Пәнжәб теле

Пәнжәби (пәнжәб теле) йәки көнсығыш пәнжәби (pañjābī; кб.-пандж. ਪੰਜਾਬੀ, көн.-пәндж. پنجابی;(урыҫ телендәге әҙәбиәттә пенджа́би, пенджа́бский язык, панджа́бский язык) — пәнжәбтәр һәм джәттәр теле. Һинд-европа телдәре ғаиләһенең һинд -арий теленә ҡарай. Һиндостандағы бер тел.

Пәнжәб теле
көн.-пәндж. پنجابی кб.-пандж. ਪੰਜਾਬੀ
Кем хөрмәтенә аталған	Пәнжәб
Дәүләт	Пакистан  Һиндостан  Бөйөк Британия  Кения  Малайзия  Көньяҡ Африка Республикаһы  Бангладеш  Ҡытай  Канада  Таиланд  Фиджи  Афғанстан  Сәғүд Ғәрәбстаны  Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре  Америка Ҡушма Штаттары  Австралия  Сингапур билдәһеҙ  Испания
Барлыҡҡа килгән	Пәнжәб һәм Кәшмир
Административ-территориаль берәмек	Азат Кәшмир, Джамму и Кашмир[d], билдәһеҙ, Западная Бенгалия[d], Пенджаб[d], Харьяна[d], Дели, Пенджаб[d] һәм Столичная территория Исламабад[d]
Урын	Пәнжәб һәм Кәшмир
Тел төрҙәре	SOV[d], флектив тел[d], тоновый язык[d] һәм ижекле тел[d]
Килештәр	прямой падеж[d] һәм косвенный падеж[d]
Имеет наклонения	сослагательное наклонение[d] һәм повелительное наклонение[d]
Имеет грамматический род	женский род[d] һәм мужской род[d]
Имеет грамматическую категорию лица	первое лицо[d], второе лицо[d] һәм третье лицо[d]
Содержит фонему	неогублённый гласный переднего ряда верхнего подъёма[d], огублённый гласный заднего ряда верхнего подъёма[d], Ненапряжённый неогублённый гласный переднего ряда верхнего подъёма[d], Ненапряжённый огублённый гласный заднего ряда верхнего подъёма[d], неогублённый гласный переднего ряда средне-верхнего подъёма[d], Огублённый гласный заднего ряда средне-верхнего подъёма[d], гласный среднего порядка среднего подъема[d], неогублённый гласный переднего ряда средне-нижнего подъёма[d], Огублённый гласный заднего ряда средне-нижнего подъёма[d], неогублённый гласный переднего ряда нижнего подъёма[d], звонкий губно‐губной носовой согласный[d], звонкий ретрофлексный носовой согласный[d], звонкий палатальный носовой согласный[d], звонкий велярный носовой согласный[d], глухой губно‐губной взрывной согласный[d], глухой зубной взрывной согласный[d], глухой ретрофлексный взрывной согласный[d], глухая постальвеолярная аффриката[d], глухой велярный взрывной согласный[d], звонкий губно‐губной взрывной согласный[d], звонкий ретрофлексный взрывной согласный[d], звонкий велярный взрывной согласный[d], глухой губно‐зубной спирант[d], глухой альвеолярный сибилянт[d], глухой постальвеолярный спирант[d], глухой велярный спирант[d], звонкий альвеолярный спирант[d], звонкий велярный спирант[d], Звонкий глоттальный спирант[d], voiced alveolar tapped fricative[d], звонкий альвеолярный дрожащий согласный[d], звонкий ретрофлексный одноударный согласный[d], Губно-зубной аппроксимант[d], переднеязычный латеральный аппроксимант[d], Боковой ретрофлексный аппроксимант[d], палатальный аппроксимант[d], ненапряжённый неогублённый гласный среднего ряда нижнего подъёма[d], звонкий зубной взрывной согласный[d] һәм звонкий альвеолярный носовой согласный[d]
Яҙыу	Шахмукхи[d], гурмукхи[d] һәм орфография урду[d]
Телде көйләүсе	Department of Languages, Punjab[d] һәм Punjab Institute of Language, Art, and Culture[d]
Телдә һөйләшеүселәр	125 000 000 кеше (2021)
Телдең ЮНЕСКО статусы	1 именлектә[d]
Ҡайҙа өйрәнелә	сикхи[d]
Имеет класс словоизменения	красное прилагательное[d] һәм чёрное прилагательное[d]
Пәнжәб теле Викимилектә

Көнсығыш пәнжәби һәм көнбайыш пәнжәби телдәр картаһы)

