СССР Ҡораллы Көстәре

Совет Социалистик Республикалар Союзы Ҡораллы Көстәре (СССР Ҡораллы Көстәре) — Совет Социалистик Республикалар Союзының хәрби ойошмаһы (ҡораллы көстәре) совет халҡын,Советтар Союзының иреген һәм бойондороҡһоҙлоғон яҡлауға тәғәйенләгән.

СССР Ҡораллы Көстәре
Нигеҙләү датаһы	30 декабрь 1922
Дәүләт	Совет Рәсәйе  СССР
Штаб-фатирҙың урынлашыуы	Мәскәү, Рәсәй
Алмаштырылған	Объединённые Вооружённые Силы СНГ[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	14 февраль 1992
СССР Ҡораллы Көстәре Викимилектә

СССР ҠОРАЛЛЫ КӨСТӘРЕНЕҢ Флагы (байраҡ)

Рус армияһы тарихы
	Боронғо Рустә Ғәскәр
	Новгород ғәскәре
	Рус дәүләтенең Армияһы
	Пётр I Армияһы
	Рус император армияһы
	Рус армияһы
	Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы
	СССР Ҡораллы Көстәре
	Рәсәй Федерацияһының Ҡораллы көстәре

Союз Ҡораллы Көстәре составына инә:

• Хәрби идаралыҡтың Үҙәк органдары,
• Совет Армияһы (1946 йылдың февраленә тиклем Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы тип аталған (ҡыҫҡаса: Ҡыҙыл армия, РККА):
  • Ҡоро ер ғәскәрҙәре,
  • Хәрби-һауа көстәре,
  • Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре,
  • Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре,
  • Граждандар оборонаһы ғәскәрҙәре,
• Хәрби-диңгеҙ флоты;
• Ҡораллы Көстәренең тылы;
• СССР Дәүләт Именлеге Комитетының Сик буйы ғәскәрҙәре — 1989 йылға тиклем;
• СССР Эске Эштәр Министрлығы ғәскәрҙәре — 1989 йылға тиклем

1980-се йылдар уртаһында Союз Ҡораллы көстәре ҙур йәҙрә һәм химик ҡорал запасына эйә донъялағы иң көслө һәм иң эре армияларҙың береһе була.

1991 йылдың аҙағында СССР тарҡалыуына ҡарамаҫтан, СССР Ҡораллы Көстәре де-факто 1993 йыл аҙағына тиклем ғәмәлдә булды — Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһенең Берләшкән Ҡораллы Көстәре булараҡ, де-юре 1992 йылдың 14 февралендә, БДБ дәүләттәре башлыҡтары советы элекке СССР оборона министры Евгений Иванович Шапошниковты БДБ ОВС Баш командующийы итеп рәсми рәүештә тәғәйенләүе менән, йәшәүҙән туҡтаған.

СССР Ҡораллы Көстәре формированиелары күпмелер ваҡыт Австрия, Дания, Норвегия, Финляндия, ГДР (ГСВГ), ФРГ (ЗГВ) ПХР (СГВ), ЧССР (ЦГВ), ВХР (ЮГВ), БХР, СРР, Куба, СРВ, Камбоджа, МХР Төньяҡ Корея, Афғанстан Демократик Республикаһында һәм ҡайһы бер Африка дәүләттәрендә һәм илдәрендә дислокацияланған.

Тарихы

СССР Ҡораллы Көстәре 1922 йылдың 30 декабрендә СССР барлыҡҡа килгәндән һуң, уның составына ингән: РСФСР, УССР, ССРБ һәм ЗСФСР республикаларының ҡораллы көстәрен берләштееү юлы менән, ойошторола. «СССР Ҡораллы Көстәре» тигән билдәләмә 1924 йылдың 31 декабрендә II Бөтә Союз Советы съезында беренсе СССР Конституцияһы — дәүләттең төп законы II Бөтә Союз Советы съезында абул ителгән:

1. Юғары органдары йөҙөндә Совет Социалистик Республикалар Союзы ҡарамағына тапшырылырға тейеш:

<…>

к) ССР Союзы ҡораллы көстәрен ойоштороу һәм етәкселек итеү;

<…>

Артабан был билдәләмә СССР-ҙың 1936 йылғы конституцияһында ла нығытылған.

Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң, РККА-Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһын демобилизациялау үткәрелгән, һәм 1923 йыл аҙағында унда ярты миллион самаһы кеше ҡалған.

1924 йылдың аҙағында Революцион хәрби совет 5 йыллыҡ хәрби төҙөлөш планын ҡабул иткән, ярты йылдан һуң СССР Советтарының III съезы уны хуплаған. Армияның кадрҙар ядроһын һаҡлап ҡалыу, аҙ сығымдар менән хәрби эшкә мөмкин тиклем күберәк кешене өйрәтеү хәл ителгән. Һөҙөмтәлә ун йыл эсендә бөтә дивизияларҙың 3/4 өлөшө территориалгә әйләнгән — яңы алыныусылар (новобранцы) унда уҡыу йыйыуҙарында биш йыл эсендә ике — өс ай дауамында ҡатнашҡан.

Әммә 1934—1935 йылдарҙа хәрби сәйәсәт үҙгәрә һәм бөтә дивизияларҙың 3/4 өлөшө кадрлыға әйләнә. 1939 йылда ҡоро ер ғәскәрҙәрендә 1930 йыл менән сағыштырғанда артиллерия иҫәбе 7 тапҡырға, шул иҫәптән танкыға ҡаршы һәм танк ғәскәрҙәрендә 70 тапҡырға арта. Танк ғәскәрҙәре һәм Хәрби-һауа көстәре үҫешә. Танктар һаны 1934 йылдан 1939 йылға тиклем 2,5 тапҡырға артҡан, 1939 йылда 1930 йыл менән сағыштырғанда дөйөм самолёттар иҫәбе 6,5 тапҡырға күбәйгән. Төрлө класлы һыу өҫтө караптарын, һыу аҫты кәмәләрен, шулай уҡ диңгеҙ авиацияһы самолёттарын төҙөү йәйелдерелә. 1931 йылда Һауа-десант ғәскәрҙәре барлыҡҡа килә һәм 1946 йылға тиклем Хәрби-һауа көстәре составына инә

1935 йылдың 22 сентябрендә — шәхси хәрби исемдәр, ә 1940 йылдың 7 майында генераль һәм адмирал исемдәре индерелә. Команда составы 1937—1938 йылдарҙа «Оло террор» һөҙөмтәһендә ҙур юғалтыуҙар кисерҙе.

1939 йылдың 1 сентябрендә «Дөйөм хәрби бурыс тураһында» СССР Законы ҡабул ителде һәм шул осорҙағы совет дәүләтенең ҡораллы көстәре төрҙәре һәм родтарынан торған структур дәүләт хәрби ойошмаһы булараҡ СССР Хәрби көстәренә һуңғы билдәләмә бирҙе:

Статья 4:

СССР Ҡораллы Көстәре Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһынан, Эшсе-Крәҫтиән Хәрби-Диңгеҙ Флотынан, сик буйы һәм эске ғәскәрҙәрҙән тора.

— Закон СССР от 1 сентябрь 1939 йыл «О всеобщей воинской обязанности» (исходная редакция)

«Дөйөм хәрби бурыс тураһында»ғы был законға ярашлы, бөтә яраҡлы ир-егеттәр армияла — өс йыл, флотта биш йыл хеҙмәт итергә тейеш ине (1925 йылғы элекке закон буйынса «лишенецтар» — һайлау хоҡуғынан мәхрүм ителгән «хеҙмәт итмәгән элементтар» — армияла хеҙмәт итмәгәндәр, ә тыл ополчениеһына алынғандар). Был ваҡытҡа СССР Хәрби көстәре тулыһынса кадрлы булған, ә уның иҫәбе 2 миллион кешегә тиклем артҡан.

1939 йылдан бронетанк ғәскәрҙәренең төп берләшмәләре булған айырым танк һәм бронялы бригадалар урынына Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының танк һәм механизацияланған дивизиялары төҙөлә башлай. Һауа-десант ғәскәрҙәрендә — һауа-десант корпустары, ә Хәрби-һауа көстәрендә 1940 йылдан дивизия ойошмаһына күсә башлайҙар.

1941 йылдың 22 июненә СССР Ҡораллы Көстәре хәрби идара органдарынан, Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһынан (РККА) (ҡоро ер ғәскәрҙәренең 79,3 %), Хәрби-һауа көстәренән (11,5 %), Һауа-десант ғәскәрҙәренән (3,4 %), Хәрби диңгеҙ флотынан (5,6 %), Эске эштәр Халыҡ Комиссариаты һәм Тимер юлдар Халыҡ Комиссариаты (НКПС) ғәскәрҙәренән һәм көстәренән тора. СССР Оборона халыҡ комиссариаты Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы (ҡоро ер ғәскәрҙәре, Хәрби һауа көстәре, Һауа-десант ғәскәрҙәре һәм Ҡрораллы Көстәр тылы) менән етәкселекте тормошҡа ашыра. Хәрби-диңгеҙ флотының Халыҡ комиссариаты Союздың Хәрби-диңгеҙ флоты менән етәкселек итә. Эске эштәр, дәүләт именлеге, тимер юлдар формированиелары менән алашыуына уларҙың халыҡ комиссариаттары етәкселек итә. СССР Ҡораллы Көстәренең Генераль штабы эшсе һәм крәҫтиән дәүләтенең оборона һәләтен нығытыу буйынса бөтә сараларҙы яраштырыу өсөн саҡырылған.

1941 йылдың 22 июненән 1941 йылдың 1 июленә тиклем 9 тәүлектә СССР Ҡораллы Көстәре сафында 5,3 миллион кеше булған.

Бөйөк Ватан һуғышының өс йылында Ҡораллы Көстәрҙә коммунистарҙың сағыштырма һаны ике тапҡырға арта һәм 1944 йыл аҙағына армияла — 23 процент, флотта 31,5 процент тәшкил итә. 1944 йылдың аҙағында Ҡораллы Көстәрҙә 3 030 758 коммунист иҫәпләнгән, был партиялылар һанының 52,6 процентын тәшкил иткән. Бер йыл эсендә тәүге партия ойошмалары селтәре байтаҡ киңәйә: әгәр 1944 йылдың 1 ғинуарына армияла һәм флотта улар 67 089 булһа, 1945 йылдың 1 ғинуарына ҡарата иһә 78 640 була.

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланыуға 1945 йылдың аҙағына СССР Ҡораллы Көстәрендә 11 миллиондан ашыу кеше иҫәпләнгән. СССР-ҙың 1945 йылдың 23 июнендәге армияны, авиацияны һәм флотты демобилизациялау тураһындағы Законына ярашлы, Союз Ҡораллы Көстәре тыныс ваҡыт штаттарына эҙмә-эҙлекле күсерелә. СССР-ҙа демобилизация 1945 йылдың 5 июлендә башлана һәм 1948 йылда тамамлана, СССР Ҡораллы Көстәре шәхси составтағы 11 миллион кешенән 3 миллиондан аҙыраҡҡа тиклем кәметелә, Дәүләт оборона комитеты (ГКО), Юғары Баш командование Ставкаһы (СГВК) һәм бөтә фронт ғәскәри берләшмәләре (Алыҫ Көнсығыш һәм Байкал аръяғы фронттарынан тыш) бөтөрөлә. 1945—1946 йылдарҙа хәрби округтар һаны 33 берәмектән 21-гә тиклем кәмей. Көнсығыш Германияла, Австрияла, Венгрияла, Чехословакияла, Польшала, Болгарияла, Норвегияла, Финляндияла, Данияла һәм Румынияла урынлашҡан ғәскәрҙәрҙең шәхси составы, ҡоралдары һәм хәрби техникаһы һаны ярайһы уҡ кәметелә. 1945 йылдың сентябрендә совет ғәскәрҙәре Төньяҡ Норвегиянан, ноябрҙә Чехословакиянан, 1946 йылдың апреленән совет ғәскәрҙәре — Борнхольм утрауынан (Дания), в декабре 1947 йылдың декабрендә — Болгариянан сығарыла.

1954 йылдың сентябрендә Семипалатинск районында атом бомбаһын шартлау менән тәүге ҙур ғәскәри күнекмә үткәрелә.

1955 йылдан алып СССР етәкселеге ҡорал уҙышын туҡтатырға һәм ошо мәсьәлә буйынса бөтә донъя конференцияһын саҡырыу тураһында сығыш яһай. Яңы тышҡы сәйәси курсын раҫлап, Советтар Союзы Ҡораллы Көстәр һанын 1955 йыл башына 5,8 миллиондан 1959 йылдың декабренә 3,6 миллионға тиклем, 1955 йылда — 640 мең кешегә, 1956 йылдың июненә 1200 мең кешегә кәметә.

«Һыуыҡ һуғыш» осоронда 1955 йылдан алып СССР Ҡораллы Көстәре хәрби Варшава килешеүе ойошмаһын (ОВД) төҙөүҙә төп роль уйнай. 1950 йылдарҙан башлап Ҡораллы Көстәргә ракета ҡоралы, 1959 йылда Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре индерелә. Йыл һайын СССР Ҡораллы Көстәре 400—600 самолётҡа арта. 1960—1980 йылдарҙа Хәрби-һауа көстәрендә авариялар кимәле йыл һайын 100—150 һәләкәт күҙәтелә.

