Википедия

Эль-Ниньо

Эль-Ни́ньо (исп. El Niño — сабый ир бала, малай) йәки Көньяҡ осцилляция (ингл. El Niño/La Niña — Southern Oscillation, ENSO) — Тымыҡ океандың экватор өлөшөндә һыуҙың өҫкө ҡатламының климатҡа ярайһы уҡ көслө йоғонто яһай торған температура тирбәлеше.

1997 йылғы Эль-Ниньо (TOPEX)

Тарыраҡ мәғәнәлә Эль-Ниньо — Көньяҡ осцилляцияның йылынған өҫкө ҡатлам һыуҙарының көнсығышҡа күсеүенән торған фазаһы. Был осорҙа пассаттар көсһөҙләнә йәки бөтөнләй тынып ҡала, Тымыҡ океандың көнсығышында, Перу ярҙары буйында, апвеллинг әкренәйә. Осцилляцияның ҡапма-ҡаршы фазаһы Ла-Нинья (исп. La Niña — сабый ҡыҙ бала, ҡыҙсыҡ) тип атала. Осцилляцияның ғәҙәти оҙайлығы — 3—8 йыл, ләкин Эль-Ниньоның көсө һәм дауамлылығы ғәмәлдә төрлө була. Әйтәйек, 1790—1793, 1828, 1876—1878, 1891, 1925—1926, 1982—1983 һәм 1997—1998 йылдарҙа Эль-Ниньоның бик ҡеүәтле фазалары теркәлгән, ә, мәҫәлән, 1991—1992, 1993, 1994 йылдарҙа был күренеш йыш ҡабатлана һәм көсһөҙ була. Эль-Ниньо 1997—1998 йй. айырыуса көслө була һәм донъя йәмәғәтселеге менән матбуғаттың иғтибарын йәлеп итә. Шул осорҙа уҡ Көньяҡ осцилляция менән климаттың глобаль үҙгәрештәре араһындағы бәйләнеш хаҡында теориялар тарала. 1980-се йылдар башынан алып Эль-Ниньо шулай уҡ 1986—1987 һәм 2002—2003 йылдарҙа ла хасил була.

Тасуирламаһы

үҙгәртергә

Перуҙың көнбайыш яры буйындағы шарттар ҡәҙимге ваҡытта һыуҙы көньяҡтан ҡыуып килтергән Перу ағымы менән билдәләнә. Ағым көнбайышҡа боролған ерҙә, экватор буйлап, тәрән сөңгөлдәрҙән планктонға бай һалҡын һыуҙар ҡалҡа, был океанда тормоштоң әүҙем үҫешен тәьмин итә. Һалҡын ағым үҙе Перуҙың был өлөшөндә климаттың ҡоролоғон билдәләй һәм сүлдәр барлыҡҡа килтерә. Пассаттар һыуҙың өҫкө йылы ҡатламын Тымыҡ океандың көнбайыш зонаһына ҡыуалай, ә унда йылы тропик бассейн (ЙТБ) барлыҡҡа килә. Унда һыу 100—200 м[1] тәрәнлеккә тиклем йылынған. Уолкерҙың атмосфералағы әйләнеше, пассаттар рәүешендә күренеп, Индонезия төбәге өҫтөндәге түбән баҫым менән берлектә Тымыҡ океан кимәленең был урында уның көнсығышына ҡарағанда 60 сантиметрға бейегерәк булыуына килтерә. Ә һыу температураһы бында 29 — 30 °C етһә, Перу ярҙарында 22 — 24 °C тәшкил итә. Ләкин Эль-Ниньо башланһа, бөтәһе лә үҙгәрә. Пассаттар көсһөҙләнә, ЙТБ йәйелеп китә, һәм Тымыҡ океандың ифрат ҙур майҙанында һыу температураһы күтәрелә. Перу тирәһендә һалҡын ағым көнбайыштан Перу ярҙарына табан хәрәкәт иткән йылы һыу массаһы менән алмашына, апвеллинг йомшара, аҙыҡһыҙлыҡтан балыҡ ҡырыла, ә көнбайыш елдәре сүл яғынан дымлы һауа массалары, хатта ташҡындар яһарлыҡ ҡойма ямғырҙар килтерә. Эль-Ниньоның һөжүме атлантик тропик циклондарҙың әүҙемлеген кәметә.