Таралыуы һәм һөйләшеүселәр һаны

Тарихи рәүештә Пәнжәб ерҙәре Британия Һиндостанының 1947 йылда икегә бүленеп, Һиндостан һәм Пакистан дәүләттәре барлыҡҡа килеү арҡаһында бүленеп ҡала.Әле Һиндостанда Пәнжәб штаты булһа ла, ул Пакистандыҡы менән бер төбәк булып һаналып ҡала. Шуға ла был төбәк һөйләше Пакистандың көнсығыш өлөшөндә , шулай уҡ Һиндостандың төньяҡ-көнбайыш райондарында таралған (башлыса Пәнжәб штатында, шулай уҡ күрше Харьяна һәм Химачал-Прадеш штаттарында). Һиндостанда 28—29 миллионлап кеше ошо телдә һөйләшә. Пәнжәби телдә һөйләшкән иң ҙур ҡалалар - Амритсар, Чандигарх, Джаландхар, Патиала.

Пакстанда 2008 йылғы халыҡ һанын алыуҙа пәнжәбиҙә 76 млн самаһы кеше һөйләшкәне теркәлгән. Атап әйткәндә, пәнжәб телендә Лахор 86 % кешеһе, ә Исламабадтың 71 % һөйләшә.

Бынан тыш, пәнжәбиҙә һөйләшеүселәр Һиндостан һәм Пакстандан ситтә лә бар.

Пәнжәбиҙә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һанын сығарып булмай, сөнки ҡайһы бер тикшеренеүселәр уны үҙаллы телдәр тип танылған сирайки, догри һәм потхохари телдәренә индерә (Патиалдағы Пәнжәб университеты ).

Пәнжәбиҙә һөйләшеүселәр йәшәгән илдәр исемлеге (кәмей барыу тәртибендә)

Урын	Ил	һөйләшеүселәр һаны
1	Пакистан	76 335 300
2	Һиндостан	29 109 672
3	Бөйөк Британия	2 300 000
4	Канада	1 100 000
5		720 000
6	АҠШ	640 000
7	Сәғүд Ғәрәбстаны	620 000
8	Гонконг	260 000
9	Малайзия	185 000
10	КАР	140 000
11	Мьянма	120 000
12	Франция	90 000
13	Италия	80 000
14	Таиланд	75 000
15	Япония	75 000
16	Маврикий	70 000
17	Сингапур	70 000
18	Оман	68 000
19	Ливия	65 000
20	Бахрейн	60 000
21	Кения	55 000
22	Австралия	50 000
23	Танзания	45 000
24		40 000
25	ФРГ	35 000

Статус

Пәнжәб теле — Пәнжәб штатындағы рәсми тел.

Диалекттар

Пәнжәби стандарт бер нисә диалектҡа бүленә.

• Мәжи диалекты (mājhī) әҙәби пәнжәб теленә нигеҙ итеп алынған. Мәжинең диалект тармаҡтарына амритсари ( Амритсар ҡалаһы райоын), лахаури (Лахор округы) , Сиялкот, Шакаргарх һәм өлөшләтә гужранвал, гурдаспури инә.
• Дөәби диалекты (dōābī) джалландари, хошиарпури һәм капуртхали һөйләштәренә тармаҡлана.
• Мәлвәи диалекты (mālwāī); был диалектта һөйләшкәндә йәшәгән урындар - Фирозпур ҡалаһы районы, Лудхиана, Тава, Дханаула.

Бынан тыш Ю. А. Смирнов традицион классификацияла пәнжәби һәм көнбайыш пәнжәби телдәренең стандарт диалекттары менән берлектә ҡаралған башҡа диалекттарын да килтерә:

• Пөвәди йәки пүәди диалект (pōwādhī; Банджара районы, Сархинда, Эвама, Раджпура, Кхарара, Рупара, Курали).
• Рәтһи диалекты (rāṭhī).
• Бһаттиани диалекты (bhaṭṭiānī; Фирозпура районы)

Яҙмаһы

Пәнжәб теле башта үҙенсәлекле лахнда яҙмаһы менән файҙаланған. XVI быуатта яңы төр яҙма  — гурмукхи килеп сыҡҡан, уны сикхылар үҙҙәренең дине өсөн файҙаланған. Гурмукхи тауыш тонын да билдәләй, хәреф-ижек менән яҙыла, Һиндостанда таралған. Пакстанда — шахмукхи яҙмаһы.