Бер үк ваҡытта танкылар һаны ла арта. 1957 йылда йылға төбөнә төшөп танкылар менән аша сығыу буйынса тәүге тактик күнекмә үткәрелә. 1970-се йылдар аҙағында СССР ҡораллы көстәрендә 68 меңгә яҡын танк иҫәпләнә, ә СССР-ҙың Танк ғәскәрҙәре 8 танк армияһын үҙ эсенә ала. Танктар һаны буйынса СССР донъяла беренсе урынға сыға, 1980 йылдарға совет Ҡораллы Көстәрендә танкылар башҡа илдәрҙәге барлыҡ танктарҙан күберәк ине. СССР ҡораллы көстәре донъяла тәүгеләрҙән булып пехотаның хәрби машинаһы кеүек бронетехника класын ҡулланыуға ҡабул итте. 1966 йылда ғәскәрҙәрҙә БМП-1 барлыҡҡа килә, ә Төньяк Атлантика Килешеүе Ойошмаһында (НАТО) уға яҡынса оҡшаған «Marder» 1970 йылда ғына барлыҡҡа килә. СССР Хәрби-диңгеҙ флоты Диңгеҙ пехотаһының шәхси составы мөмкин булған дошманы Америка Ҡушма Штаттары Диңгеҙ пехотаһынан 10 тапҡырға аҙыраҡ булған. Эре океан хәрби-диңгеҙ флоты ойошторола. Хәрби потенциалды үҫтереү, ҡоралландырыу уҙышы ил иҡтисадын үҫтереүҙең мөһим йүнәлеше булды. Милли килемдең байтаҡ өлөшө шул сығымға тотонолдо. Бөйөк Ватан һуғышы осоронда СССР Оборона министрлығына даими рәүештә хәрби-төҙөлөш частарын формалаштырыу юлы менән граждандар министрлыҡтарын эшсе көстәр менән тәьмин итеү бурысы йөкмәтелгән. Уларҙың шәхси составы төҙөлөш эшселәре сифатында файҙаланылған. Ошо формированиеларҙың һаны йылдан-йыл арта барған.

Шуны ла билдәләп үтергә кәрәк, СССР етәкселегенә М. С. Горбачев килгәс, бөтә ҡорал төрҙәрен, шул иҫәптән ядро ҡоралын да, ҡыҫҡартыу мәсьәләләрендә яйлап Америка Ҡушма Штаттары һәм Төньяк Атлантика Килешеүе Ойошмаһына юл ҡуйыу процесы башланды.

— Феськов В. И., Голиков В. И., Калашников К. А. Глава 3. «Ракетные войска стратегического назначения Вооруженных Сил СССР» // «Советская Армия в годы «холодной войны» (1945 — 1991)». — Томск: Издательство Томского университета, 2004. — С. 169

1987—1991 йылдарҙағы «үҙгәртеп ҡороу» осоронда «оборона өсөн ҡорал етерлек» сәйәсәте белдерелде, һәм 1988 йылдың декабрендә Совет Ҡораллы Көстәрен ҡыҫҡартыу буйынса бер яҡлы саралар тураһында иғлан ителде. Хәрбиҙәрҙең дөйөм һаны 500 мең кешегә ҡыҫҡартылды (12 %). Үҙәк Европала совет хәрби контингенты бер яҡлы тәртиптә 50 мең кешегә кәметелә, алты танк дивизияһы (ике меңгә яҡын танк) ГДР-ҙан, Венгриянан, Чехословакиянан сығарылды һәм таратылды

СССР-ҙың Европа өлөшөндә танкылар һаны — 10 меңгә, артиллерия системалары — 8,5 меңгә, хәрби самолёттар 820 меңгә кәметелә. Монголиянан совет ғәскәрҙәренең 75%-ы сығарыла, һәм Алыҫ Көнсығыштағы ғәскәрҙәр һаны (КХР-ға ҡаршы тороусылар) 120 мең кешегә кәметелә.

1991 йылдың 21 декабрендә, ССР Союзы тарҡалған осорҙа, Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһен ойоштороусы 11 союздаш республика — республика башлыҡтары СССР Хәрби Көстәре командованиеһын СССР оборона министры Евгений Шапошниковҡа «реформа үҙгәртеүҙәренә тиклем» СССР Хәрби Көстәре менән етәкселек итеүҙе йөкмәтеү тураһындағы протоколға ҡул ҡуя. 1992 йылдың 14 февралендә Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһенең Дәүләттәр Берләшмәһе илдәре башлыҡтары Советы Шапошниковты ҡораллы Көстәрҙең (Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе) баш командующийы итеп тәғәйенләне.. Шул уҡ йылдың 20 мартында СССР Оборона министрлығы базаһында Берләшмәлә ҡатнашыусы илдәрҙең именлеген тәьмин итеү, ғәскәрҙәр һәм көстәр менән идара итеүҙе һаҡлау, һәм ССР-ҙың Хәрби Көстәрен килешеп таратыу маҡсатында, Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе Көстәренең Баш командованиеһы ойошторола..

1993 йылдың 12 ғинуарында Рәсәй Федерацияһы — Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына 1978 йылда ҡабул ителгән төҙәтмә үҙ көсөнә инде, был СССР Ҡораллы Көстәре хаҡында телгә алыуҙы тыя ине, ләкин ошо йылдың 25 декабрендә уның ғәмәлдән сығыуына тиклем, унда СССР Конституцияһы һәм закондары тураһында телгә алыу һаҡланды.

1992 йылда Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһенең Берләшкән ҡораллы көстәрен ойоштороу буйынса уңышһыҙлығы һөҙөмтәһендә БДБ илдәрендә үҙҙәренең милли ҡораллы көстәрен төҙөү башлана.

Хоҡуҡи нигеҙе

31-се статья. Социалистик Ватанды һаҡлау дәүләттең мөһим бурыстарына ҡарай һәм бөтә халыҡтың эше булып тора.

Совет халҡының социалистик ҡаҙаныштарын, тыныс хеҙмәтен, суверенитетын һәм дәүләттең территориаль бөтөнлөгөн яҡлау маҡсатында СССР Ҡораллы Көстәре ойошторолған һәм дөйөм хәрби бурыс билдәләнгән.
СССР Хәрби көстәренең халыҡ алдындағы бурысы - социалистик Ватанды ышаныслы яҡлау, һәр төрлө агрессорға кисекмәҫтән отпор биррлек даими хәрби әҙерлектә булыу.

32-се статья. Дәүләт илдең именлеген һәм оборона һәләтен тәьмин итә, СССР Ҡораллы Көстәрен кәрәкле бөтә нәмә менән тәьмин итә.

Ил именлеген тәьмин итеү һәм уның оборонаға һәләтлелеген нығытыу буйынса дәүләт органдарының, йәмәғәт ойошмаларының, вазифалы кешеләрҙең һәм граждандарҙың бурыстары СССР Союзы ҡануниәте менән билдәләнә.

— СССР-ҙың 1977 йылғы Конституцияһы

Етәкселеге

1989 йыл башына СССР Юғары Советының
стратегик идара итеү схемаһы

Ил оборонаһы өлкәһендә юғары дәүләт етәкселеген закондар нигеҙендә Советтар Союзы (КПСС) Коммунистар партияһы сәйәсәтенә ярашлы, бөтә дәүләт аппараты эшмәкәрлеген ил менән идара итеүҙең һәр мәсьәләһен хәл иткәндә уның оборона һәләтен нығытыу мәнфәғәттәре мотлаҡ иҫәпкә алынырлыҡ итеп: СССР Оборона Советы (РСФСР-ҙың Эшсе-Крәҫтиән Оборонаһы Советы), СССР-ҙың Юғары Советы (СССР Конституцияһының 73-сө һәм 108-се статьялары), СССР Юғары Советы Президиумы (СССР Конституцияһының 121-се статьяһы), СССР Министрҙар Советы (СССР Конституцияһының 131-се статьяһы) тормошҡа ашырған.

СССР Оборона советы Совет дәүләтенең оборонаны нығытыу, СССР Юғары Советы үҫешенең төп йүнәлештәрен раҫлау өлкәһендәге эшмәкәрлеген координациялай. СССР Оборона Советын КПСС Үҙәк комитетының генераль секретары, СССР Юғары Советы Президиумы рәйесе етәкләй.

Юғары Баш командующий

Флаг СССР Ҡораллы Көстәре Юғары Баш командующийы (1964—1991 йылдар).

• 1941—1953 — И. В. Сталин, Советтар Союзы Генералиссимусы;
• 1990—1991 — М. С. Горбачёв.

Юғары Баш Командованиеһы резервы

Баш Командованиеһы резервы (1922—1941)

• Рәсәй Баш Командованиеһының автобронетанк ғәскәрҙәре (1929 йылға тиклем - Баш Командование резервының Броня көстәре, 1929-1936 йылдарҙа - Баш Командованиеның Механизацияланған ғәскәрҙәре) 1929—1936 годы — Баш Командованиеның Механизацияланған ғәскәрҙәре);
• РГК артиллерияһы;
• РГК авиацияһы — 1936 йылдан.

Юғары Баш командование резервы (1941—1945)

• Юғары Баш Командование резервының (РВГК) бронетанк һәм механизацияланған ғәскәрҙәре (1942 йылға тиклем — Юғары Баш Командование резервының (РВГК) автобронетанк ғәскәрҙәре);
• РВГК артиллерияһы;
• Юғары Баш Командование резервының (РВГК) Инженер ғәскәрҙәре — 1943 йылдан;
• Юғары Баш Командование резервының (РВГК) авиацияһы.

Юғары Баш Командование резервы (РВГК) (1946—1992)

• Һауа-десант ғәскәрҙәре.

Хәрби идаралыҡ органдары

СССР Ҡораллы Көстәре (ВС СССР), уларҙың ғәмәли йәшәйеше һәм хәрби эшмәкәрлеге менән туранан-тура хәрби идаралыҡ органдары (ОВУ) етәкселек итте.

СССР Ҡораллы Көстәре хәрби идара органдары системаһына түбәндәгеләр ингән:

• Башында СССР-ҙың оборона министры торған СССР Оборона министрлығы (Оборона халыҡ комиссариаты, Ҡораллы көстәр министрлығы, Хәрби министрлыҡ) тарафынан берләштерелгән Совет Армияһының һәм Хәрби-Диңгеҙ Флотының идара итеү органдары:
• СССР Ҡораллы Көстәре Генераль штабы (ГШ ВС СССР):
• Башында СССР Дәүләт именлеге комитеты Рәйесе торған СССР Дәүләт именлеге комитеты ҡарамағындағы Сик буйы ғәскәрҙәре менән идара итеү органдары;
• Башында СССР-ҙың Эске эштәр министры торған СССР Эске эштәр министрлығына буйһонған, эске ғәскәрҙәр менән идара итеү органдары.

Хәрби идаралыҡ органдары системаһында үтәлгән бурыстарҙың характеры һәм компетенция күләме буйынса түбәндәгеләр айырыла:

1. Хәрби идаралыҡтың Үҙәк органдары.
2. Хәрби округтарҙың (ғәскәрҙәр төркөмө), флоттарҙың хәрби идаралығы органдары.
3. Ғәскәри берләшмәләр һәм частарҙың хәрби идаралығы органдары.
4. Урындағы хәрби идара органдары (хәрби комиссариаттар).
5. Гарнизон начальниктары (өлкән диңгеҙ начальниктары) һәм хәрби коменданттар.

Хәрби идаралыҡ органдарының ғәскәри формированиелары

СССР Ҡораллы Көстәре Генераль Штабы Баш разведка идаралығының хәрби формированиелары.

Главное разведывательное управление ГШ ВС СССР

• СССР Баш разведка идаралығы ғәскәрҙәренең хәрби формированиелары

СССР Ҡораллы Көстәре Генераль Штабының хәрби-топография идаралығы

• СССР Ҡораллы Көстәре Хәрби-топография хеҙмәтенең хәрби формированиелары.

• 
  Хәрби-топография хеҙмәтенең хәрби частары һәм подразделениелары һалдат һәм сержанттарының (хеҙмәт төрөн) билдәләүсе ең билдәһе.

Совет Армияһы һәм СССР Хәрби-диңгеҙ флотының Баш сәйәси идаралығы

• Партия-сәйәси эшмәкәрлеге

Составы

Состав Вооружённых Сил СССР в соответствии с советскими нормативно-правовыми актами:

Закон СССР «Об обязательной военной службе» 1925 года

Раздел I. Основные положения:

<…>

2. Организация вооружённых сил трудящихся есть Рабоче-Крестьянская Красная Армия Союза Советских Социалистических Республик.
   Рабоче-Крестьянская Красная Армия (РККА) разделяется на сухопутные, морские и воздушные силы.
   В состав Красной Армии входят также войска специального назначения: войска Объединённого Государственного Политического Управления и конвойная стража Союза ССР.