Асыу тарихы

үҙгәртергә

«Эль-Ниньо» термины тәү башлап 1892 йылда телгә алына, капитан Камило Каррило Лимала Географик йәмғиәт конгресында Перу моряктары йылы төньяҡ ағымын «Эль-Ниньо» тип атауҙары, сөнки уның католиктар Раштыуаһы алдынан айырыуса һиҙелерлек булыуы тураһында хәбәр итә. 1893 йылда Чарльз Тодд Һиндостан менән Австралияла ҡоролоҡтоң гел бер ваҡытта булыуы тураһында фараз әйтә. 1904 йылда Норман Локьер ҙа шуны билдәләй. Перу яр буйындағы йылы төньяҡ ағымы менән был илдәге ташҡындар араһындағы бәйләнеш хаҡында 1895 йылда Пезет менән Эгуигурен да хәбәр итә.

Тәү башлап Көньяҡ осцилляция күренештәрен 1923 йылда Гилберт Томас Уолкер тасуирлай. Нәҡ ул «Көньяҡ осцилляция», «Эль-Ниньо» һәм «Ла-Нинья» тигән терминдарҙы индерә, Тымыҡ океандың экватор яны өлөшөндәге атмосферала зональ конвекцион әйләнеште тикшерә, был күренешкә уның исеме ҡушыла. Оҙаҡ ваҡыттар был күренеште төбәктеке генә һанап, уға бер кем дә тейешле иғтибар бирмәй. XX быуат аҙағында ғына Эль-Ниньоның планета климаты менән бәйләнештәре асыҡлана.

Күләм тасуирламаһы

үҙгәртергә

Әлеге ваҡытта күләм тасуирламаһы өсөн Эль-Ниньо һәм Ла-Нинья күренештәре Тымыҡ океандың экватор өлөшөндә өҫкө ҡатламдың 5 айҙан да кәм булмаған ваҡыт эсендәге температура аномалиялары тип билдәләнә, был аномалиялар һыу температураһының 0,5 °C дәүмәлендә юғарыға (Эль-Ниньо) йәки түбәнгә (Ла-Нинья) тайпылыуында сағыла.

Эль-Ниньоның тәүге билдәләре:

  1. Һинд океаны, Индонезия һәм Австралия өҫтөндә һауа баҫымының артыуы.
  2. Таити, Тымыҡ океандың үҙәк һәм көнсығыш өлөштәре өҫтөндә баҫымдың кәмеүе.
  3. Тымыҡ океандың көньяҡ өлөшөндә пассаттарҙың йомшарыуы, хатта туҡталыуы һәм ел йүнәлешенең көнбайышҡа боролоуы.
  4. Перуҙа йылы һауа массаһы, Перу сүлдәрендә ямғырҙар.

Перу ярҙарында һыу температураһының 0,5 °C күтәрелеүе иһә Эль-Ниньо барлыҡҡа килеүҙең шарты ғына тип ҡарала. Ғәҙәттә был аномалия бер нисә аҙна тора ла эҙһеҙ генә юғала. Бары тик биш айлыҡ аномалия ғына Эль-Ниньо күренеше тип билдәләнә һәм, балыҡ тотоу күләменең кәмеүенә килтереп, төбәк иҡтисадына һиҙелерлек зыян яһай.

Эль-Ниньоның тасуирламаһы өсөн шулай уҡ Көньяҡ осцилляция индексы файҙаланыла (ингл. Southern Oscillation Index, SOI). Ул Таити менән Дарвин (Австралия) өҫтөндәге баҫым айырмаһы булараҡ хисаплап сығарыла. Индекстың кире ҡиммәттәре — Эль-Ниньо, ә ыңғай ҡиммәттәре Ла-Нинья тураһында шаһитлыҡ ҡыла.

Башланғыс осорҙары һәм билдәләре

үҙгәртергә
 
Ховмюллерҙың Мадден-Джулиан осцилляцияһын һүрәтләүсе диаграммаһы. Биш көнлөк үҙгәреүсән уртаса дәүмәл [6]. Вертикаль күсәр — ваҡыт (өҫтән аҫҡа ҡарай арта), горизонталь күсәр — оҙонлоҡ. Юғарғы һул мөйөштән аҫҡы уң мөйөшкә контурҙар көнбайыштан көнсығышҡа хәрәкәтте күрһәтә.

