Джохар Дудаев
Дудаев Джохар Мусаевич (чеч. Дудин Муса-кӀант Джохар, ДудагӀеран Мусан-воӀ ЖовхӀар; 15 февраль 1944, Ялхорой, Чечен-Ингуш АССР-ы — 21 апрель 1996, Гехи-чу, Чечен Ичкерия Республикаһы) — чечен хәрби, дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, Чечен Ичкерия Республикаһының беренсе президенты (1991-1996). Совет Армияһының авиация генерал-майоры, ЧИР-нең генералиссимусы (1996).
| Джохар Дудаев | |||||||||||||
| чеч. ДудагӀеран Мусан ЖовхӀар | |||||||||||||
 | |||||||||||||
 | |||||||||||||
| Чечен Ичкерия Республикаһының гербы | |||||||||||||
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 27 октябрь 1991 — 21 апрель 1996 | |||||||||||||
| Вице-президент: | Зелимхан Яндарбиев | ||||||||||||
| Алдан килеүсе: | вазифаһы булдырыла | ||||||||||||
| Дине: | Ислам (сөнниселек) | ||||||||||||
| Тыуған: | 15 февраль 1944 Ялхорой, Галанчож районы, Чечен-Ингуш АССР-ы, РСФСР, СССР | ||||||||||||
| Үлгән: | 21 апрель 1996 (52 йәш) Гехи-Чу, Урус-Мартан районы, Чечен Ичкерия Республикаһы | ||||||||||||
| Ерләнгән: | билдәһеҙ | ||||||||||||
| Нәҫел: | цечой | ||||||||||||
| Атаһы: | Муса Дудаев | ||||||||||||
| Әсәһе: | Рабиат Дудаева | ||||||||||||
| Ҡатыны: | Алла Дудаева | ||||||||||||
| Балалары: | улдары: Авлур һәм Деги ҡыҙы: Дана | ||||||||||||
| Партия: | КПСС (1968—1991) партияһыҙ (1991—1996) | ||||||||||||
| Белеме: | 1) Тамбов юғары хәрби осоусылар училищеһы 2) Ю. А. Гагарин исемендәге хәрби-һауа академияһы | ||||||||||||
| Профессияһы: | хәрби лётчик | ||||||||||||
| Эшмәкәрлеге: | сәйәсмән | ||||||||||||
| Хәрби хеҙмәт | |||||||||||||
| Хеҙмәт иткән йылдары: | 1962—1991 | ||||||||||||
| Принадлежность: |  СССР Ичкерия
| ||||||||||||
| Ғәскәр төрө: | СССР-ҙың хәрби-һауа көстәре ЧИР ҡораллы көстәре | ||||||||||||
| Звание: | Ҡалып:СССР Хәрби‐һауа көстәре, Генерал-майор Авиация генерал-майоры (1989) Генералиссимус (1996, үлгәндән һуң) | ||||||||||||
| Командир булған: | 326-сы ауыр бомбардировка авиация дивизияһы (1987—1991) ЧИР Ҡораллы Көстәренең Юғары сардары (1991—1996) | ||||||||||||
| Бәрелештәр: | Афған һуғышы Беренсе чечен һуғышы | ||||||||||||
| Автограф: | 
| ||||||||||||
| Наградалары: |
| ||||||||||||
Биография
үҙгәртергәДудаев Чечен-Ингуш Автономиялы Совет Социалистик Республикаһының (АССР-ның) Ялхоройҙа Лаврентий Берия бойороғо буйынса бөтә чечен халҡы менән бергә ғаиләһе көсләп депортацияланғанға тиклем бер нисә көн алда тыуған. Ул ветеринар Муса һәм Рабиат Дудаевтарҙың ун өсөнсө кесе балаһы була. Тормошоноң тәүге 13 йылын Ҡаҙаҡ ССР-ында эске һөргөндә үткәрә. Уның ғаиләһе Чечняға тик 1957 йылда ғына ҡайта ала.[1] 1957 йылда чечендарҙың репатриацияһынан һуң ул Чечено-Ингушетияла киске мәктәптә уҡый һәм электрик квалификацияһын ала. 1962 йылда, Владикавказда ике йыл электрониканы өйрәнгәндән һуң, Тамбов юғары хәрби авиация пилоттар училищеһына уҡырға инә, уны 1966 йылда тамамлай. Дудаев 1968 йылда Советтар Союзы Коммунистар партияһына инә һәм 1971 йылдан 1974 йылға тиклем абруйлы Гагарин исемендәге хәрби-һауа көстәре академияһында уҡый. Ул урыҫ шағирәһе һәм совет офицеры ҡыҙы Аллаға өйләнә, уның менән өс балаһы тапҡан (ҡыҙ һәм ике улы).[1]