<…>

— Закон СССР от 18 сентябрь 1925 йыл «Об обязательной военной службе»

Закон СССР «Об обязательной военной службе» 1928 года

Раздел I. Основные положения:

<…>

2. Организация вооружённых сил трудящихся есть Рабоче-Крестьянская Красная Армия Союза Советских Социалистических Республик.
   Рабоче-Крестьянская Красная Армия (РККА) разделяется на сухопутные, морские и воздушные силы.
   В состав Рабоче-Крестьянской Красной Армии входят также войска специального назначения: войска Объединённого Государственного Политического Управления Союза ССР и конвойная стража Союза ССР.

<…>

— Закон СССР от 8 август 1928 йыл «Об обязательной военной службе»

Закон СССР «Об обязательной военной службе» 1930 года

Раздел I. Основные положения:

<…>

2. Организация вооружённых сил трудящихся есть Рабоче-крестьянская красная армия Союза ССР.
   Рабоче-крестьянская красная армия разделяется на сухопутные, морские и воздушные силы.
   В состав Рабоче-крестьянской красной армии входят также войска специального назначения: войска Объединённого государственного политического управления и конвойные войска.

<…>

— Закон СССР от 13 август 1930 йыл № 42/253б «Об обязательной военной службе»

Закон СССР «О всеобщей воинской обязанности» 1939 года

Статья 4:

Вооружённые силы СССР состоят из Рабоче-Крестьянской Красной Армии, Рабоче-Крестьянского Военно-Морского Флота, пограничных и внутренних войск.

— Закон СССР от 1 сентябрь 1939 йыл «О всеобщей воинской обязанности» (исходная редакция)

Закон СССР «О всеобщей воинской обязанности» 1967 года

Статья 4:

Вооружённые Силы СССР состоят из Советской Армии, Военно-Морского Флота, пограничных и внутренних войск.

— Закон СССР от 12 октябрь 1967 йыл № 1950-VII «О всеобщей воинской обязанности»

Указ ПВС СССР «О выведении из состава Вооружённых Сил СССР пограничных, внутренних и железнодорожных войск» 1989 года

В целях приведения состава Вооружённых Сил СССР в полное соответствие с установленными Конституцией СССР задачами и функциями, для выполнения которых они созданы, Президиум Верховного Совета СССР постановляет:

1. Вывести из состава Вооружённых Сил СССР пограничные, внутренние и железнодорожные войска.

<…>

— Указ Президиума Верховного Совета СССР от 21 март 1989 йыл № 10224-XI «О выведении из состава Вооружённых Сил СССР пограничных, внутренних и железнодорожных войск»

Һаны

Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы командирҙары һәм яугирҙәре, 1930 йыл.

Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһының кесе командирҙары, Октябрь революцияһының XX йылы хөрмәтенә Ҡыҙыл майҙанда ойошторолған парадта (7 ноябрь 1937 йыл).

Совет Ҡораллы Көстәре серияһы почта маркалары.

БАВ из состава 482 опдесб, г. Магдебург

• Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы һанын РККА тураһындағы мәҡәләлә ҡарағыҙ;
• 1925 йылдың ғинуарына - 562 мең кеше;
• 1926 йылдың 1 апреленә РККА (ҡоро ер, хәрби-һауа көстәре һәм хәрби-диңгеҙ флоты) - 594 195 кеше;
• 1927 йылда - 586 мең кеше;
• 1932 йылдың мартында - 604 мең кеше;
• 1939 йылдың 1 ғинуарында - 1 665 790 кеше;
• 1940 йыл - СССР-ҙың Халыҡ комиссарҙары Советы ҡарамағындағы Оборона комитетының 1940 йылдың 22 майындағы ҡарарына үҙгәрештәр индерелеп, яңы формированиелар раҫланыу сәбәпле, Ҡыҙыл Армияла 3 461 200 кеше иҫәпләнгәнен раҫлау;
• 1940 йылда СССР Халыҡ комиссарҙары Советының 1940 йылдың 6 июлендәге 1193/464 һанлы ҡарарын үҙгәртеү уңайынан Ҡыҙыл Армияның дөйөм штатындағы яугир иҫәбе — 3 521 448.;
• 1941 йылдың ғинуарына — 2 200 000 кеше;
• 1941 йылдың 1 июленә — 3 380 000 кеше;
• 1942 йылдың яҙына — 5 500 000 кеше (Сафтағы Армия һәм Флот (ДАФ);
• 1942 йылдың яҙынан — 5 600 000 кеше (ДАФ);
• 1942 йылдың йәйенә — яҡынса 11 000 000 кешк;
• 1944 йылдың 1 июненә 11 200 000 кеше;;
• 1945 йылдың башына — 11 365 000 кешк;
• 1945 йылдың майына — 11 300 000 кеше, башҡа сығанаҡта — 11 365 000 кеше;
• 1948 йылдың башына — 2 576 000 кеше, башҡа сығанаҡта — 2 874 000 кеше;
• 1948 йылдың башына - 2 576 000 кеше
• 1953 йылдың 1 мартына хәрбиҙәр һаны 5 396 038 кеше;
• 1954 йылға 5 763 000 кешегә еткән;
• 1955 йылдың 12 авгусына штат иҫәбендә 4 815 870 кеше булған. Ысынында иһә исемлектә 4 637 523 кеше була;
• 1956 йылдың 9 февраленә 4 406 216 4 406 216 кеше штат буйынса, исемлек буйынса 4 147 496 кеше тәшкил иткән;
• 1960 йылда — 3 623 000 кеше;
• 1974 йылда — 3 525 000 кеше;
• 1977 йылда — 3 638 000 кеше;
• 1982 йыл — 3 705 000 кеше;
• 1991 йылға — 3 400 000 кеше.

Структураһы

• 1939 йылдың 1 сентябренә СССР Ҡораллы Көстәре Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһынан, Эшсе-Крәҫтиән Хәрби-Диңгеҙ флотынан, Эске Эштәр Хәрби Комиссариатының Сик буйы һәм Эске ғәскәрҙәренән тора.
• СССР Ҡораллы Көстәре төрлө хәрби төрҙәрҙән: ҡораллы көстәр Тылынан, СССР Граждандар оборонаһы штабтарынан һәм ғәскәрҙәренән, СССР Эске эштәр министрлығының Эске ғәскәрҙәренән, СССР Дәүләт именлеге комитетының Сик буйы ғәскәрҙәренән тора^:158.}}

Төрҙәре

Ер өҫтө ғәскәрҙәре (СВ)

Плакаттар, почта конверттары һәм открыткаларҙы биҙәү өсөн ҡулланылған СССР Ҡораллы Көстәре Ҡоро ер ғәскәрҙәренең шартлы декоратив флагы.

1992 йылдың 3 ғинуары СССР Ҡораллы Көстәре 2-се Тамань дивизияһының хәрби хеҙмәткәрҙәре атып өйрәнеү майҙанында, 1992 йылдың 3 ғинуары

.

Ҡоро ер ғәскәрҙәре (1946 йыл) — СССР Ҡораллы Көстәренең башлыса ҡоро ерҙә хәрби хәрәкәттәр алып барыу өсөн тәғәйенләнгән, ҡоралландырыу һәм хәрби хәрәкәттәр алып барыу ысулдары буйынса иң күп һанлы һәм төрлө-төрлө булған төрө. Үҙенең хәрби мөмкинлектәренә ҡарап, хәрби көстәрҙең башҡа төрҙәре менән үҙ аллы йәки үҙ-ара эш итеп, дошман ғәскәрҙәрен тар-мар итеү һәм уның территорияһын баҫып алыу маҡсатында һөжүм алып бара, ҙур тәрәнлеккә ут ҡоралдарынан ата, дошмандың баҫып инеүен, уның ҙур һауа һәм диңгеҙ десантын кире ҡаға, үҙе биләгән территорияларын, райондарын һәм сиктәрен ныҡлы тота ала. Ҡоро ер ғәскәрҙәре үҙ составында төрлө ғәскәри көстәрҙе: махсус ғәскәрҙәрҙе, махсус тәғәйенләнешле частарҙы һәм берләшмәләрҙе һәм Ҡораллы Көстәр хеҙмәттәрен берләштерә. Ойошторолоу яғынан Ҡоро ер ғәскәрҙәре подразделениелар, хәрби частарҙан, соединение һәм берекмәләрҙән (объединение) тора.

Ҡоро ер ғәскәрҙәре: мотоуҡсылар ғәскәрҙәре (МСВ), танк ғәскәрҙәре (ТВ), десант-штурм частары, ракета һәм артиллерия ғәскәрҙәре, һауа оборонаһы (ПВО) ғәскәрҙәре, армия авиацияһы, шулай уҡ махсус ғәскәрҙәр частары һәм подразделениелары (инженер, элемтә, радиотехник, химик һәм биологик һаҡлау, техник тәьминәт, тыл һағы) төрҙәренә бүленә. Бынан тыш, Ҡоро ер ғәскәрҙәрендә тыл учреждениелары һәм частары ла була. 1988 йылда СССР Оборона министрлығының Үҙәк юл-төҙөлөш идаралығы ойошторола.

СССР Ҡоро ер ғәскәрҙәре етәксеһе булып СССР Оборона министры урынбаҫары вазифаһын биләгән баш командующий тора. Уға Ҡоро ер ғәскәрҙәренең Баш штабы һәм Ҡоро ер ғәскәрҙәре идаралығы буйһонған. 1989 йылда СССР-ҙың Ҡоро ер ғәскәрҙәре һаны 1 596 000 кеше тәшкил иткән.

Тантаналы сараларҙы биҙәүҙә, плакаттарҙа, почта конверттарындағы һәм открыткаларҙа уртаһында биш мөйөшлө ҙур ҡыҙыл йондоҙ, алтын (һары) ҡаймалы ҡыҙыл туҡыма формаһында шартлы декоратив «ҡоро ер ғәскәрҙәре флагы» һүрәте файҙаланылған. Был «флаг» бер ҡасан да туҡыманан эшләнмәгән һәм раҫланмаған.

1989 йылдың ғинуарына СССР Хәрби округтары картаһы

СССР Һауа көстәре территориаль принцип буйынса хәрби округтарға һәм ғәскәрҙәр төркөмөнә, хәрби гарнизондарға бүленгән:

1. Мәскәү хәрби округы (МВО)
2. Ленинград хәрби округы (ЛенВО)
3. Балтиҡ буйы хәрби округы (ПрибВО)
4. Белорус хәрби округы (БВО)
5. Киев хәрби округы (КВО)
6. Карпат буйы хәрби округы (ПрикВО)
7. Одесса хәрби округы (ОдВО)
8. Төньяҡ Кавказ хәрби округы (СКВО)
9. Кавказ аръяғы хәрби округы (ЗакВО)
10. Волга буйы хәрби округы (ПриВО)
11. Урта Азия хәрби округы (САВО)
12. Төркөстан хәрби округы (КТуркВО)
13. Урал хәрби округы (УрВО)
14. Себер хәрби округы (СибВО)
15. Байҡал аръяғы хәрби округы (ЗабВО)
16. Алыҡ Көнсығыш хәрби округы (ДВО)

1. Төньяҡ ғәскәри төркөм (СГВ)
2. Үҙәк ғәскәри төркөм (ЦГВ)
3. Германия совет ғәскәри төркөмө (ГСВГ), һуңыраҡ — Көнбайыш ғәскәри төркөм (ЗГВ)
4. Көньяҡ ғәскәри төркөм (ЮГВ)
5. Куба совет хәрби белгестәр ғәскәри төркөмө (ГСВСК)

Баш командующийҙар:

• 1946—1946 — Г. К. Жуков, Советтар Союзы Маршалы
• 1946—1950 — И. С. Конев, Советтар Союзы Маршалы
• 1955—1956 — И. С. Конев, Советтар Союзы Маршалы
• 1956—1957 — Р. Я. Малиновский, Советтар Союзы Маршалы
• 1957—1960 — А. А. Гречко, Советтар Союзы Маршалы
• 1960—1964 — В. И. Чуйков, Советтар Союзы Маршалы
• 1967—1980 — И. Г. Павловский, армия генералы
• 1980—1985 — В. И. Петров, Советтар Союзы Маршалы
• 1985—1989 — Е. Ф. Ивановский, армия генералы
• 1989—1991 — В. И. Варенников, армия генералы
• 1991—1996 — В. М. Семёнов, армия генералы

Хәрби-һауа көстәре

СССР Хәрби-Һауа көстәре флагы

СССР-ҙың Хәрби-һауа көстәре ойоштороу яғынан авиация: бомбаға тотоу, истребитель-бомбардирлау, истребитель, разведкалау, транспорт, элемтә һәм санитар авиация төрҙәренән торған. Шуның менән бергә Хәрби-һауа көстәре авиацияһы фронт, алыҫ, хәрби-транспорт, ярҙамсы төрҙәренә бүленде. Составында махсус ғәскәрҙәр, тыл частары һәм учреждениелары була.

1947—1950 йылдарҙа Ҡораллы Көстәргә Реактив авиацияны сериялы етештереү һәм күпләп индереү башлана.