Сәбәптәре тулыһынса асыҡланып бөтмәһә лә, Эль-Ниньоның уның состав өлөштәре Уолкер әйләнеше (инг.)баш. булып торған пассаттарҙың бер нисә ай буйы көсһөҙләнеүенән башланыуы билдәле. Кельвин тулҡындары (инг.)баш. Тымыҡ океандан экватор буйлап хәрәкәт итә һәм Көньяҡ Америка янында йылы һыу массивын барлыҡҡа килтерә, ғәҙәттә бында апвеллинг (океандың тәрәндәге һыуҙарының өҫкә күтәрелеүе) һөҙөмтәһендә океанға түбән температуралар хас. Пассаттарҙың көсһөҙләнеүе, уларға көслө көнбайыш елдәренең ҡаршы тороуын да иҫәпкә алғанда, ишле циклон (экваторҙан көньяҡҡа һәм төньяҡҡа) хасил итергә һәләтле, был да буласаҡ Эль-Ниньо[2] билдәһе булып тора.

Тымыҡ океан йылыны һыуытыуҙың мөһабәт системаһы булып тора, һауа массалары системаларының хәрәкәте лә уға бәйләнгән. Тымыҡ океан температураһының үҙгәреүе бөтә донъялағы һауа торошона йоғонто яһай[3]. Ямғыр фронттары океандың көнбайыш өлөшөнән Америка яғына күсә, шул уҡ ваҡытта Индонезияла һәм Һиндостанда ҡоро көндәр урынлаша[4].

Джейкоб Бьеркнес (инг.)баш., норвег-американ метеорологы, 1969 йылда, Тымыҡ океандың көнбайышындағы аномаль йылы зона көнсығыш һәм көнбайыш өлөштәр араһындағы температура айырмаһын кәметергә һәм шуның менән йылы һыуҙарҙы көнбайышҡа ҡыуыусы пассаттарҙы көсһөҙләндерергә мөмкин, тигән фараз әйтеп, Эль-Ниньоны өйрәнеүгә үҙ өлөшөн индерҙе. Ошоноң һөҙөмтәһендә көнбайыш йүнәлештә йылы һыу массалары арта[5]. Йылы массаларҙың, Тымыҡ океандағы экваториаль һыуҙар өҫтөндә йыйылып, һуңынан Эль-Ниньо барышында аҫҡа төшөүен һүрәтләгән бер нисә модель тәҡдим ителде[6]. Эль-Ниньо үтеп киткәс, йылы туплау зонаһы артабан бер нисә йыл буйы «заряд йыйырға» тейеш, шунан һуң ғына сираттағы осцилляция тормошҡа аша ала[7].

Мадден-Джулиан осцилляцияһы Эль-Ниньоның тура сәбәпсеһе түгел, ләкин ул кәрәгенән артыҡ мул яуым-төшөм зонаһын 30-60 көн дауамында көнбайыштан көнсығышҡа табан тропик бүлкәт буйлатып ҡыуалай, шунлыҡтан Эль-Ниньо менән Ла-Ниньяның үҫеш тиҙлегенә һәм ҡеүәтенә бер нисә юл менән йоғонто яһауы ихтимал[8]. Мәҫәлән, көнбайыштан килгән һауа ағымдары, Мадден-Джулиан осцилляцияһы барлыҡҡа килтергән түбән атмосфера баҫымы өлкәләре араһынан үтеп, экваторҙан төньяҡҡа һәм көньяҡҡа циклонлы әйләнештәр барлыҡҡа килтерергә һәләтле. Был циклондар көсәйһә, Тымыҡ океандың экватор өлөшөндәге көнбайыш елдәр ҙә көсәйә һәм көнсығышҡа табан шыла, шулай итеп, улар ҙа Эль-Ниньоны үҫтереүҙә ҡатнаша[9]. Мадден-Джулиан осцилляцияһы шулай уҡ көнсығыш йүнәлештә тарала торған Кельвин тулҡындарының (ингл. Kelvin wave) сығанағы булырға мөмкин волн Кельвина (инг.)баш., үҙ сиратында улар Эль-Ниньо тарафынан көсәйтелә, һөҙөмтәлә бер-береһен көсәйтеү барлыҡҡа килә[10] .