Лингвистик характеристикаһы

Фонетика

Дүрт тоны бар: тигеҙ, күтәрелә барған, фарингаланған төшөп барыусы һәм саф төшөп барыусы, улар һүҙҙең мәғәнәһен айырырға мөмкинлек бирә, грамматик роль дә үтәй. Тондар телдең электән килгән үҙенсәлеге түгел, һәм башҡа арий телдәрендә осрамай; улар һуҙынҡы өндәрҙең төрлө тартынҡылар менән нисек әйтелеүенә ҡарап уйлап сығарылған. Пәнжәби  — флектив-аналитик тел.

Һуҙынҡылар

	Алғы	Көсөргәнешһеҙ алғы	Урта	Көсөргәнешһеҙ артҡы	Артҡы
Өҫкө.	ī /iː/				ū /u/
Урта-өҫкө	ē /eː/	i /ɪ/		u /ʊ/	ō /oː/
Урта			a /ə/
Урта-аҫҡы	e /ɛː/				o /ɔː/
Аҫҡы			ā /aː/

Тартынҡы

	Ирен		Ирен-теш		Теш		Альвеоляр		Ретрофлекс		Постаьвеоляр,/ Палаталь		Веляр		Глотталь
Шартлаулы	p /p/ ph /pʰ/	b /b/			t /t̪/ th /t̪ʰ/	d /d̪/			ṭ /ʈ/ ṭh /ʈʰ/	ḍ /ɖ/			k /k/ kh /kʰ/	g /g/
Аффрикат											c /tʃ/ ch /tʃʰ/	j /dʒ/
Носовые	m /m/						n /n/		ṇ /ɳ/		ñ /ɲ/		ṅ /ŋ/
Фрикатив			f /f/				s /s/	z /z/			ś /ʃ/		x /x/	ġ /ɣ/	h /h/
Бер баҫымлы							r /ɾ/		ṛ /ɽ/
Аппроксимант			v /ʋ/								y /j/
Латераль аппроксимант							l /l/		ḷ /ɭ/

Морфология

Грамматик үҙенсәлектәре: үҫешкән килештәр системаһы, ҡайһы бер сифаттар родтар буйынса предикатив функцияла ғына, субъект, ситләтелгән-объект һәм реляцион торошҡа ҡарап үҙгәрә. Пәнжәбинең иң боронғо ҡомартҡыһы  — сикхиларҙың XII-XVII быуаттар ҙа яҙылған изге китаптары «Гуру Грантх Сәхиб (Адигрантх)» (йәки «Грантх Сәхиб»).

Синтаксис

Пәнжәбиҙә һүҙҙәрҙең стандарт тәртибе — субъект-объект-ҡылым. Һүҙҙәр араһындағы бәйләнештәрҙе билдәләү өсөн бәйләүестәр файҙаланыла.

Әҙәбиәт

• Смирнов Ю.А. Грамматика языка панджаби. — М.: Наука, ГРВЛ, 1976. — 479 с.
• Смирнов Ю.А. Язык ленди. — М.: Наука, ГРВЛ, 1970. — 195 с.
• Смирнов Ю. А., Обнаружение четвёртого тона в языке панджаби и фарингализованного характера другого, известного тона, «Уч. зап. Гос. института международных отношений», 1971, в. 7.
• Gill Н. S., Gleason Н. A. A reference grammar of Panjabi. — Hartford, 1963.
• Duni Chandra. Pañjãbï bhãshã dã wiãkarana. — Chandigarth, 1964.
• Smirnov U. A. The composite sentence Main problems. — Chandigarh, 1966.
• Smirnov U. A. Panjabi Kosh. v. 1—4. — Patiala, 1955—67.

Һылтанмалар

• Punjab and Punjabi (на панджаби)
• Panjabi learning resources
• Грамматика, словари, алфавит 2009 йыл 10 июль архивланған.
• Уроки панджаби (англ. яз)

Һүҙлектәр

• English to Punjabi Dictionary 2012 йыл 14 февраль архивланған.
• Конвертация с панджаби на английский 2012 йыл 22 февраль архивланған.
• Online translator English to Punjabi, or vice-versa 2009 йыл 15 март архивланған.
• Punjabi Dictionary (Gurmukhi)
• Free Windows based Punjabi->English->Punjabi dictionary 2009 йыл 1 май архивланған.
• Онлайн-словарь 2009 йыл 8 июль архивланған.

Софт

• Помощь с транслитерацией 2006 йыл 11 ғинуар архивланған.
• Программа для набора индийских языков
• Виртуальная клавиатура
• Punjabi Software, Punjabi Language DVD, Punjabi Keyboard, Punjabi Magnetic, Alphabets, Punjabi Language and Grammar Books 2016 йыл 4 ноябрь архивланған.