1962 йылда Дудаев СССР Хәрби‐һауа көстәренә хеҙмәт итергә инә, унда генерал-майор дәрәжәһенә тиклем хеҙмәт итә, беренсе чечен генералы була. Дудаев Себерҙә һәм Украинала Совет Хәрби-һауа көстәренең стратегик бомбардировка подразделениеһында хеҙмәт итә. Ул, йәнәһе, мөжәһиттәргә ҡаршы Совет-афған һуғышында ҡатнаша, шуның өсөн Ҡыҙыл Йондоҙ һәм Ҡыҙыл Байраҡ ордендары менән бүләкләнә.[2] Хәбәрҙәр буйынса, 1986-1987 йылдарҙа Дудаев Афғанстандың көнбайыш өлөшөн бомба тотоуҙа ҡатнаша. Ул сәйәси йәһәттән чечен милләтселеген һәм секуляризмды Шәриғәт (оппозиция фракциялары уны яҡлаған) урынына өҫтөн ҡуя. Уның мосолман динен шик аҫтына алған хәрби һәм сәйәси оппоненттарының күбеһе уның мөжәһиттәргә ҡаршы хәрәкәттәре тураһында йыш телгә ала.[3][4] Мәҫәлән, Сергей Степашин, Дудаев келәмде бомба тотоуҙа ҡатнашҡан, тип раҫлай (был, моғайын, асыуҙан сығып әйтелгән һүҙҙәр).[5] Ләкин был раҫлауҙарҙы Дудаев үҙе инҡар итә.[6] 1987 йылда Дудаев Тартула СССР алыҫ араға оса торған авиацияһының 326-сы ауыр бомбардировка авиация дивизияһы командованиеһын ҡабул итә, генерал-майор званиеһын ала. 1987 йылдан 1990 йылдың мартына тиклем унда хеҙмәт иткән ваҡытта алыҫ радиуслы стратегик атом бомбардировщиктарына командирлыҡ итә.[7]
Ул шулай уҡ Тарту гарнизоны командиры була. Ул эстон телен өйрәнә һәм эстон бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеүгә ҙур түҙемлек күрһәтә, 1990 йылдың көҙөндә ул (Тарту гарнизоны командующийы булараҡ) эстон телевидениеһын һәм парламентын ябыу бойороғон һанға һуҡмай.[1][7] 1990 йылда уның авиация дивизияһы Эстониянан сығарыла, ә Дудаев совет армияһынан отставкаға китә.
Хәтер
үҙгәртергәЭстонияның Тарту ҡалаһындағы Юликооли урамындағы 8-се йортта, унда Дудаев эшләгән, граниттан мемориаль таҡтаташ ҡуйылған. Хәҙер йортта "Barclay Hotel" ҡунаҡханаһы урынлашҡан, ә элекке Дудаевтың кабинеты Дудаев Бүлмәһе итеп үҙгәртелгән.
Дудаев хөрмәтенә аталған урындар:
– 1998 йылдан 2000 йылға тиклем 1998 йылдан 2000 йылға тиклем Ичкерияның баш ҡалаһы Грозный Джохар тип аталған.
– Грузияның баш ҡалаһы Тбилисиҙа Джохар Дудаев исемендәге урам бар.[8]
– 1996 йылда Латвияның баш ҡалаһы Ригала урам Džohara Dudajeva gatve (Джохар Дудаев урамы) тип атала. Латвияла алдағы парламентҡа һайлауҙары яҡтыһында урамдың исемен үҙгәртеү йә һаҡлап ҡалыу өсөн Рәсәй яҡлы һәм Рәсәйгә ҡаршы сәйәси партиялар тарафынан бер нисә инициатива ҡабул ителә.[9]
– Džocharo Dudajevo skveras (Джохар Дудаев майҙаны) Вильнюстың Žvėrynas районында.[10]
– 2005 йылдың 17 мартындан алып Польшаның баш ҡалаһы Варшавала түңәрәк саты Rondo Dżochara Dudajewa (Джохар Дудаевтың түңәрәк саты) тип атала.