Көньяҡ осцилляция

үҙгәртергә
 
Нормаль Тымыҡ океан һыҙмаһы: экватор елдәре йылы һыу массивтарын көнбайышҡа ҡыуа. Һыуыҡ һыуҙар Көньяҡ Америка ярҙары буйлап күтәрелә. Thermocline — термоклин, equator — экватор, convective loop — конвекцион элмәк (NOAA/PMEL/TAO)
 
Эль-Ниньо барлыҡҡа килеү шарттары: Йылы һыу массивы Көньяҡ Америка ярҙарына йүнәлә. Сөңгөлдән һыуыҡ һыу күтәрелмәү йылыныуға килтерә.
 
Ла-Нинья барлыҡҡа килеү шарттары: Йылы һыуҙар ғәҙәттәгенән көнбайышҡараҡ шыла.

Көньяҡ осцилляция Эль-Ниньоның атмосфералағы компоненты булып тора һәм Тымыҡ океандың көнсығыш һәм көнбайыш өлөшөндәге һыуҙар араһында атмосфераның Ер өҫтөнә яҡын ҡатламдарында һауа баҫымының тирбәлештәренән ғибәрәт. Осцилляцияның дәүмәле Көньяҡ осцилляция индексы ярҙамында иҫәпләнә (ингл. Southern Oscillation Index, SOI). Индекс Таити менән Дарвин (Австралия)[11] тапҡырында ер өҫтөндәге һауа баҫымының айырмалары нигеҙендә иҫәпләп сығарыла. Эль-Ниньо кире ҡиммәтле индекс ваҡытында күҙәтелә, был Таитиҙа һәм Дарвинда баҫым айырмаһының минималь булыуын аңлата.

Түбән атмосфера баҫымы ғәҙәттә — йылы һыуҙар өҫтөндә, ә юғарыһы һыуыҡ һыуҙар өҫтөндә яһала, йылы һыуҙар өҫтөндә йылдам конвекция барыуы бының өлөшләтә сәбәпсеһе булып тора. Эль-Ниньо Тымыҡ океандың тропик өлөшөнөң үҙәк һәм көнсығыш өлкәләрендә оҙайлы йылы осорҙар тип ҡабул ителә. Был Тымыҡ океан пассаттары көсһөҙләнеүгә һәм көнсығыш һәм төньяҡ Австралия өҫтөндә яуым-төшөм кимәле кәмеүгә сәбәпсе булып тора.

Уолкерҙың атмосфера әйләнеше

үҙгәртергә

Эль-Ниньо барлыҡҡа килтерә торған шарттар булмаған осорҙарҙа Уолкер әйләнеше ер өҫтөнә яҡында ҡояш йылытҡан һыу һәм һауа массивтарын көнбайышҡа ҡыуыусы көнсығыш пассаттар рәүешендә билдәләнә. Был шулай уҡ Перу менән Эквадор ярҙары буйында апвеллинг барлыҡҡа килтерә, һөҙөмтәлә туҡлыҡлы матдәләргә бай һыуҙарҙы өҫкә сығара һәм балыҡты күбәйтә. Тымыҡ океандың көнбайыш өлөшөндә был осорҙарҙа һауа торошо түбән баҫымлы, йылы, дымлы була, артыҡ дым тайфундар һәм йәшендәр барлыҡҡа килтерә. Ошо күсеүҙәр һөҙөмтәһендә был осорҙа көнбайыш өлөштә океан кимәле 60 сантиметрға юғарыраҡ була[12][13][14][15].