1991 йылда СССР Хәрби-һауа көстәрендә 211 авиация полкы һәм 14 000 ашыу самолёт, шул иҫәптән 7000 хәрби самолёт иҫәпләнә. Стратегик бомбардировщиктар һәм ракета йөрөтөүселәрҙең дөйөм иҫәбе 157 самолёт тәшкил иткән. СССР тарҡалғандан һуң бөтә Алыҫ авиация тиерлек Рәсәйгә күсә. Стратегик бомбардировщиктарҙың бер өлөшө Украинала ҡала. Бер йыл эсендә ун бер Ту-160 юҡ ителә, һигеҙе газ менән тәьмин иткән өсөн бурысты ҡаплау сифатында Рәсәйгә тапшырыла.

— От "Ильи Муромца" до "Белых Лебедей". «Российская Газета», 2010 йылдың 23 декабре

Хәрби-һауа көстәренә СССР-ҙың Оборона министры урынбаҫары вазифаһын биләгән баш командующий (Баш идаралыҡ начальнигы, Командующий) етәкселек итә. Уға Хәрби-һауа көстәренең Баш штабы һәм идаралыҡтары буйһона.

Штаб-фатиры Мәскәү ҡалаһында.

Баш командующийҙары:

• 1921—1922 — Андрей Васильевич Сергеев;
• 1922—1923 — Андрей Александрович Знаменский;
• 1923—1924 — Аркадий Павлович Розенгольц;
• 1924—1931 — Пётр Ионович Баранов;
• 1931—1937 — Яков Иванович Алкснис, 2-се ранг командармы (1935 год);
• 1937—1939 — Александр Дмитриевич Локтионов, генерал-полковник;
• 1939—1940 — Яков Владимирович Смушкевич, 2-се ранг командармы, 1940 йылдан авиация генерал-лейтенанты;
• 1940—1941 — Павел Васильевич Рычагов, авиация генерал-лейтенанты;
• 1941—1942 — Павел Фёдорович Жигарев, авиация генерал-лейтенанты;
• 1942—1946 — Александр Александрович Новиков, Авиация Маршалы, 1944 йылдан — Авиация Баш Маршалы;
• 1946—1949 — Константин Андреевич Вершинин, Авиация Маршалы;
• 1949—1957 — Павел Фёдорович Жигарев, Авиация Маршалы, 1956 йылдан — Авиация Баш Маршалы;
• 1957—1969 — Константин Андреевич Вершинин, Авиация Баш Маршалы;
• 1969—1984 — Павел Степанович Кутахов, Авиация Маршалы, 1972 йылдан — Авиация Баш Маршалы;
• 1984—1990 — Александр Николаевич Ефимов, Авиация Маршалы;
• 1990—1991 — Евгений Иванович Шапошников, Авиация Маршалы;

Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре (ПВО)

Юғары тауышлы бөтә һауа-торошо 4-се быуын МиГ-31 истребитель-перехватчигы

ПВО ғәскәрҙәре составына (1948 йыл) түбәндәгеләр ингән:

• Ракета-космос оборонаһы ғәскәрҙәре;
• Һауа оборонаһы радиотехник ғәскәрҙәре, 1952 йыл;
• Зенит ракета ғәскәрҙәре;
• Һауа оборонаһы стребитель авиацияһы (авиация ПВО);
• Һауа оборонаһы радиоэлектрон көрәш ғәскәрҙәре ПВО.
• Махсус ғәскәрҙәр.

Бынан тыш Һауа оборонаһы ғәскәрҙәрендә тыл частары һәм учреждениелары була.

Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре территориаль принцип буйынса Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре округтарына бүленгән:

• Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре округы — илдең мөһим административ, сәнәғәт үҙәктәрен һәм райондарын һауанан һөжүменән һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән, Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре, һауа көстәре, мөһим хәрби һәм башҡа объекттар төркөмдәренең билдәләнгән сиктәрҙәге берләшмәһе. СССР Ҡораллы Көстәрендә Һауа оборонаһы округтары Бөйөк Ватан һуғышынан һуң фронттар һәм хәрби округтар Һауа оборонаһы базаһында ойошторола. 1948 йылда Һауа оборонаһы хәрби округтары Һауа оборонаһы райондары итеп үҙгәртелә, 1954 йылда тергеҙелә.
• Һауа оборонаһы ғәскәрҙәренең Мәскәү округы — СССР-ҙың Төньяҡ, Үҙәк, Үҙәк ҡара тупраҡ һәм Волга-Вятка иҡтисади райондарындағы мөһим административ һәм иҡтисади объекттарын дошмандың һауа һөжүменән һаҡланыу өсөн тәғәйенләнгән булған. 1941 йылдың ноябрендә Һауа оборонаһы ғәскәрҙәренең Мәскәү зонаһы булдырыла, ул 1943 йылда Һауа оборонаһы ғәскәрҙәренең Мәскәү хәрби округында йәйелдерелгән Мәскәү айырым армияһы итеп үҙгәртелә. Һуғыштан һуң уның базаһында ПВО-ның Мәскәү округы, артабан ПВО районы ойошторола. 1954 йылдың авгусында ПВО-ның Мәскәү районы ПВО-ның Мәскәү округына үҙгәртелә. 1980 йылда, Баҡы ПВО округы бөтөрөлгәндән һуң, СССР-ҙа бындай типтағы берҙән-бер берекмә була.
• Һауа оборонаһы ғәскәрҙәренең Баҡы округы.

Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре округын СССР Оборона министры урынбаҫары вазифаһын биләгән баш командующий етәкләй. Уға ПВО ғәскәрҙәренең Баш штабы һәм идаралыҡтары буйһонған.

Штаб-фатиры — Балашиха ҡалаһы.

Баш командующийҙары:

• 1948—1952 — Л. А. Говоров, Советтар Союзы Маршалы
• 1952—1953 — Н. Н. Нагорный, генерал-полковник
• 1953—1954 — К. А. Вершинин, Авиация Маршалы
• 1954—1955 — Л. А. Говоров, Советтар Союзы Маршалы
• 1955—1962 — С. С. Бирюзов, Советтар Союзы Маршалы
• 1962—1966 — В. А. Судец, Авиация Маршалы
• 1966—1978 — П. Ф. Батицкий, армия генералы, 1968 йылдан Советтар Союзы Маршалы
• 1978—1987 — А. И. Колдунов, Авиация Маршалы, 1984 йылдан Баш Авиация Маршалы
• 1987—1991 — И. М. Третьяк, армия генералы

1952 йылдан алып СССР-ҙың Һауа оборонаһы (ПВО) ғәскәрҙәре зенит ракета техникаһы менән йыһазландырыла.

Стратегик тәғәйенләнешле ракета ғәскәрҙәре (РВСН)

Хәрби берләшмәләр, ҡоро ер ғәскәрҙәре, Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре һәм артиллерияһы, Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре, Хәрби-һауа оборонаһының Зенит-ракета ғәскәрҙәре, Хәрби-Һауа оборонаһы ракета-космик ғәскәрҙәре ғәскәрҙәре һалдаттары һәм сержанттарының (старшиналарының) ғәскәр төрө буйынса ең билдәһе

СССР Ҡораллы Көстәренең төп һөжүм итеүсе көсө — даими хәрби әҙерлектә тороуҙа.

1946 йылдың июлендә гвардия миномёт полкы нигеҙендә тәүге ракета часы ойошторола. 1947 йылда Совет ғәскәрҙәренең тәүге Р-1 ракеталары килә башлайР-1.

Штаб-фатиры Власиха ҡалаһында урынлаша. Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре үҙ эсенә:

• Хәрби тәғәйенләнештәге йыһан аппараттарын осороу, идара итеү һәм орбиталь төркөмләү саралары составында Хәрби-космос көстәрен;
• Ракета армиялары, ракета корпустары, ракета дивизиялары (штаб-фатирҙары Винница, Смоленск, Владимир, Киров (Киров өлкәһе), Омск, Чита, Благовещен, Хабаровск, Ырымбур, Татищев, Николаев, Львов, Ужгород, Джамбул ҡалаларында);
• Дәүләт үҙәк төр-ара полигон
• 10-сы һынау полигоны (Ҡаҙаҡ ССР-ында)
• 4-се Үҙәк ғилми-тикшеренеү институты (РСФСР, Мәскәү өлкәһе, Юбилейный ҡалаһы)
• Хәрби уҡыу йорттары (Мәскәүҙә Хәрби академия; Харьков, Серпухов, Рига, Дондағы Ростов, Ставрополь ҡалаларындағы хәрби училищелар)
• Арсеналдар һәм үҙәк ремонт заводтары, ҡоралдарҙы һәм хәрби техниканы һаҡлау базалары

Бынан тыш, Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәрендә частар, махсус ғәскәрҙәр һәм тыл учреждениелары була.

Тимер юл ракета комплексы составында РТ-23 УТТХ «Мо́лодец» ракетаһы.

Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәрен СССР-ҙың Оборона министры урынбаҫары вазифаһын биләгән баш командующий етәкләй. Уға Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәренең Баш штабы һәм идаралыҡтары буйһонған.

Баш командующийҙары:

• 1959—1960 — М. И. Неделин, артиллерия баш маршалы
• 1960—1962 — К. С. Москаленко, Советтар Союзы Маршалы
• 1962—1963 — С. С. Бирюзов, Советтар Союзы Маршалы
• 1963—1972 — Н. И. Крылов, Советтар Союзы Маршалы
• 1972—1985 — В. Ф. Толубко, армии генералы, 1983 йылдан артиллерия баш маршалы
• 1985—1992 — Ю. П. Максимов, армия генералы

Хәрби-диңгеҙ флоты

СССР Хәрби-диңгеҙ флоты флагы.

Совет моряктары, 1982 йыл.

ТАКР «Новороссийск» ауыр авиация тағып йөрөтөүсе крейсер (ТАКР), 1986 йыл.

СССР Ҡораллы Көстәре диңгеҙ пехотаһы десантының төшөүе.

СССР Хәрби-диңгеҙ флоты ойоштороу яғынан төрлө көстәрҙән: һыу аҫты, һыу өҫтө, диңгеҙ авиацияһы, яр буйындағы ракета-артиллерия ғәскәрҙәре һәм диңгеҙ пехотаһынан торған. Уның составына шулай уҡ ярҙамсы флот суднолары, махсус тәғәйенләнешле частар һәм төрлө хеҙмәттәр инә. СССР Хәрби-диңгеҙ флотының төп төрҙәре — һыу аҫты кәмәләре һәм диңгеҙ авиацияһы. Бынан тыш уның составына тыл частары һәм учреждениелары инә. 1955 йылда һыу аҫты кәмәһе бортынан тәүге тапҡыр баллистик ракета осорола. 1966 йылда атом һыу аҫты кәмәләре отряды диңгеҙ өҫтөнә ҡалҡмайынса донъяны уратып йөҙә. 1967 йылдан алып 1979 йылға тиклем СССР-ҙа 122 атом һыу аҫты кәмәһе төҙөлгән. Ун өс йыл эсендә биш авиация тейәп йөрөтөүсе карап (ауыр авиаташыусы крейсер) төҙөлгән.

Ойоштороу буйынса Хәрби-диңгеҙ флотына түбәндәгеләр ингән:

• Төньяҡ флот (1937 йыл)
• Тымыҡ океан флоты (1935 йыл)
• Ҡара диңгеҙ флоты
• Балтика флоты
• Каспий флотилияһы
• Ленинград хәрби-диңгеҙ базаһы

Хәрби-диңгеҙ флотын СССР-ҙың Оборона министры урынбаҫары вазифаһын биләгән Баш командующий (Командующий, Республиканың Диңгеҙ көстәре начальнигы, Халыҡ Комиссары, министр) етәкләй. Уға Хәрби диңгеҙ флотының Баш штабы һәм идаралыҡтары буйһонған.

Хәрби-диңгеҙ флотының Баш штабы — Мәскәү ҡалаһы.

Баш командующийҙары:

• 1917—1918 — Иванов Модест Васильевич,
• 1918—1918 — Дыбенко Павел Ефимович,
• 1918—1919 — Альтфатер Василий Михайлович,
• 1917—1919 — Раскольников Фёдор Фёдорович,
• 1919—1920 — [[Беренс Евгений Андреевич (1876—1928),
• 1920—1921 — Нёмитц Александр Васильевич,
• 1921—1924 — Панцержанский Эдуард Самуилович,
• 1924—1926 — Зоф Вячеслав Иванович,
• 1926—1931 — Муклевич Ромуальд Адамович,
• 1931—1937 — Орлов Владимир Митрофанович, 1935 йылдан 1-се ранг флот флагманы;
• 1937—1938 — Викторов Михаил Владимирович, 1-се ранг флот флагманы;
• 1938—1938 — Смирнов Пётр Александрович, 1-се ранг армия комиссары;
• 1938—1939 — Фриновский Михаил Петрович, 1-се ранг командармы;
• 1939—1947 — Кузнецов Николай Герасимович, Советтар Союзы Флот Адмиралы;
• 1947—1951 — Юмашев Иван Степанович, адмирал;
• 1951—1956 — Кузнецов Николай Герасимович, Советтар Союзы Флот Адмиралы;
• 1956—1985 — Горшков Сергей Георгиевич, Советтар Союзы Флот Адмиралы;
• 1985—1992 — Чернавин Владимир Николаевич, флот адмиралы;

СССР Ҡораллы Көстәренең айырым ғәскәр төрҙәре һәм хеҙмәттәре

СССР Граждандар оборонаһы (ГО) ғәскәрҙәре

1971 йылда Граждандар оборонаһына туранан-тура етәкселек итеү СССР Оборона министрлығына, көндәлек етәкселек итеү СССР-ҙың оборона министры урынбаҫарына йөкмәтелә.