– Дудаевтың үлгәндән һуң Төркиәлә төрлө урындар уның хөрмәтенә үҙгәртелә, мәҫәлән, Истанбулда Şehit Cahar Dudayev Caddesi (Шәһит Джохар Дудаев урамы) һәм Şehit Cahar Dudayev Parkı (Шәһит Джохар Дудаев паркы), Анкарала Cahar Dudayev Meydanı (Джохар Дудаев майҙаны), Адапазарыла Şehit Cahar Dudayev Parkı (Шәһит Джохар Дудаев паркы), Сакарьяла Cahar Dudayev Meydanı (Martyr Dzhokhar Dudaev Park) һәм Сиваста Şehit Cevher Dudayev Parkı (Шәһит Жохар Дудаев паркы).
– 1996 йылда Львовта урам вулиця Джохара Дудаєва (Джохар Дудаев урамы) тип атала, һуңынан Ивано-Франковскиҙа һәм Хмельницкийҙа. 2014 йылдың яҙында Донбасста башланған һуғышта Украина яҡлы ирекле батальон Дудаев хөрмәтенә аталған.[11] 2022 йылдың декабрендә яңы ғына азат ителгән (урыҫ ғәскәрҙәренән) Изюмда властар Тургенев урамын Джохар Дудаев урамы тип үҙгәртергә ҡарар итә. 2023 йылдың майында Полтавала Никитченко урамының Джохар Дудаев хөрмәтенә үҙгәртелә. 2024 йылдың февралендә Полтава ҡалаһында мемориаль таҡтаташ ҡуйыла.
– был илдә Горажде ҡалаһында генерал Джохар Дудаев урамы бар.
-
Вильнуста Джохар Дудаевҡа мемориаль таҡтаташ, Литва. -
Йорт номеры Ригалағы Джохар Дудаев аллеяһында, Латвия. -
Варшавала Джохар Дудаевтың түңәрәк саты, Польша. -
Ивано-Франковск ҡалаһында Джохар Дудаев урамы, Украина. -
Вильнюста Джохар Дудаев скверы, Литва. -
Варшавалағы "Чечен галереяһы" фрескаһы, Польша.
Һайлау тарихы
үҙгәртергә| Һайлау | Ағзалыҡ | |||
|---|---|---|---|---|
| Тауыштар | Процент | Урын | ||
| 1991 йылда Чечняла президент һайлауҙары | Вайнах демократик партияһы | 412,671 | 90.1% | 1-се |
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 "Дудаев Джохар Мусаевич". Кавказ төйәге
- ↑ "Чечня: милләтселектән йыһатҡа тиклем", 22-се бит. Джеймс Хьюз (инг.)
- ↑ Граждандар йәмғиәте һәм Русияла ғәҙеллек эҙләү, 148-се бит. Кристофер Марш, Николас K. Гвоздев (инг.)
- ↑ Рәсәй Чечняға ҡаршы тора: сепаратистик конфликттың тамырҙары, 110-сы бит. Джон Баррет Данлоп (инг.)
- ↑ Рәсәйҙә Ислам: берҙәйлек һәм хәүефһеҙлек сәйәсәте (һүрәттәр менән). М.Е. Шарп, 150-се бит. Ширин Т. Хантер (2004) (инг.)
- ↑ Алла Дудаева менән интервью, Sobesednik.ru 2006 Архив 2011 йылдың 7 авгусы
- ↑ 7,0 7,1 Рәсәй Чечняға ҡаршы тора: сепаратистик конфликттың тамырҙары, 111-се бит. Джон Баррет Данлоп (инг.)
- ↑ როგორ მივიდეთ ჯოხარ დუდაევის ქუჩა-მდე, თბილისი-ს ავტობუსი ან მეტრო-ით? (грузинса)
- ↑ Purvciema ielas (латышса)
- ↑ Dzhokhar Dudayev Square (инглизса)
- ↑ Чечен һалдаты Украина яғында Кремлгә ҡаршы көрәшә. - Kyiv Post