Төрлө төбәктәрҙең климатына йоғонтоһо

үҙгәртергә

Көньяҡ Америкала Эль-Ниньо йоғонтоһо сағыуыраҡ күренә. Атап әйткәндә, Перуҙың төньяҡ яр буйында һәм Эквадорҙа йылы һәм үтә дымлы йәйге осор (декабрҙән февралгәсә) ошо күренешкә бәйле. Эль-Ниньо ҡеүәтле булғанда көслө ташҡындар яһала. Мәҫәлән, 2011 йылдың ғинуарында шулай булды. Көньяҡ Бразилия һәм төньяҡ Аргентина ла ғәҙәттәгенән дымлыраҡ осорҙо кисерә, ләкин ул нигеҙҙә яҙ һәм иртә йәй күҙәтелә. Чили үҙәгендә мул ямғырлы йылы ҡыш була, ә Перу менән Боливияла ҡайһы берҙә был төбәккә хас булмағанса ҡар яуа. Амазонка йылғаһы бассейнында, Колумбияла һәм Үҙәк Америка илдәрендә һауа торошо ҡорораҡ һәм йылыраҡ була. Индонезияла дымлылыҡ кәмей, урман янғындары сығыу ихтималлығы арта. Филиппин менән төньяҡ Австралияға ла ҡағыла был. Июндән авгусҡаса Квинслендта, Викторияла, Яңы Көньяҡ Уэльста һәм көнсығыш Тасманияла көндәр ҡоро тора. Антарктидала Антарктика ярымутрауының, Росс Ерҙәренең, Беллинсгаузен һәм Амундсен диңгеҙҙәренең көнбайышы ҙур күләмле ҡар һәм боҙ менән ҡаплана. Баҫым үҫә һәм һауа йылына. Төньяҡ Америкала, ҡағиҙә булараҡ, Урта Көнбайышта һәм Канадала ҡыш йылыраҡ килә. Үҙәк һәм көньяҡ Калифорнияла, Мексиканың төньяҡ-көнбайышында һәм АҠШ-тың көньяҡ-көнсығышында дымлылыҡ арта, ә АҠШ-тың төньяҡ-көнбайыш штаттарына ҡоролоҡ килә. Ла-Нинья ваҡытында, киреһенсә, Урта Көнбайышта ҡоролоҡ арта. Эль-Ниньо шулай уҡ атлантик ғәрәсәттәрҙең әүҙемлеген кәметә. Көнсығыш Африкала, шул иҫәптән Кения, Танзания һәм Аҡ Нил бассейнында, марттан майғаса оҙаҡҡа һуҙылған ямғырлы миҙгелдәр бара. Декабрҙән февралгә тиклем Африканың көньяҡ һәм үҙәк төбәктәре, нигеҙҙә Замбия, Зимбабве, Мозамбик һәм Ботсвана, ҡоролоҡтан интегә.

Эль-Ниньоға оҡшаш күренеш ҡайһы берҙә Атлантик океанда күҙәтелә, унда Африканың экваториаль яр буйында һыу йылына, ә Бразилия яр буйында һыуына. Шул уҡ ваҡытта был әйләнештең Эль-Ниньо менән бәйләнеше лә бар.

Һаулыҡҡа һәм социумға йоғонтоһо

үҙгәртергә

Эль-Ниньо экстремаль һауа торошо шарттарына сәбәпсе була, улар эпидемия төҫөн ала торған ауырыуҙар барлыҡҡа килеү йышлығы циклдары менән бәйләнгән. Эль-Ниньо серәкәйҙәр аша йоға торған ауырыуҙар — малярия, денге биҙгәге һәм Рифт үҙәне биҙгәге таралыу хәүефе артыу менән бәйле. Малярия барлыҡҡа килеү циклдары Һиндостанда, Венесуэлала һәм Колумбияла Эль-Ниньоға бәйле. Австралияның көньяҡ-көнсығышында Ла-Нинья арҡаһында башлана торған көслө ямғырҙарҙан һәм ташҡындарҙан һуң барлыҡҡа килеүсән австралий энцефалиты (Муррей үҙәне энцефалиты — MVE) тоҡаныуҙары менән бәйләнеше күҙәтелә. Эль-Ниньо арҡаһында 1997—1998 йылдарҙағы Кенияның төньяҡ-көнсығыш өлөшөндә һәм Сомалиҙың көньяҡ өлөшөндә экстремаль яуым-төшөмдән һуң башланған Рифт үҙәне биҙгәге сағыу миҫал булып тора[16]

Шулай уҡ климаты Эль-Ниньо менән бәйле булған илдәрҙә һуғыштар һәм граждандар бәрелештәренә лә Эль-Ниньо сәбәпсе булыуы ихтимал, тип һанала. 1950—2004 йылдар мәғлүмәттәрен өйрәнеү күрһәтеүенсә, был осорҙағы граждандар бәрелештәренең 21 % Эль-Ниньо менән бәйле. Граждандар һуғышы башланыу ихтималлығы Эль-Ниньо йылдарында Ла-Нинья йылдарына ҡарағанда ике тапҡырға юғарыраҡ. Бәлки, климат менән хәрби хәрәкәттәр араһында бәйләнеш эҫе йылдарға хас уңыш булмау арҡыры ғәмәлләшәлер[17][18].