Граждандар Оборонаһы полктары (СССР-ҙың ҙур ҡалаларында), Мәскәү граждандар оборонаһы хәрби училищеһы (Балашиха ҡалаһындағы МВУГО) була, 1974 йылда Мәскәү юғары тимер юл һәм инженер ғәскәрҙәре команда училищеһы итеп үҙгәртелә, унда юл ғәскәрҙәре һәм ҡала граждандар оборонаһы ғәскәрҙәре өсөн белгестәр әҙерләнгән.

Начальниктары:

• 1961—1972 — В. И. Чуйков, Советтар Союзы Маршалы;
• 1972—1986 — А. Т. Алтунин, армия генералы;
• 1986—1991 — В. Л. Говоров, армия генералы;
• 1991 — Б. Е. Пьянков, генерал-полковник.

СССР Ҡораллы Көстәренең тылы

СССР Ҡораллы Көстәр ғәскәрҙәрен тыл хеҙмәте һәм техник тәьминәте буйынса тәғәйенләнгән көстәр һәм саралар. Ил иҡтисады менән Ҡораллы Көстәре араһында туранан-тура дәүләттең оборона потенциалының айырылғыһыҙ өлөшө һәм бәйләүсе звеноһы булып тора. Уның составына тыл штабы, баш һәм үҙәк идаралыҡтар, хеҙмәттәр, шулай уҡ үҙәк ҡарамағындағы идара итеү органдары, ғәскәрҙәр һәм ғәскәр төрҙәренең, хәрби округтар һәм флоттар төркөмдәренең тыл структуралары инә.

• СССР Оборона министрлығының Баш хәрби-медицина идаралығы (1946 йыл), Баш хәрби-санитария идаралығы:
  • Хәрби-медицина хеҙмәтенең хәрби формированиелары;
• СССР Оборона министрлығының Баш сауҙа идаралығы (СССР Оборона министрлығы дәүләт унитар предприятиеһы), 1956 йыл;
• СССР Оборона министрлығының Хәрби хәбәрҙәр Үҙәк идаралығы (СССР Оборона министрлығының Хәрби хәбәрҙәр үҙәге). 1962 йылға тиклем, ГУ ВОСО, 1950 йыл;
• СССР Оборона министрлығының Үҙәк аҙыҡ-түлек идаралығы (ЦПУ МО СССР),
  • СССР Оборона министрлығының ауыл хужалығы идаралығы;
• СССР Оборона министрлығының Үҙәк әйберҙәр идаралығы, (ЦВУ МО СССР), 1979 йыл, Әйбер һәм хужалыҡ тәьминәте идаралығы, Әйбер һәм ылау менән тәьмин итеү идаралығы;
• СССР Оборона министрлығының ракета яғыулығы һәм яғыулыҡ хеҙмәте; Яғыулыҡ һәм майлау материалдары хеҙмәте (ЦУРТГ МО СССР), Яғыулыҡ менән тәьмин итеү хеҙмәте (1979), Яғыулыҡ-майлау материалдары хеҙмәте, Яғыулыҡ хеҙмәте идаралығы;
• СССР Оборона министрлығының Үҙәк ҡыҙыл Армия Тылы автомобиль-юл идаралығы, 1941 йыл; ГШ-ның автотранспорт һәм юл хеҙмәте бүлеге, 1938 йыл; ВОСО-ның автотранспорт һәм юл хеҙмәте бүлеге, Хәрби хәбәрҙәр автотранспорт һәм юл бүлеге хеҙмәте;
• СССР Оборона министрлығының Баш фатир-эксплуатациялау идаралығы (ГКЭУ МО СССР);
• СССР Оборона министрлығының Баш хәрби-төҙөлөш идаралығы (ГВСУ МО СССР);
• СССР Оборона министрлығының «Үҙәк» Баш хәрби-төҙөлөш идаралығы (ГВСУЦ МО СССР — СССР Оброна министрлығының Дәүләт ҡаҙна учреждениеһы);
• СССР Оборона министрлығының Махсус төҙөлөш баш идаралығы (ГУСС МО СССР);
• СССР Оборона министрлығының Янғындан һаҡлау һәм ҡотҡарыу эштәре хеҙмәте;
• СССР Оброна министрлығының Тәбиғи мөхитте һаҡлау инспекцияһы;
• СССР Ҡораллы Көстәренең махсус ғәскәрҙәре һәм тыл тәьминәте частары:
  • Автомобиль ғәскәрҙәре,
  • Юл ғәскәрҙәре,
  • Тимер юл ғәскәрҙәре — 1989 йылға тиклем,
  • Үткәргес торба ғәскәрҙәре,
  • Төҙөлөш частары.

Путеукладчик ПБ-3М 1971 йылдан алып сериялы етештерелгән Тимер юл ғәскәрҙәренең ПБ-3М самолетын төпләүсе (Баранович тимер юл техникаһы музейында тимер юл ғәскәрҙәре техникаһы экспозицияһы).

Ҡораллы Көстә тылы Ҡораллы Көстәр ихтыяжы өсөн — дәүләттең иҡтисади комплексынан матди саралар һәм тыл техникаһы запасын ҡабул итеү, уларҙы һаҡлау һәм тәьмин итеү; транспорт министрлыҡтары һәм ведомстволары менән берлектә транспорт сараларын әҙерләүҙе, файҙаланыуҙы, техник ҡаплауҙы, бәйләнеш юлдарын тергеҙеүҙе планлаштырыу һәм ойоштороу; матди средстволарҙың бөтә төрҙәрен килтереү; оператив, тәьмин итеү һәм башҡа хәрби ташыуҙарҙы тормошҡа ашырыу, Хәрби-һауа көстәрен һәм хәрби-диңгеҙ флотын урынлаштырыуҙы тәьмин итеү; тыл хеҙмәттәре буйынса ғәскәрҙәрҙе (көстәрҙе) техник яҡтан тәьмин итеү; дауалау-эвакуация, санитар-эпидемик (профилактика) саралар ойоштороу һәм үткәреү; химик ғәскәрҙәрҙе һаҡлау буйынса ветеринар-санитар саралар һәм тыл хеҙмәттәренең химик һаҡланыу саралар үткәреү; ғәскәрҙәрҙе янғындан һаҡлау һәм урында оборона ойошторолоу һәм торошон контролдә тотоу, ғәскәрҙәр (көстәр) урынлашҡан урындарҙа экологик хәлде баһалау, уның үҫешен күҙаллау һәм шәхси составты тәбиғи һәм техноген характерҙағы экологик зарарлы йоғонтоларҙан һаҡлау буйынса саралар үткәреүҙе контролдә тотоу; сауҙа-көнкүреш, фатир-файҙаланыу һәм финанс тәьминәте; тыл коммуникацияларын һәм тыл объекттарын һаҡлау, хәрби һыҙ лагерҙарҙы (ҡап алыу, һәләк булған хәрби хеҙмәткәрҙәрҙе эксгумациялау, идентификациялау, ерләү һәм күсереп күмеүҙе ойоштороу.

Был мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн Ҡораллы Көстәр Тылы составында махсус ғәскәрҙәр (автомобиль, юл, тимер юл ғәскәрҙәре, [1989 йылға тиклем],, үткәргес торбалар, матди тәьминәт берләшмәләре һәм частары, хәрби-төҙөлөш тәғәйенләнешендәге, медицина берләшмәләр, частар һәм учреждениелар, тейешле матди средстволар запасы булған стационар базалар һәм складтар, транспорт комендатуралары, ветеринария-санитария, ремонт, ауыл хужалығы, сауҙа-көнкүреш, уҡыу (академия, хәрби училищелар факультеттар һәм граждан юғары уҡыу йорттарындағы хәрби кафедралар) һ. б. учреждениелар була.

Штаб-фатиры Мәскәү ҡалаһы.

Начальниктары:

• 1941—1951 — А. В. Хрулёв, армия генералы;
• 1951—1958 — В. И. Виноградов, генерал-полковник;
• 1958—1968 — И. Х. Баграмян, Советтар Союзы Маршалы;
• 1968—1972 — С. С. Маряхин, армия генералы;
• 1972—1988 — С. К. Куркоткин, Советтар Союзы Маршалы;
• 1988—1991 — В. М. Архипов, армия генералы;
• 1991 — И. В. Фуженко, генерал-полковник.

СССР Дәүләт Именлеге Комитетының сик ғәскәрҙәре

СССР Дәүләт именлеге комитеты сик буйы ғәскәрҙәренең 70 йыллығы хөрмәтенә оригиналь марканы махсус мисәт һуғып ябыу, 1988

Сик буйы ғәскәрҙәре (1978 йылға тиклем — СССР Министрҙар Советы ҡарамағындағы Дәүләт именлеге комитеты) — СССР дәүләтенең ҡоро ер, диңгеҙ һәм йылға (күл) сиктәрен һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән була. СССР-ҙа Сик буйы ғәскәрҙәре СССР Ҡораллы Көстәренең состав өлөшө була. Сик буйы ғәскәрҙәренә туранан-тура СССР Дәүләт именлеге комитеты һәм уға буйһонған Сик буйы ғәскәрҙәренең Баш идаралығы етәкселек иткән. Сик буйы округтарынан, айырым частарҙан (сик буйы отряды) һәм сиктәрҙе һаҡлаусы подразделениеларҙан (сик буйы заставтары, сик буйы комендатуралары, контроль-үткәреү пункттары), махсус частарҙан (подразделениелар) һәм уҡыу йорттарынан торған. Бынан тыш, Сик буйы ғәскәрҙәрендә авиация подразделениелары һәм частары (айырым авиация полктары, эскадрильялар), диңгеҙ (йылға) частары (сик буйы караптары бригадалары, катерҙар дивизиондары) һәм тыл частары була. Сик буйы ғәскәрҙәре хәл иткән мәсьәләләр даирәһе 1982 йылдың 24 ноябрендә ҡабул ителгән «СССР-ҙың дәүләт сиге тураһында» Законы, 1960 йылдың 5 авгусында СССР Юғары Советы Президиумы указы менән раҫланған СССР-ҙың Дәүләт сиген һаҡлау тураһында положение менән билдәләнә. Сик буйы ғәскәрҙәре личный составының хоҡуҡи хәле «Дөйөм хәрби бурыс тураһында» СССР Законы, хәрби хеҙмәт үтеү тураһында положениелар, уставтар һәм нәсихәттәр менән көйләнә.

21 март 1989 йыл 1989 йылдың 21 мартында СССР Дәүләт именлеге комитетының Сик буйы ғәскәрҙәре Ҡораллы Көстәр составынан сығарыла һәм шул ваҡыттан алып СССР Ҡораллы Көстәренең штат иҫәбенән тыш тора.

1991 йылға ҡарата, СССР Оборона министрлығынан бирелгән берләшмәләрҙе иҫәпкә алмайынса, сик буйы округтары һәм үҙәк буйһоноуындағы частары:

• Ҡыҙыл Байраҡлы Көнсығыш сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Алыҫ Көнсығыш сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Байҡал аръяғы сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Кавказ аръяғы сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Көнбайыш сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Балтика яны сик буйы округы
• Төньяҡ Көнсығыш сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Төньяҡ-Көнбайыш сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Урта Азия сик буйы округы
• Ҡыҙыл Байраҡлы Тымыҡ океан сик буйы округы
• 4-се Архангельск сик буйы отряды
• Айырым Арктика Сик буйы отряды
• 105-се айырым Ҡыҙыл Байраҡлы махсус тәғәйенләнешле отряд
• «Москва» айырым сик буйы контроле отряды
• СССР Дәүләт именлеге комитетының Ф. Э. Дзержинский исемендәге Юғары сик буйы команда училищеһы (Алматы);
• СССР Дәүләт именлеге комитетының Моссовет исемендәге Юғары сик буйы команда училищеһы (Мәскәү ҡалаһы);
• СССР Дәүләт именлеге комитетының К. Е. Ворошилов исемендәге Юғары сик буйы хәрби-сәйәси училищеһы (пгт Голицын ҡала тибындағы ҡасаба);
• Юғары сик буйы команда курстары;
• Берләштерелгән уҡыу үҙәге;
• ике айырым авиаотряд;
• ике айырым инженер-төҙөлөш батальоны;
• Сик буйы ғәскәрҙәренең үҙәк госпитале;
• Үҙәк мәғлүмәти-аналитик үҙәк;
• Сик буйы ғәскәрҙәренең Үҙәк архивы;
• Сик буйы ғәскәрҙәренең Үҙәк Музейы.

