн айырыла. /n/ фонемаһының уның артынан килгән ҡымтыулы тартынҡыға бәйләнгән позицион варианты бар: артҡы телле тауышлылар, урта телле аффрикаталар һәм церебраль фонемалар менән берләшеп, ул бер вариант төрөндә — шуға ярашлы артҡы телле (ṅ), урта телле (ṉ) йәки церебральный (ṇ) ҡымтыулы танау сонантаһында ассимиляциялана һәм тормошҡа ашырыла. Бөтә ҡымтыулы ышҡылыуһыҙлыға ышҡылыулы коррелят тура килә. Ҡайһы бер һүҙҙәрҙең тартынҡылары ирекле үҙгәреү мөнәсәбәтендә тора, мәҫәлән: bālnā — bārnā «тоҡандырырға».

Һинд телендә тартынҡылар ябай (ҡыҫҡа) һәм икеләтелгән (оҙон) була. Икеләтелгән тартынҡылар һүҙ уртаһында һәм аҙағында булыуы мөмкин, ләкин һүҙ башында булмай, мәҫәлән: vallabh «һөйөклө», anna «аш-һыу». Түбәндә һинд теле тартынҡы фонемаларының төркөмләнеүе килтерелә:

	Ирен-ирен		Ирен- теш		Теш / Альвеолярныйҙар		Ретрофлексныйҙар		Постальвеолярныйҙар/ Палатальныйҙар		Артҡы теллеләр		Увулярныйҙар		Глоттальныйҙар (тамаҡ)
Танау Носовые	m				n		(ɳ)
Шартлаулылар	p pʰ	b bʱ			t̪ t̪ʰ	d̪ d̪ʱ	ʈ ʈʰ	ɖ ɖʱ			k kʰ	ɡ ɡʱ	(q)
Аффрикаттар									tʃ tʃʰ	dʒ dʒʱ
Фрикатив			f		s	z			ʃ		(x)	(ɣ)				ɦ
Бер баҫымлы					ɾ		(ɽ) (ɽʱ)
Аппроксиманттар			ʋ		l				j

Ижек төҙөлөшө

Һинд телендә оҙон һәм ҡыҫҡа ижектәр айырыла. Ҡыҫҡа ижек тип бер ҡыҫҡа һуҙынҡынан йә тартынҡынан һәм уның артынан килгән ҡыҫҡа һуҙынҡынан торған ижек атала, мәҫәлән: ã/ku/sī «ырғаҡ». Шулай итеп, һинд телендә ҡыҫҡа ижектәр һәр ваҡыт асыҡ ҡына була.

Һинд телендә һуҙынҡынан һуң ижеккә бүлеү, артынан килгән тартынҡынан айырып, бүлеү ҡабул ителгән, мәҫәлән: jā/nā «китергә». Һуңғы бер тартынҡылы ижек тә ғәҙәттә айырым ижек тәшкил итә. Ике бер төрлө тартынҡы йәнәш торған осраҡта, ижеккә бүлеү уларҙың икеһенең уртаһынан үтә, мәҫәлән: khaț/țā «әсе».

Баҫым

Һинд телендә баҫым көслө (экспиратор), әммә, мәҫәлән, урыҫ теленә ҡарағанда көсһөҙөрәк сағыла, һәм баҫым ҡыҫҡа һуҙынҡылы ижеккә төшһә, һуҙынҡы оҙонаймай. Һинд телендә һуҙынҡылар редукцияһы юҡ, шуның өсөн баҫымһыҙ ижек тә, баҫымлы ижек кеүек, асыҡ әйтелә һәм ишетелә. Баҫым ирекле һәм хәрәкәтһеҙ, әммә һүҙ яһаусы суффикстар ҡушылғанда баҫымдың урыны үҙгәреүе мөмкин, мәҫәлән: šá:nti «тыныслыҡ» — šā:ntipú:rna «тыныс».