Һуңғы осраҡтар

үҙгәртергә

Эль-Ниньо 2006 йылдың[19] сентябренән 2007 йылдың башына тиклем күҙәтелде[20]. Һөҙөмтәлә 2007 йыл ҡоролоғо аҙыҡ-түлектең ҡиммәтләнеүенә килтерҙе һәм шул арҡала Мысырҙа, Камерунда һәм Гаитиҙа ижтимағи сыуалсыҡтарға сәбәпсе булды.[21]

АҠШ-тың Океан һәм атмосфера тикшеренеүҙәре милли идаралығы мәғлүмәттәренә ярашлы, Эль-Ниньо Тымыҡ океандың экваториаль өлөшөндә 2009 йылдың июнендә башланған, 2010 йылдың ғинуар — февралендә иң бейек нөктәһенә еткән. Һыуҙың үтә юғары температураһы 2010 йылдың майына тиклем һаҡлана, шунан түбән ҡиммәткә күсә (Ла-Нинья) һәм 2012 йылдың апреленә нормаль ҡиммәткә әйләнеп ҡайта. Эль-Ниньо был юлы Һиндостанда һуңғы дүрт тиҫтә йылдағы иң аяуһыҙ ҡоролоҡтоң сәбәпсеһе булды.[21]

2014 йылдың июнендә Бөйөк Британияның Метеорология хеҙмәте (en: Met Office) 2014 йылда Эль-Ниньо үҫеү ихтималлығы юғары булыуы тураһында хәбәр иткәйне. БМО Эль-Ниньоның октябрҙә башланыу ихтималлығы — 80 % һәм августа уҡ башланыу мөмкинлеге 60 % булыуы тураһында белдергәйне. Был Һиндостанда муссон ямғырҙарының әҙәйеүенә һәм, шуның эҙемтәһе булараҡ, уңыштар түбәнлегенә килтерергә тейеш ине. Шулай уҡ Индонезия һәм Австралия ла зыян күрер, ә Төньяҡ һәм Көнбайыш Европала ҡыш һыуыҡ булыр тип көтөлгәйне. Көньяҡ Америка һәм көнсығыш Океания илдәрендә яуым-төшөм күләме арта, тимәк, ташҡындар һәм ишелмәләр хәүефе лә көсәйә. АҠШ-тың көнбайыш штаттары ғәҙәттә ҡоролоҡтан яфа сикһә, уларға көслө ямғырҙар вәғәҙә ителде.[22]