Начальниктары:

• 1918—1919 — С. Г. Шамшев, (Сик буйы ғәскәрҙәренең Баш идаралығы (ГУПВ));
• 1919—1920 — В. А. Степанов, (Сик буйы күҙәтеүе Идаралығы);
• 1920—1921 — В. Р. Менжинский, (Бөтә Рәсәй ғәҙәттән тыш комиссияһының (ВЧК) Махсус бүлеге (сикте һаҡлау);
• 1922—1923 — А. Х. Артузов, (Сик буйы ғәскәрҙәре бүлеге, Сик буйын һаҡлау бүлеге (ОПО));
• 1923—1925 — Ольский, Ян Каликстович, Сик буйын һаҡлау бүлеге (ОПО);
• 1925—1929 — З. Б. Кацнельсон, (Сик буйын һаҡлау Баш идаралығы (ГУПО));
• 1929 — С. Г. Вележев, (Сик буйын һаҡлау Баш идаралығы (ГУПО);
• 1929—1931 — И. А. Воронцов, (Сик буйын һаҡлау Баш идаралығы (ГУПО);
• 1931—1933 — Н. М. Быстрых, (Сик буйын һаҡлау Баш идаралығы (ГУПО);
• 1933—1937 — М. П. Фриновский, (Сик буйын һаҡлау Баш идаралығы (ГУПО) (1934 йылдан Сик буйын һаҡлау һәм Эске һаҡ Баш идаралығы (ГУПиВО) НКВД СССР;
• 1937—1938 — Н. К. Кручинкин, Сик буйын һаҡлау һәм Эске һаҡ Баш идаралығы (ГУПиВО);
• 1938—1939 — А. А. Ковалёв, Сик буйын һаҡлау һәм Эске һаҡ Баш идаралығы (ГУПиВО);
• 1939—1941 — Г. Г. Соколов, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1942—1952 — Н. П. Стаханов, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1952—1953 — П. И. Зырянов, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1953—1954 — Т. Ф. Филиппов, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1954—1956 — А. С. Сироткин, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1956—1957 — Т. А. Строкач, генерал-лейтенант, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1957—1972 — П. И. Зырянов, генерал-полковник, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1972—1989 — В. А. Матросов, армия генералы, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ);
• 1989—1992 — И. Я. Калиниченко, генерал-полковник, Сик буйы ғәскәрҙәре Баш идаралығы (ГУПВ) (1991 йылдан баш командующий)

СССР Эске Эштәр министрлығыныың эске ғәскәрҙәре

СССР ЭЭМ-ының эске ғәскәрҙәре, СССР Ҡораллы Көстәренең бер өлөшө. Дәүләт объекттарын һаҡлау һәм хөкүмәттең СССР Эске эштәр министрлығына йөкмәтелгән махсус ҡарарҙарында билдәләнгән башҡа хеҙмәт-хәрби бурыстарҙы үтәү өсөн тәғәйенләнгән. Улар халыҡ хужалығының айырыуса мөһим объекттарын, шулай уҡ социалистик милекте, граждандарҙың шәхесен һәм хоҡуҡтарын, совет хоҡуҡ тәртибен енәйәти элементтарҙың ҡул һуҙыуҙарынан һаҡланы һәм башҡа махсус бурыстарҙы (иректән мәхрүм итеү урындарын һаҡлау, хөкөм ителгәндәрҙе конвойға алыу) үтәне. Эске ғәскәрҙәренән элгәре Республиканың Эске һаҡ ғәскәрҙәре (ВОХР), Эске хеҙмәт ғәскәрҙәре (ВНУС) һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙар Советының (СНК) ҡарамағындағы контрреволюцией һәм саботажға ҡаршы көрәшеүсе Бөтә Рәсәй Ғәҙәттән тыш Комиссия ғәскәрҙәре ғәмәлдә булды.

Эске ғәскәрҙәр термины 1921 йылда, сик буйы ғәскәрҙәренән айырмалы рәүештә, илдең эске райондарында хеҙмәт иткән Бөтә Рәсәй ғәҙәттән тыш комиссияһы частарын билдәләү өсөн булдырыла. Бөйөк Ватан һуғышында Эске эштәр Хаалыҡ Комиссариаты ғәскәрҙәре фронт һәм армия тылдарын һаҡлай, азат ителгән райондарҙа гарнизон хеҙмәтен үтәй, дошман агентураһын юҡ итеүҙә ҡатнаша. НКВД - СССР Эске эштәр Халыҡ Комиссариатының (1941-1946), СССР Эске Эштәр Министрлығының (1946-1947, 1953-1960, 1968-1991), СССР Дәүләт именлеге министрлығының (1947-1953), РСФСР Эске эштәр министрлығының (1960-1962), РСФСР Йәмәғәт палатаһының (1962-1966), СССР Йәмәғәт тәртибен һаҡлау министрлығының (1966-1968), РСФСР Эске эштәр министрлығының (1991 йылдан алып) эске ғәскәрҙәре:

1989 йылдың 21 мартында СССР Эске эштәр министрлығының Эске ғәскәрҙәре Ҡораллы Көстәр составынан сығарыла һәм шул ваҡыттан алып СССР Ҡораллы Көстәренең штат иҫәбенән тыш тора.

Начальниктары:

• 1937—1938 — Н. К. Кручинкин, (Сик буйы һәм Эске һаҡ Баш идаралығы (ГУПиВО);
• 1938—1939 — А. А. Ковалёв, (Сик буйы һәм Эске һаҡ Баш идаралығы (ГУПиВВ);
• 1941—1942 — А. И. Гульев, генерал-майор;
• 1942—1944 — И. С. Шередега, генерал-майор;
• 1944—1946 — А. Н. Аполлонов, генерал-полковник;
• 1946—1953 — П. В. Бурмак, генерал-лейтенант;
• 1953—1954 — Т. Ф. Филиппов, генерал-лейтенант;
• 1954—1956 — А. С. Сироткин, генерал-лейтенант;
• 1956—1957 — Т. А. Строкач, генерал-лейтенант;
• 1957—1960 — С. И. Донсков, генерал-лейтенант;
• 1960—1961 — Г. И. Алейников, генерал-лейтенант;
• 1961—1968 — Н. И. Пильщук, генерал-лейтенант;
• 1968—1986 — И. К. Яковлев, генерал армии;
• 1986—1991 — Ю. В. Шаталин, генерал-полковник;

Хәрби бурыс

Совет закондары менән билдәләнгән дөйөм хәрби бурыс, социалистик Ватанды һаҡлау — социалистик Ватанды һаҡлау СССР-ҙың һәр гражданының изге бурысы, ә СССР Ҡораллы Көстәре сафында хәрби хеҙмәт — СССР граждандарының почётлы бурысы (СССР Конституцияһының 62-се һәм 63-сө статьялары) булыуын һыҙыҡ өҫтөнә алған конституцион билдәләмәнән сыға. Дөйөм хәрби бурыс тураһындағы ҡануниәт үҙ үҫешендә бер нисә этап үтте. Йәмғиәт тормошондағы социаль-сәйәси үҙгәрештәрҙе һәм ил оборонаһын нығытыу ихтыяжын сағылдырып, ул хеҙмәтсәндәрҙең ирекле хеҙмәттән мотлаҡ хәрби хеҙмәтенә һәм артабан — дөйөм хәрби бурысҡа тиклем үҫте.

Дөйөм хәрби бурыс түбәндәге төп һыҙаттар менән ҡылыҡһырланды:

1. был совет граждандарына ғына ҡағылды;
2. хәрби хеҙмәткә саҡырыу дөйөм — бөтә ир-егеттәр — СССР граждандары хәрби хеҙмәткә саҡырылырға тейеш булды; енәйәт язаһын үтәүсе кешеләр һәм тикшереү йәки енәйәт эше суд тарафынан ҡаралған кешеләр генә саҡырылмаған;
3. бөтәһе өсөн дә шәхси һәм тигеҙ булған: хеҙмәткә саҡырылыусыны башҡа кеше менән алмаштырыуға юл ҡуйылмаған: хәрби хеҙмәткә саҡырыуҙан йәки хәрби хеҙмәт бурысын үтәүҙән баш тартҡан өсөн ғәйеплеләр енәйәт яуаплылығына тарттырылған;
4. ваҡыт сикләүҙәренә эйә булды: закон менән хәрби хеҙмәт ваҡыты, хәрби хеҙмәт мөҙҙәте оҙайлығы, уҡыу сборҙарының һаны һәм оҙайлығы һәм запаста булыу йәше аныҡ билдәләнгәйне;

Совет ҡануниәте буйынса хәрби бурыс түбәндәге төп формаларҙа тормошҡа ашырылды:

• СССР Ҡораллы Көстәре сафында закон менән билдәләнгән ваҡыт эсендә хеҙмәт итергә;
• эш һәм хәрби төҙөүселәр сифатында хеҙмәт итеү;
• СССР Ҡораллы Көстәре запасында булған осорҙа уҡыу, тикшереү сборҙарын һәм ҡайтанан әҙерлек үтеү;

Шулай уҡ хәрби хеҙмәткә алдан әҙерлек (хәрби-патриотик тәрбиә биреү, башланғыс хәрби әҙерлек (НВП), Ҡораллы Көстәр өсөн белгестәр әҙерләү, дөйөм грамоталылыҡты күтәреү, дауалау-һауыҡтырыу саралары үткәреү һәм йәштәрҙең физик әҙерлеге) дөйөм хәрби бурысты үтәүҙе аңлатҡан:

• урта мәктәптәрҙә уҡыусыларға — башланғыс хәрби әҙерлек, ҡалған граждандарға — производствола, шул иҫәптән граждандар оборонаһына әҙерлекте лә ҡыҫтырып, дөйөм белем биреү мәктәптәрендә (9-сы кластан башлап), урта махсус уҡыу йорттарында, профессиональ-техник белем биреү системаһы уҡыу йорттарында штаттағы хәрби етәкселәр тарафынан граждандар оборонаһы буйынса әҙерлек үткәреү. көндөҙгө (көндөҙгө) уҡыу йорттарында уҡымаған үҫмерҙәр предприятиеларҙа, ойошмаларҙа һәм колхоздарҙа ойошторолған (башланғыс хәрби әҙерлек 15 һәм унан күберәк егеттәр булғанда) уҡытыу пункттарында үткән; Ғилми-ғәмәлгә индереү программаһына йәштәрҙе Совет Һауа көстәренең тәғәйенләнеше һәм уларҙың характеры, хәрби хеҙмәт бурыстары, хәрби анттың һәм хәрби уставтарҙың төп талаптары менән таныштырыу ине. Предприятиелар, учреждениелар, колхоздар һәм уҡыу йорттары етәкселәре хәрби хеҙмәткә саҡырыу һәм хәрби хеҙмәткә саҡырыу йәшендәге бөтә егеттәрҙе йәлеп итеү өсөн яуаплылыҡ тотто;
• Таможня операциялары буйынса белгестәр (СПТО) уҡыу ойошмаларында — профтехучилищеларҙа, Армияға, авиацияға һәм Флотҡа булышлыҡ итеү ирекле йәмғиәте ойошмаларында хәрби һөнәрҙәр алыу СССР Ҡораллы Көстәренең даими һәм юғары хәрби әҙерлеген тәьмин итеү өсөн тәғәйенләнгән була һәм 17 йәше тулған үҫмерҙәр араһынан белгестәр (автомобиль водителдәре, электромеханиктар, элемтәселәр, парашютсылар һәм башҡалар) әҙерләүҙе күҙ уңында тота. Республика ҡалаларында производствонан айырылмайынса әҙерлек үткәндәр. Шуның менән бергә имтихан тапшырған осорҙа уҡыған үҫмерҙәргә 7-15 эш көнөнә түләүле отпуск бирелгән. Ауыл ерендә көҙгө-ҡышҡы осорҙа уңыш йыйыуҙа производствонан айырмалы рәүештә етештерелгән. Был осраҡтарҙа хеҙмәткә саҡырылыусыларҙың эш урындары, биләгән вазифаһы һаҡланған һәм уртаса эш хаҡының 50%-ы түләнгән. Шулай уҡ торлаҡты ҡуртымға алыу һәм уҡыу урынына барыу һәм кире ҡайтыу буйынса сығымдар ҙа түләнгән;
• запастағы офицерҙар әҙерләү программалары буйынса шөғөлләнеүсе юғары уҡыу йорттары һәм урта махсус белем биреү йорттары студенттары тарафынан хәрби эште өйрәнеүе һәм офицер специальносын алыуы;
• Призывниктарҙың һәм СССР Ҡораллы Көстәр запасында торған бөтә граждандарҙың хәрби иҫәп ҡағиҙәләрен һәм башҡа хәрби бурыстарҙы үтәүе.