Сандхи

Һүҙ-форма барлыҡҡа килгәндә, яңы һүҙ яһалғанда беренсе (йәиһә морфеманың) аҙаҡҡы өнө һәм икенсе һүҙҙең (йәиһә морфеманың) тәүге өнө һүҙҙең фонетик үҙгәреү ҡанундары нигеҙендә тормошҡа ашырыла. Сандхи ҡағиҙәләренә ярашлы, һүҙҙәр башлыса санскриттан үҙләштерелгән һүҙ һәм морфемаларға нигеҙләнеп барлыҡҡа килә. Ысын һинд теленә йәки ҡушылған тел (йәғни, санскрит-һинди йәки санскрит-сит тел) лексикаһына нигеҙләнеп, сандхи ҡағиҙәләре буйынса һүҙ барлыҡҡа килтереү бик һирәк осрай. Сандхи ҡағиҙәләре буйынса яраштырыла:

• һуҙынҡылар (йәғни бер һүҙҙең йәки морфеманың аҙаҡҡы һуҙынҡыһы икенсе һүҙҙең йәки морфеманың тәүге һуҙынҡыһы менән);
• тартынҡылар (йәғни һүҙҙең йәки морфеманың аҙаҡҡы тартынҡыһы икенсе һүҙҙең йәки морфеманың тәүге тартынҡыһы менән);
• висарга (:) артабан килгән һуҙынҡылар һәм тартынҡылар менән.

Яҙма

Һинд теленең яҙмаһы — ул боронғо брахми, һәм нагари (nagāri) йәки деванагари (devanāgarī) тип аталыусы, яҙма системаларының һуңғы модификацияларының береһе. Деванагари яҙмаһы хәрефле яҙма; алфавит һуҙынҡыларға ла, тартынҡыларға ла тап килгән хәрефтәрҙән тора, ләкин уны ярым ижекле тип билдәләргә мөмкин: тартынҡкларҙы аңлатҡан һәр хәреф шулай уҡ һуҙынҡы а хәрефенән дә тора. Деванагари — шундай алфавит, унда хәрефтәр, үҙҙәре билдәләгән өндәр характеры буйынса, тәртипкә килтерелгән: башта һуҙынҡы хәрефтәр килә, артабан, тейешле тартынҡыларҙың яһалыу урыны һәм ысулы буйынса төркөмләнеүсе, тартынҡылар килә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Фиджийский хинди

Библиография

Дөйөм йөкмәткеле эштәр

• Зограф Г. А. Хиндустани на рубеже ХVIII и ХIХ вв. — М.: Издательство восточной литературы, 1961. — 134 с.
• Катенина Т. Е. Язык хинди. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — 102 с. — (Языки зарубежного Востока и Африки).
• Баранников П. А. Проблемы хинди как национального языка. Л., 1972. — 187 с.

Дәреслектәр

• Баранников А. П. Хиндустани (Урду и Хинди). — Л.: Издание Ленинградского Восточного института имени А.С.Енукидзе, 1934.
• Ульциферов О. Г. Учебник языка хинди. Первый год обучения. — М.: АСТ, Восток-Запад, 2007.
• Лазарева Н. Н. Самоучитель языка хинди. — ООО, Восток-Запад, 2008.

Грамматики

• Гуру К. Грамматика хинди. В двух томах. — М.: Издательство иностранной литературы, 1957.
• Дымшиц З. М. Грамматика языка хинди. В двух книгах. — М.: Наука, 1986.
• Захарьин Б. А. Теоретическая грамматика языков хинди и урду. Фонология, морфология глагола, синтаксис главных членов предложения. — М.: ЛКИ (УРСС), 2008.

Һүҙлектәр

• Бархударов А.С., Бескровный В.М., Зограф Г.А., Липеровский В.П. Хинди-русский словарь в двух томах. Около 75000 слов / Под ред. В. М. Бескровного. — М.: Советская Энциклопедия, 1972. — 907+912 с.
• Ульциферов О. Г. Современный русско-хинди словарь. — М.: Русский язык - Медиа, 2004. — 1170 с. — ISBN 5-9576-0105-5.
• Ульциферов О. Г. Современный хинди-русский словарь. — М.: Русский язык - Медиа, 2009. — 1354 с. — ISBN 978-5-9576-0421-1.

Һылтанмалар

• Словарь хинди 2015 йыл 31 март архивланған.
• Transёr — Онлайн переводчик с русского на хинди и наоборот, виртуальная клавиатура 2015 йыл 2 март архивланған.
• Онлайн переводчик Хинди — Русский — Хинди.
• Хинди-русский и русско-хинди словарь | हिंदी रूसी और रूसी हिंदी शब्दकोश
• Дерево, говорящее на хинди 2021 йыл 4 ғинуар архивланған.
• Англо-хинди-русский словарь 2012 йыл 2 июнь архивланған.
• Удобный англо-хинди словарь с транслитерацией и примерами
• Уроки хинди на Интернет Полиглоте 2012 йыл 20 февраль архивланған.
• Правительство Индии предпринимает усилия по продвижению хинди на роль одного из официальных языков ООН 2007 йыл 15 ғинуар архивланған.
• Уроки Хинди с Носителем языка (рабочий язык Английский)