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Научная Сеть. Феномен Эль-Ниньо 2018 йыл 30 ноябрь архивланған.
  2. ↑ Tim Liu. El Niño Watch from Space. НАСА (6 сентябрь 2005). Дата обращения: 31 май 2010. 2009 йыл 31 июль архивланған.
  3. ↑ Stewart, Robert El Niño and Tropical Heat. Our Ocean Planet: Oceanography in the 21st Century. Department of Oceanography, Техасский университет A&M (6 ғинуар 2009). Дата обращения: 25 июль 2009. Архивировано 11 май 2013 года. 2009 йыл 13 сентябрь архивланған.
  4. ↑ Dr. Tony Phillips. A Curious Pacific Wave. National Aeronautics and Space Administration (5 март 2002). Дата обращения: 24 июль 2009. Архивировано 11 май 2013 года. 2009 йыл 26 июль архивланған.
  5. ↑ Nova. 1969. Public Broadcasting Service (1998). Дата обращения: 24 июль 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
  6. ↑ De-Zheng Sun. Nonlinear Dynamics in Geosciences: 29 The Role of El Niño—Southern Oscillation in Regulating its Background State. — Springer, 2007. — ISBN 978-0-387-34917-6.(недоступная ссылка)
  7. ↑ Soon-Il An and In-Sik Kang (2000). «A Further Investigation of the Recharge Oscillator Paradigm for ENSO Using a Simple Coupled Model with the Zonal Mean and Eddy Separated». Journal of Climate 13 (11): 1987–93. DOI:[[DOI:10.1175/1520-0442(2000)013<1987:AFIOTR>2.0.CO;2|10.1175/1520-0442(2000)013<1987:AFIOTR>2.0.CO;2]]. ISSN 1520-0442. Bibcode: 2000JCli...13.1987A. Проверено 2009-07-24.
  8. ↑ Jon Gottschalck and Wayne Higgins. Madden Julian Oscillation Impacts. Climate Prediction Center (16 февраль 2008). Дата обращения: 24 июль 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
  9. ↑ Air-Sea Interaction & Climate. El Niño Watch from Space. Jet Propulsion Laboratory California Institute of Technology (6 сентябрь 2005). Дата обращения: 17 июль 2009. 2009 йыл 31 июль архивланған.
  10. ↑ Eisenman, Ian; Yu, Lisan; Tziperman, Eli (2005). «Westerly Wind Bursts: ENSO's Tail Rather than the Dog?». Journal of Climate 18 (24): 5224–38. DOI:10.1175/JCLI3588.1. Bibcode: 2005JCli...18.5224E.
  11. ↑ Climate glossary - Southern Oscilliation Index (SOI). Бюро метеорологии (3 апрель 2002). Дата обращения: 31 декабрь 2009. Архивировано 11 май 2013 года.
  12. ↑ Pidwirny, Michael Chapter 7: Introduction to the Atmosphere. Fundamentals of Physical Geography. physicalgeography.net (2 февраль 2006). Дата обращения: 30 декабрь 2006. Архивировано 11 май 2013 года.
  13. ↑ Envisat watches for La Niña. BNSC via the Internet Wayback Machine (9 ғинуар 2011). Дата обращения: 26 июль 2007. Архивировано 24 апрель 2008 года. 2008 йыл 24 апрель архивланған.
  14. ↑ The Tropical Atmosphere Ocean Array: Gathering Data to Predict El Niño. Celebrating 200 Years. NOAA (8 ғинуар 2007). Дата обращения: 26 июль 2007. Архивировано 11 май 2013 года.
  15. ↑ Ocean Surface Topography. Oceanography 101. JPL (5 июль 2006). Дата обращения: 26 июль 2007. Архивировано 11 май 2013 года. 2009 йыл 14 апрель архивланған.Annual Sea Level Data Summary Report July 2005 - June 2006 (PDF). The Australian Baseline Sea Level Monitoring Project. Bureau of Meteorology. Дата обращения: 26 июль 2007. Архивировано 7 август 2007 года. 2007 йыл 7 август архивланған.
  16. ↑ El Niño and its health impact. Health Topics A to Z. Дата обращения: 1 ғинуар 2011. Архивировано 13 февраль 2012 года..
  17. ↑ Hsiang, S. M. , Meng, K. C. & Cane, M. A. (2011). «Civil conflicts are associated with the global climate». Nature 476: 438–441. DOI:10.1038/nature10311.
  18. ↑ Quirin Schiermeier (2011). «Climate cycles drive civil war». Nature 476: 406–407. DOI:10.1038/news.2011.501.
  19. ↑ Pastor, Rene. El Niño climate pattern forms in Pacific Ocean, USA Today (14 сентябрь 2006). 2012 йыл 15 июль архивланған.
  20. ↑ Borenstein, Seth. There Goes El Niño, Here Comes La Niña, CBS News (28 февраль 2007). 2013 йыл 2 май архивланған.
  21. ↑ 21,0 21,1 Азия готовится защищаться от угрозы Эль-Ниньо — AgroXXIFORMAT_PLACEHOLDER_0 2018 йыл 14 ғинуар архивланған.
  22. ↑ Lenta.ru: Наука и техника: Наука: Эль-Ниньо приведет к глобальным климатическим катаклизмамFORMAT_PLACEHOLDER_1

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • César N. Caviedes, 2001. El Niño in History : Storming Through the Ages (University Press of Florida)
  • Brian Fagan , 1999. Floods, Famines, and Emperors : El Niño and the Fate of Civilizations (Basic Books)
  • Michael H. Glantz, 2001. Currents of change , ISBN 0-521-78672-X
  • Mike Davis, Late Victorian Holocausts: El Niño Famines and the Making of the Third World (2001), ISBN 1-85984-739-0
  • Всеволод Бернштейн, Эль-Ниньо (2011), ISBN 978-5-91709-009-2
  • S. M. Hsiang, K. C. Meng, M. A. Cane. Civil conflicts are associated with the global climate // Nature. 2011. V. 476. P. 438—441.
  • Quirin Schiermeier (2011). «Climate cycles drive civil war». Nature476: 406—407. doi:10.1038/news.2011.501.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Эль-Ниньо Викимилектә
  Эль-Ниньо Викияңылыҡтарҙа
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Эль-Ниньо&oldid=1259148» битенән алынған