Ғәмәлдәге хәрби хеҙмәткә саҡырыуҙы планлы рәүештә әҙерләү һәм үткәреү маҡсатында СССР территорияһы район (ҡала) хеҙмәткә саҡырыу участкаларына бүленгән. Уларға йыл һайын февраль-март айҙарында бер йылда 17 йәше тулған граждандар теркәлгән. Саҡырылыш участкаларына беркетеү саҡырыу контингенттарының һанын һәм сифатын асыҡлау һәм өйрәнеү сараһы булды. Уны даими йәки ваҡытлыса йәшәгән урын буйынса район (ҡала) хәрби комиссариаттары (хәрби комиссариаттар) башҡарған. Участкала теркәлгән кешеләрҙең һаулығы торошон урындағы дауалау учреждениеларынан халыҡ депутаттарының район (ҡала) Советтары башҡарма комитеттары ҡарары буйынса бүленгән табиптар билдәләгән. Саҡырыу участкаларына беркетелгән кешеләр хәрби хеҙмәткә саҡырылыусылар тип аталған. Уларға махсус таныҡлыҡ бирелгән. Урын адресына беркетелергә тейешле граждандар хәрби комиссариатҡа Закон нигеҙендә билдәләнгән ваҡытта килергә тейеш ине. Саҡырыу участкаһын алмаштырыу 1 ғинуарҙан 1 апрелгә тиклем һәм 1 июлдән 1 октябргә тиклем генә рөхсәт ителде. Башҡа ваҡытта саҡырыу участкаһын алмаштырыу айырым сәбәптәр буйынса ғына рөхсәт ителә ине (мәҫәлән, ғаилә составында яңы урынға күсеү). Граждандарҙы хәрби хеҙмәткә саҡырыу йыл һайын СССР Оборона министры бойороғо буйынса йылына ике тапҡыр (май — июндә һәм ноябрь — декабрҙә) үткәрелгән. Алыҫ һәм ҡайһы бер башҡа ерҙәрҙә урынлашҡан ғәскәрҙәргә саҡырыу бер ай алданыраҡ — апрелдә һәм октябрҙә башланған. Хәрби хеҙмәткә саҡырылырға тейешле граждандар һанын СССР Министрҙар Советы билдәләй. Граждандарҙың саҡырыу участкаларына килеү ваҡыты законға ярашлы һәм СССР Оборона министры бойороғо, хәрби комиссар бойороғо нигеҙендә билдәләнгән. Егеттәрҙең береһе лә саҡырыу участкаларына барыуҙан азат ителмәгән (Закондың 25-се статьяһында билдәләнгән осраҡтарҙы ҡыҫтырмағанда). Саҡырыуға бәйле мәсьәләләр коллегиаль органдар — райондарҙа, ҡалаларҙа тейешле хәрби комиссарҙар рәйеслегендә ойошторолған саҡырыу комиссиялары тарафынан хәл ителде. Комиссия составына уларҙың тулы хоҡуҡлы ағзалары сифатында урындағы совет, партия, комсомол ойошмалары вәкилдәре һәм табиптар ингән. Саҡырыу комиссияһы составына тулы хоҡуҡлы ағзалар сифатында урындағы совет, партия, комсомол ойошмалары вәкилдәре һәм табиптар ингән. Халыҡ депутаттарының район (ҡала) Советтары башҡарма комитеттары саҡырыу комиссияһының персональ составын раҫлаған. Район (ҡала) саҡырыу комиссияларына түбәндәге бурыстар йөкмәтелде:

• а) хеҙмәткә саҡырылыусыларға медицина тикшереүен ойоштороу;
• б) хәрби хеҙмәткә саҡырыу, саҡырылғандарҙы Ҡораллы көстәре төрҙәренә һәм ғәскәр төрҙәренә тәғәйенләү тураһында ҡарар ҡабул итеү;
• в) законға ярашлы кисектереү биреү;
• г) ауырыуҙары йәки физик етешһеҙлектәре булыуына бәйле, хеҙмәткә саҡырылыусыларҙы хәрби бурыстан бушатыу;

Ҡарар ҡабул ителгәндә саҡырыу комиссиялары хәрби хеҙмәткә саҡырылыусының ғаилә һәм матди хәлен, уның сәләмәтлек торошон төрлө яҡлап тикшерергә, хеҙмәткә саҡырылыусының теләктәрен, уның һөнәрен, комсомол һәм башҡа йәмәғәт ойошмаларының тәҡдимдәрен иҫәпкә алырға бурыслы ине. Бындай ҡарарҙар күпселек тауыш менән ҡабул ителгән. Район (ҡала) саҡырыу комиссияларына етәкселек итеү һәм союз һәм автономиялы республикаларҙа, крайҙарҙа, өлкәләрҙә һәм автономиялы округтарҙа уларҙың эшмәкәрлеген контролдә тотоу өсөн союз йәки автономиялы республиканың, крайҙарҙың, өлкәнең йәки автономиялы округтың хәрби комиссары рәйеслегендә тейешле комиссиялар төҙөлгән. Саҡырыу комиссиялары эшмәкәрлегенә халыҡ депутаттары Советтары контроллек итте һәм прокурор күҙәтеүе алып барылды. Саҡырыу мәсьәләһен хәл иткәндә эшкә намыҫһыҙ йәки ғәҙелһеҙ ҡараған, саҡырыу комиссиялары ағзалары һәм хеҙмәткә саҡырылыусыларҙы тикшереүҙә ҡатнашҡан табиптар, шулай уҡ енәйәт ҡылыуға юл ҡуйған башҡа кешеләр ғәмәлдәге ҡануниәткә ярашлы яуаплылыҡҡа тарттырылды. Саҡырыу комиссиялары эшмәкәрлегенә халыҡ депутаттары Советтары контроллек итте һәм прокурор күҙәтеүе алып барылды. Саҡырыу мәсьәләһен хәл иткәндә эшкә намыҫһыҙ йәки ғәҙел ҡараған, саҡырыу комиссиялары ағзалары һәм хеҙмәткә саҡырылыусыларҙы тикшереүҙә ҡатнашҡан табиптар, шулай уҡ енәйәт ҡылыуға юл ҡуйған башҡа кешеләр ғәмәлдәге ҡануниәткә ярашлы яуаплылыҡҡа тарттырылды. Хәрби-төҙөлөш отрядтары башлыса төҙөлөш уҡыу йорттарын тамамлаған йәки төҙөлөш йәки уларға оҡшаш һөнәрҙәргә эйә булған йәки төҙөлөштә эш тәжрибәһе булған призывниктарҙан (сантехниктар, бульдозерсылар, кабель һалыусылар һ. б.) комплектланған. Хәрби төҙөүселәрҙең хоҡуҡтары, бурыстары һәм яуаплылығы хәрби ҡануниәт менән билдәләнде, ә уларҙың хеҙмәт эшмәкәрлеге хеҙмәт ҡануниәте (теге йәки был законды ҡулланыуҙың ҡайһы бер үҙенсәлектәре) менән көйләнә. Хәрби төҙөүселәрҙең эш хаҡы ғәмәлдәге нормалар буйынса түләнде. Хәрби-төҙөлөш отрядтарында мотлаҡ эшләү срогы хеҙмәт итеү ваҡытына иҫәпләнде.

Закон: — бөтә совет граждандары өсөн хеҙмәткә саҡырыу йәшен билдәләне — 18 йәш;

Ғәмәлдәге хәрби хеҙмәт ваҡыты (һалдаттар һәм матростар, сержанттар һәм старшиналар) — 2-3 йыл;

Хәрби хеҙмәткә саҡырыуҙы кисектереү өс нигеҙ буйынса: а) һаулыҡ торошо буйынса — ауырыу буйынса ваҡытлыса хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ тип танылған призывниктарға (Закондың 36-сы статьяһы); б) ғаилә хәле буйынса (Закондың 34-се статьяһы); в) белем алыуҙы дауам итеү өсөн (Закондың 35-се статья);

1946-1948 йылдарҙа, күпләп демобилизаця барған осорҙа, СССР Ҡораллы Көстәренә хәрби хеҙмәткә саҡырыу үткәрелмәгән. Уның урынына призывниктарҙы емерелгән хужалыҡ объекттарын тергеҙеү эштәренә саҡырғандар. Дөйөм хәрби бурыс тураһындағы яңы закон 1949 йылда ҡабул ителгән, уға ярашлы йылына бер тапҡыр, 3 йылға, флотҡа — 4 йылға саҡырыу билдәләнгән. 1968 йылда хеҙмәт итеү ваҡыты бер йылға ҡыҫҡартыла, йылына бер тапҡыр саҡырыу урынына яҙғы һәм көҙгө саҡырыу кампаниялары индерелә.

Хәрби хеҙмәт үтәү

Хәрби хеҙмәткә саҡырыу ҡағыҙы (повестка), 26-сы форма, 106-сы статьяға, хәрби хеҙмәткә саҡырыу тураһында, 1986 йылғы өлгө.

Хәрби хеҙмәт — СССР граждандарының СССР Ҡораллы Көстәре составында конституцион хәрби бурысын үтәүенә бәйле булған дәүләт хеҙмәтенең айырым төрө (СССР Конституцияһының 63-сө статьяһы). Хәрби хеҙмәт граждандарҙың социалистик Ватанды һаҡлау буйынса (СССР Конституцияһының 31-се һәм 62-се статьялары) үҙ конституцион бурысын тормошҡа ашырыуҙың әүҙем формаһы була, почётлы бурыс була һәм СССР граждандарына ғына йөкмәтелә. СССР биләмәһендә йәшәгән сит ил кешеләре һәм гражданлығы булмағандар хәрби бурыс үтәмәгән һәм хәрби хеҙмәткә алынмаған, шул уҡ ваҡытта улар, гражданлыҡ совет ойошмаларына эшкә (хеҙмәткә) законда билдәләнгән ҡағиҙәләрҙе үтәп, гражданлыҡ совет ойошмаларына эшкә (хеҙмәткә) ҡабул ителеүе мөмкин булған.

Хәрби хеҙмәткә совет граждандары конституцион бурысҡа (СССР Конституцияһының 63-сө статьяһы) һәм Дөйөм хәрби бурыс тураһында закондың 7-се статьяһына (1967 йыл) ярашлы саҡырыу юлы менән, бөтә хәрби хеҙмәткәрҙәр һәм хәрби бурыслылар үҙ халҡына, Совет Ватанына һәм Совет хөкүмәтенә тоғролоҡҡа хәрби ант ҡабул итә. Хәрби хеҙмәткә Дөйөм хәрби бурыс тураһындағы Закондың 9-сы статьяһында (1967 йыл) билдәләнгән тәртиптә бирелгән персональ хәрби исемдәр институты булыуы хас, уларға ярашлы, хәрби хеҙмәткәрҙәр һәм хәрби бурыслылар, бынан килгән бөтә хоҡуҡи эҙемтәләре менән, начальниктарға һәм буйһонғандарға, өлкәндәргә һәм кеселәргә бүленә.

СССР Ҡораллы Көстәренә саҡырылыш контингентының хәрби иҫәптә тороусы (хәрби комиссариаттарға беркетелгән) 40 % самаһы саҡырыла.

Хәрби хеҙмәтте үтеү формалары Ҡораллы Көстәрҙең хәҙерге шарттарҙа даими кадрҙар нигеҙендә төҙөү принцибына ярашлы (Ҡораллы Көстәрҙең кадрлы хәрбиҙәре менән хәрби бурыслы хәрби яҡтан өйрәтелгән граждандар запасы булыуын берләштереп) билдәләнгән. Шуға күрә Дөйөм хәрби бурыс тураһындағы законға ярашлы (5-се статья), хәрби хеҙмәт (һәр ҡайһыһы айырым формаларҙа үткән) ғәмәлдәге хәрби хеҙмәткә һәм запастағы хеҙмәткә бүленгән.

Ғәмәлдәге хәрби хеҙмәт — совет граждандарының тейешле хәрби частар, хәрби караптар экипажында, шулай уҡ хәрби учреждениелар, йорттары һәм башҡа хәрби ойошмалар составында Хәрби көстәр кадры булып хеҙмәте. Ғәмәлдәге хәрби хеҙмәткә алынғандар, хәрбиҙәр тип аталғандар, улар дәүләт менән хәрби-хеҙмәт мөнәсәбәттәрендә булғандар, штатта ҡаралған билдәле бер хәрби йәки махсус әҙерлек талап иткән вазифаларға тәғәйенләнгәндәр.

Ҡораллы Көстәрҙең ойоштороу структураһына ярашлы, дәүләт тарафынан личный составтың характеры һәм хеҙмәт компетенцияһы күләмендәге айырмаһы буйынса хәрби хеҙмәттең түбәндәге формалары ҡабул ителгән һәм файҙаланылған:

• һалдат һәм матрос, сержант һәм старшиналарҙың срочный хәрби хеҙмәте
• Сержанттар һәм старшиналарҙың ваҡытынан артыҡ хәрби хеҙмәте
• прапорщиктар һәм мичмандар хеҙмәте
• офицерҙар составы хеҙмәте, шул иҫәптән 2-3 йылға запастан саҡырылған офицерҙар хеҙмәте

Ғәмәлдәге хәрби хеҙмәтте башҡарыуҙың өҫтәмә формаһы сифатында тыныс ваҡытта СССР Ҡораллы Көстәрендә үҙ ирке менән һалдат һәм матрос, сержант һәм старшина вазифаларында ҡабул ителгән ҡатын-ҡыҙҙар хеҙмәте файҙаланылған;

Хәрби хеҙмәтте үтеү формаларына хәрби төҙөүселәр хеҙмәте (эше) ҡушылған.

Запастағы хеҙмәт - СССР Ҡораллы Көстәре ғәскәре запасына индерелгән граждандарҙың хәрби хеҙмәтте ваҡыты-ваҡыты менән башҡарыуы запастағы хәрби бурыслы кешеләр тип атала.

