Википедия

Кения

Ке́ния (суахили һәм ингл. Kenya [ˈkɛnjə]), рәсми атамаһы — Ке́ния Респу́бликаһы (суахили Jamhuri ya Kenya, ингл. Republic of Kenya) — Көнсығыш Африкалағы дәүләт. Бөйөк Британияның элекке колонияһы, 1963 йылдың 12 декабрендә бойондороҡһоҙлоҡ ала. Милләттәр Берләшмәһе составына инә.

Кения Республикаһы
Jamhuri ya Kenya  Republic of Kenya
Кения гербы
Флаг
Девиз: «Harambee (Бергә эшләргә)»
Гимн: «Ee Mungu Nguvu Yetu»
Үҙаллылыҡ датаһы 12 декабрь 1963 ( Бөйөк Британиянан)
Рәсми телдәр Суахили теле[1] һәм инглизсә[2]
Баш ҡала Найроби
Идара итеү төрө Президент республикаһы
Президент

Вице-президент Премьер-министр

Мваи Кибаки

Калонзо Мусьока Раила Одинга

Территория
• Бөтәһе
• % һыу өҫтө 		46
582 650 км²
2,3
Халыҡ
• Һаны (2019)
• Халыҡ тығыҙлығы
▲47564296[3] чел. (29)
81.63 чел./км²
ЭТП (ППС)
  • Бөтәһе
  • На душу населения
177.954 млрд[4] долл.
3705[4] долл.
ЭТП (номинал)
  • Бөтәһе
  • Бер кешегә
87.928 млрд[4] долл.
1831[4] долл.
КПҮИ (2020) ▲ 0,601

[5] (средний) (142 урын)

Валюта Кения шиллингы
Интернет-домен .ke
Код ISO KE
МОК коды KEN
Телефон коды +254 (+005 Танзания и Уганда ваҡытына)
Сәғәт бүлкәте 3

Бөгөнгө көндә ил Көнсығыш Африка илдәре араһында иң йылдам үҫешеүсе илдәрҙең береһе булып тора.

Баш ҡалаһы — Найроби. Аҡса берәмеге — Кения шиллингы.

Этимологияһы

үҙгәртергә

Ил Кениялағы тау хөрмәтенә аталған, уны кикуйю телендә Кере-Ньяга («тау» йәки «аҡ тау») тип атайҙар[7].

Тарихы

үҙгәртергә

Боронғо осор

үҙгәртергә

Кения, күп ғалимдар фекеренсә, кешелектең боронғо ата-бабалары төйәге булып тора. Унда, Рудольф күленең көнсығыш яры буйында, яҡынса 3 миллион йыл элек Ломеквиҙа йәшәгән ата-бабаларҙың эш ҡоралдары һәм һөйәктәре табылған[8].

Күпкә һуңыраҡ Кения территорияһында хәҙерге эфиоп расаһына яҡын кешеләр йәшәгән. Унда шулай уҡ койсан (хәҙерге Көньяҡ Африка) раса тибындағы ҡәбиләләр була. Һуңыраҡ көнбайыштан хәҙерге покомо, суахили һәм миджикендаларҙың ата-бабалары булған негроид банту телле ҡәбиләләр килә.

VIII—VIII быуаттарҙа Кения ярҙарында буйында суахили сауҙа үҙәктәре барлыҡҡа килә башлай. Улар Африканың эске райондары менән Һиндостан һәм Ғәрәбстан араһында аралашсы булараҡ сауҙа менән шөғөлләнә. Африканан тимер, алтын, фил һөйәге, мөгөҙморон мөгөҙө, ҡолдар сығаралар, үҙенә металл әйберҙәр, кәсеп әйберҙәре, туҡымалар индерелә.

Физик-географик ҡылыҡһырлама

үҙгәртергә

Географик урынлашыуы

үҙгәртергә
 
Кении картаһы

Дәүләт төньяҡта Эфиопия, көнсығышта Сомали, көньяҡ-көнбайышта Танзания, көнбайышта Уганда, төньяҡ-көнбайышта Көньяҡ Судан менән сиктәш. Дәүләт сигенең дөйөм оҙонлоғо — 3477 км: Эфиопия менән — 861 км, Сомали менән — 682 км, Көньяҡ Судан — 232 км, Танзания менән — 769 км, Уганда менән — 933 км[9].

Ярҙарын көньяҡ-көнсығыштан Һинд океаны һыуҙары, көнбайышта Виктория күле менән йыуа, яр буйы һыҙатының оҙонлоғо — 536 км[9]. Кенияның майҙаны — 582 650 км², шуларҙың 11 230 км² — һыу өҫтө[10]. Максималь оҙонлоғо — көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан 1131 км һәм төньяҡ-көнсығыштан көньяҡ-көнбайышҡа табан 1025 км[10]. Илдең үҙәгенә яҡын ерҙә экватор үтә.

Административ бүленеше

үҙгәртергә

2013 йылға тиклем Кения территорияһы 8 провинцияға һәм 71 өйәҙгә бүленгән. 2013 йылдың мартынан 47 округ иҫәпләнә.

 
Кения округтары
№ Провинция Административ үҙәгер Майҙаны,
км² 		Халҡы,[11]
чел. (2009) 		Тығыҙлыҡ,
кеше/км²
1 Үҙәк Ньери 13 164 4 383 743 333,01
2 Яр буйы Момбаса 82 893 3 325 307 40,12
3 Көнсығыш Эмбу 153 404 5 668 123 36,95
4 Найроби Найроби 695 3 138 369 4515,64
5 Төньяҡ-көнсығыш Гарисса 126 852 2 310 757 18,22
6 Ньянза Кисуму 12 613 5 442 711 431,52
7 Рифт-Валли Накуру 183 383 10 006 805 54,57
8 Көнбайыш Какамега 8 309 4 334 282 521,64
Бөтәһе 581 313 38 610 097 66,42

Халҡы

үҙгәртергә

Иҫәбе, урынлашыуы

үҙгәртергә
Халыҡ һаны[12]
1948 1962 1969 1979 1989 1999 2009 2019
5 400 000 ▲8 600 000 ▲10 944 664 ▲15 329 040 ▲21 450 763 ▲28 688 599 ▲38 610 097 ▲47 564 296

Халыҡ һаны — 47 564 296 жителей[13] (2019 йылғы халыҡ һанын иҫәпкә алыу).

 
2020 йылға Кения халҡының йәш-енес пирамидаһы

Йыллыҡ үҫеш — 2,2 % (2009—2019);

Тыуым — 1000 кешегә 35 (бала табыу — 1 ҡатын-ҡыҙға 4,4 бала, сабыйҙар үлеме — 1000-гә 53);

Үлем — 1000 кешегә 9;

Ғүмер оҙонлоғо — 58,8 йәш (ирҙәргә — 58 йәш, ҡатын-ҡыҙҙарға — 59 йәш);

Иммунодефицит вирусы (ВИЧ) менән ауырыу — 6,7 % (2003 йыл баһаһы).

Милли составы

үҙгәртергә
 
Кения округтары буйынса 2019 йылда халыҡ тығыҙлығы

ЦРУ-ның факттар китабына ярашлы, Кенияла түбәндәге этник төркөмдәр бар: кикуйю — 22 %, лухья — 14 %, луо — 13 %, календжин — 12 %, камба — 11 %, кисии — 6 %, меру 6 %, башҡа африкандар — 15 %, африкан булмағандар (индеецтар, инглиздәр, ғәрәптәр) — 1 %.

Телдәре

үҙгәртергә

Рәсми телдәр — инглиз һәм суахили, урындағы телдәр таралған. Мәктәптәрҙә инглиз телендә уҡыталар һәм бөтә хөкүмәт документтары алып барыла. Халыҡтың күпселеге суахили телен белә. Ул ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәр күп булған бантуй телдәре нигеҙендә милләт-ара аралашыу теле булып тора. Ethnologue мәғлүмәттәре буйынса, Кенияла 69 тел таралған[14].

Ир-аттың — 90 %, ҡатын-ҡыҙҙарҙың 80 % грамоталы (2003 йыл).

Туризм

үҙгәртергә
 
Сафари

Дәүләт килемдәренең төп сығанаҡтарының береһе — туризм.

Кенияның ҡырағай тәбиғәте бөтә донъянан туристарҙы йәлеп итә. Бында арыҫландың антилопаға һунар итеүен, бегемоттар ғаиләһенең һыу инеүен һәм алһыу фламингоның донъялағы иң ҙур колонияһын күрергә мөмкин. Кения биләмәһе бына инде 15 йылдан ашыу милли парк булып тора, шуға күрә бында һунар итеү ҡәтғи тыйылған.

Экстремаль ял итергә яратыусылар һүнгән Кения янартауына күтәрелә ала.

Интернет

үҙгәртергә

Халыҡтың 20 проценттан саҡ ҡына ашыуы, башлыса ҙур ҡалаларҙа, интернетҡа инә ала. Интернет цензураға дусар ителә.

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 7 // (unspecified title)
  2. ↑ 2,0 2,1 7.2 // (unspecified title)
  3. ↑ 2019 Kenya Population and Housing Census Results. Дата обращения: 14 март 2020. Архивировано 5 ноябрь 2019 года.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 World Economic Outlook Database, October 2019 – Report for Selected Countries and Subjects (ингл.). International Monetary Fund (IMF) (11 октябрь 2019). Дата обращения: 13 март 2020. Архивировано 28 май 2020 года.
  5. ↑ Human Development Indices and Indicators (ингл.). Программа развития ООН. — Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН. Дата обращения: 14 сентябрь 2018. Архивировано 15 май 2020 года.
  6. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/africa
  7. ↑ Поспелов, 2002, с. 426
  8. ↑ World’s oldest stone tools discovered in Kenya. news.sciencemag.org. Дата обращения: 12 ғинуар 2019. Архивировано 1 ғинуар 2016 года., 2015
  9. ↑ 9,0 9,1 CIA. The World Factbook. Kenya. Дата обращения: 15 июль 2011. Архивировано 31 август 2020 года.
  10. ↑ 10,0 10,1 Kenya - Location, size, and extent. Encyclopedia of the Nations. Дата обращения: 16 июль 2011. Архивировано 22 октябрь 2011 года.
  11. ↑ Kenya Census 2009 (недоступная ссылка — история). Kenya Bureau of Statistics (28 август 2009). Дата обращения: 22 май 2011. Архивировано 30 апрель 2013 года.
  12. ↑ Том I переписи населения и жилищного фонда Кении 2019 года: население по округам и округам. Архивировано 13 ноябрь 2019 года.
  13. ↑ 2019 Kenya Population and Housing Census Volume I: Population by County and Sub-County (билдәһеҙ). Kenya National Bureau of Statistics. Дата обращения: 23 декабрь 2022. Архивировано 23 декабрь 2022 года.
  14. ↑ Languages of Kenya. Дата обращения: 15 август 2012. Архивировано 23 ноябрь 2012 года.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Портал «Африка»
  Кения Викимилектә
  Кения Викияңылыҡтарҙа
  Кения Викигид


  Был ил тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Кения&oldid=1277058» битенән алынған