Запаста булыу ваҡытында хәрби хеҙмәт үтеү формалары булып ҡыҫҡа ваҡытлы күнекмәләр һәм камиллаштырыу әҙерлеге тора:

• маҡсаты хәрби һәм махсус хәрби бурыслыларҙың әҙерлеген камиллаштырыуға, уны заманса талаптар кимәлендә тотоуға ҡайтып ҡалған уҡыу сборҙары;
• хәрби идара органдарының хәрби һәм мобилизация әҙерлеген билдәләү маҡсатында булған тикшереү сборҙары (ОВУ);

СССР Ҡораллы Көстәре личный составының хоҡуҡи хәле түбәндәгесә регламентланды:

• СССР Конституцияһы (Төп Законы), (1977 йыл.)
• Дөйөм хәрби бурыс тураһында СССР Законы, (1967 йыл.)
• СССР Ҡораллы Көстәренең дөйөм хәрби уставтары һәм Карап уставы
• Офицерҙар, прапорщиктар һәм ваҡытынан арттырып хеҙмәт итеүселәрҙең һ. б. хәрби хеҙмәтте үтеү тураһында положениелар
• Хәрби уставтар
• Нәсихәттәр
• Инструкциялар
• Күрһәтмәләр (Руководства)
• Бойороҡтар (Приказы)
• Бойороҡтар (Приказания)

СССР Ҡораллы Көстәре сит илдәрҙә

• Ирандағы совет ғәскәрҙәре Кавказ аръяғы һәм Урта Азия хәрби округтарына ҡараған.
• Германияла (ГДР - Германия Демократик Республикаһы) совет ғәскәрҙәре төркөмө (ГСВГ)
• Польшала ғәскәрҙәрҙең төньяҡ төркөмө (СГВ)
• Австрияла (1-се формирование), Чехословакияла (2-се формирование) Үҙәк ғәскәрҙәр төркөмө (ЦГВ)
• Венгрияла Көньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө (ЮГВ)
• Кубала совет хәрби белгестәре төркөмө (ГСВСК)
• Монголиялағы Совет ғәскәрҙәре Байкал аръяғы хәрби округына ҡараған.
• Афғанстанда совет ғәскәрҙәренең сикләнгән контингенты (40-сы армия, ОКСВА) Төркөстан хәрби округына, ә ОКСВА составындағы сик буйы ғәскәрҙәре подразделениелары Урта Азия һәм Көнсығыш сик буйы округтарына ҡараған.
• Хәрби-диңгеҙ флотының урынлашыу пункттары: Сүриәлә Тартус, Вьетнамда Камрань, Ираҡта Умм-Каср, Эфиопияла Нокра, Польшала Свиноуйсьце, Кубала Гавана һәм Сьенфуэгос.
  • Финляндияла Порккала-Удд хәрби-диңгеҙ базаһы
  • Финляндиялағы Ханко хәрби-диңгеҙ базаһы
  • Ҡытайҙа Порт-Артур хәрби-диңгеҙ базаһы

Хәрби хәрәкәттәр

Бөйөк Ватан һуғышынан һуң, территорияһында СССР Ҡораллы Көстәре йәки СССР Ҡораллы Көстәренең хәрби кәңәшселәре һәм хәрби белгестәре хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡан (хәрби хәрәкәттәр ваҡытында) булған дәүләттәр (илдәр):

• Ҡытай — 1946 йылдың мартынан алып 1949 йылдың апреленә тиклем, 1950 йылдың март-май айҙарында (Хәрби-һауа оборонаһы ғәскәрҙәре төркөмөнөң личный составы) (ҡара: Ҡытайҙа Граждандар һуғышы)
• Төньяҡ Корея - 1950 йылдың июненән 1953 йылдың июленә тиклем - хәрби подразделениелар Ҡытай биләмәһенән хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша (ҡара: Корея һуғышы)
• Венгрия — 1956 йыл (ҡара: 1956 йылғы Венгрия ихтилалы)
• 1969 йылдың марты — Даманский утрауы (ҡара: Даманский утрауындағы янындағы хәрби хәрәкәттәр (ҡара: Даманский утрауындағы сик буйы конфликты)
• 1969 йылдың авгусы — Жаланашколь күле янындағы хәрби хәрәкәттәр (ҡара: Жаланашколь күле янындағы сик буйы конфликты)
• Мысыр—Алжир — 1962—1964 йылдар
• Мысыр (Берләшкән Ғәрәп Республикаһы) - 1962 йылдың октябренән 1963 йылдың мартына тиклем; 1967 йылдың июне; 1968 йыл, 1969 йылдың мартынан 1972 йылдың июленә тиклем (ҡара: Мысыр-Израиль көсһөҙләндереү һуғышы); 1973 йылдың октябренән 1974 йылдың мартына тиклем; 1974 йылдың июненән алып 1975 йылдың февраленә тиклем (Суэц каналы зонаһында ҡуйылған миналарҙан таҙартыуҙа ҡатнашҡан (СССР Ҡара диңгеҙ һәм Тымыҡ океан флоттарының личный составы).
• Йемен Ғәрәп Республикаһы- 1962 йылдың октябренән 1963 йылдың мартына тиклем; 1967 йылдың ноябренән алып 1969 йылдың декабренә тиклем.
• Вьетнам — 1961 йылдың ғинуарынан алып 1974 йылдың декабренә тиклем (ҡара: Вьетнамдағы һуғыш), шул иҫәптән Көньяҡ Ҡытай диңгеҙендә хәрби хеҙмәт бурыстарын хәл итеүсе Тымыҡ океан флоты разведка караптарының личный составы.
• Сүриә — 1967 йылдың июне; 1970 йылдың март-июле; 1972 йылдың сентябрь-ноябрь айҙары; 1973 йылдың октябре.
• Ангола — 1975 йылдың ноябренән 1991 йылға тиклем (ҡара: Анголалағы Граждандар һуғышы)
• Мозамбик — 1967-1969 йылдар; 1975 йылдың ноябренән 1979 йылдың ноябренә тиклем, 1984 йылдың мартынан 1988 йылдың авгусына тиклем (ҡара: Мозамбикта Граждандар һуғышы)
• Эфиопия - 1977 йылдың декабренән 1990 йылдың ноябренә тиклем (ҡара: Эфиопия-Сомали һуғышы, Эритреяның бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш).
• Афғанстан — 1978 йылдың апреленән алып 1989 йылдың 15 февраленә тиклем (ҡара: Афған һуғышы (1979 - 1989)
• Камбоджа — 1970 йылдың апрель-декабрь айҙары
• Бангладеш — 1972-1973 йылдар (СССР Хәрби-Диңгеҙ флоты караптары һәм ярҙамсы суднолары).
• Лаос — 1960 йылдың ғинуарынан алып 1963 йылдың декабренә тиклем; 1964 йылдың авгусынан алып 1968 йылдың ноябренә тиклем; 1969 йылдың ноябренән алып 1970 йылдың декабренә тиклем.
• Сүриә һәм Ливан — 1982 йылдың июне (ҡара: Ливан һуғышы (1982)

Филателияла

СССР Ҡораллы Көстәре (РККА) темаһына СССР-ҙа сығарылған байтаҡ почта маркалары арналған. Түбәндә маркаларҙың юбилей сығарылыштары бирелгән:

• СССР почта маркалары серияһы, 1928 йыл: Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһына (РККА) 10 йыл
• 
• 
• 
• 

• Почта маркалары серияһы, 1938 йыл: Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһына 20 йыл
• 

• Почта маркалары серияһы, 1948 йыл: Совет Армияһына 30 йыл
• 
• 
• 
• 

• Почта маркалары серияһы, 1958 йыл: СССР Ҡораллы Көстәренә 40 йыл
• 
• 
• 
• 
• 

Айырыуса күп һанлы һәм сағыу почта маркалары серияһы Совет Ҡораллы Көстәренең 50 йыллығына сығарылды:

• Почта маркалары серияһы, 1968 йыл: Совет Ҡораллы Көстәренә 50 йыл
• 
  1919 йыл. В. И. Лениндың Мәскәүҙең Ҡыҙыл майҙанында Всевобуч ғәскәрҙәре алдында сығышы
• 
  Һин үҙ иркең менән ғәскәргә яҙылдыңмы?
• 
• 
  Тыныслыҡ һәм хеҙмәт ҡаҙаныштары һағында
• 
  1939 йыл. Көнбайыш Украина һәм Көнбайыш Белоруссия халҡы Ҡыҙыл Армияны ҡаршылай
• 
  1941 йыл. Мәскәү янында немец-фашист ғәскәрҙәрен тар-мар итеү
• 
  1943 йыл. Сталинград янында немец-фашист ғәскәрҙәрен тар-мар итеү
• 
  1945 йыл. Мәскәүҙә Еңеү парады
• 
  Серияның почта блогы
• 
  СССР Ҡораллы Көстәренең хәрби техникаһы
• 
  СССР Ҡораллы Көстәренең биш мөйөшлө йондоҙо һәм ғәскәри төрҙәре флагтары

• ССР Союзының почта карточкаһы, 1978 йыл: СССР Ҡораллы Көстәренең 60 йыллығы
• 
  Советтар Союзының почта карточкаһы, 1978 йыл: СССР Ҡораллы Көстәренең 60 йыллығы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рус армияһы тарихы
• Пётр I Армияһы

Әҙәбиәт

• Справка Управления устройства и службы войск ГУ РККА о социальном составе РККА на 1 апреля 1926 года, от 19 февраля 1927 года.
• Вавилон — «Гражданская война в Северной Америке» / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М. : Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1979. — 654 с. — (Совет хәрби энциклопедияһы : [в 8 т.]; vol. 1976—1980, вып. 2)..
• Военный энциклопедический словарь, М.: Воениздат, 1984.
• Основы советского военного законодательства. Учебник / под общ. ред. С. С. Максимова, М.: Воениздат, 1978.
• Партийно-политическая работа в Красной армии. Документы, июль 1929 г. — май 1941 г. — М.: Воениздат, 1985.(недоступная ссылка)
• Рапопорт В., Алексеев Ю. Измена Родине: Очерки по истории Красной Армии. — Лондон: Overseas Pub, 1988.
• Военная элита России: Советский период, 1917—1991. Энцикл. справочник. — М.: Вече, 2010.(недоступная ссылка)
• Garthoff R. L. Soviet Military Policy: A Historical Analysis. — New York; Washington: Praeger, 1966.
• Жарков В. В. РККА 1920—1930 гг.: организационное строительство и идеологическая работа. Монография. — Ярославль: Изд-во ЯГПУ, 2008.(недоступная ссылка)
• Кадыров Б. Г. Армия и национальный вопрос (1921—1938 гг.). — Казань: Изд-во Казан. ун-та, 2001.
• Кадыров Б. Г. Национальная политика советского государства в межвоенный период (военный аспект). — Казань: ДАС, 2002.
• Печенкин А. А. Военная элита СССР в 1935—1939 гг.: репрессии и обновление. — М.: ВЗФЭИ, 2003.(недоступная ссылка)
• Печенкин А. А. Сталин и Военный совет. — М.: ВЗФЭИ, 2007.(недоступная ссылка)
• Художественная выставка «XV лет РККА». — М.: Изогиз, 1934.(недоступная ссылка)
• Художественная выставка «XX лет РККА и Военно-морского флота». Каталог. — М.: Воениздат, 1938.(недоступная ссылка)
• Феськов В. И., Калашников К. А., Голиков В. И. Советская Армия в годы «холодной войны» (1945—1991). — Томск: Изд. Том. гос. ун-та, 2004. — ISBN 5-7511-1819-7.
• Стратегический очерк Великой Отечественной войны 1941—1945 гг.
• История второй мировой войны, 1939—1945. М., 1978. Т. 9.
• Тыл Вооружённых Сил. 300 лет. Военно-ист. альбом. М.: Защитники Отчизны, 2000.
• Во Имя России. Российское государство, армия и воинское воспитание / Под ред. В. Кулакова, В. Золотарева, В. Марущенко, С. Антюшина. — М.: Русь-РКБ, 1999. — 352 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-86273-020-6.

Һылтанмалар

• soldat.ru — страница Вооружённых Сил СССР (ВС СССР)
• Официальная страница Министерства обороны Российской Федерации (Минобороны России) 2016 йыл 25 ноябрь архивланған.
• Сайт, посвящённый РККА
• ВС СССР
• «ВС СССР» в БСЭ
• Форма одежды, нагрудные знаки и т.л. ВС СССР в ВЭС
• Вооружение, военная техника и форма одежды русской армии и ВМФ в XX веке 2022 йыл 7 ғинуар архивланған.
• Статья «От „Ильи Муромца“ до „Белых Лебедей“» // Российская Газета, 23 декабря 2010
• «О всеобщей воинской обязанности»
• Закон СССР от 1.09.39 о всеобщей воинской обязанности.
• Приказ НКО СССР от 20 июня 1940 г № 0130
• «Руководство для бойца пехоты»
• Военный парад в СССР
• Потери личного состава Вооружённых Сил России
• Справка-доклад Г. К. Жукова в ЦК КПСС о сокращении численности вооружённых сил СССР, 12 августа 1955 г..
• Записка Г. К. Жукова и В. Д. Соколовского в ЦК КПСС о дальнейшем сокращении Вооружённых Сил СССР, 9 февраля 1956 г.
• Памятная медаль «В память 95-летия Вооружённых сил СССР»