Шаманлыҡ

Шаманлыҡ (рус. Шаманизм) — (эвенкса шаман, саман — ярһыған кеше) — диндең тәүге формаларының береһе. Ҡамлау ваҡытында шамандың рухтар менән аралашыуы тибындағы күҙаллауға нигеҙләнә.

Шаманлыҡ

Шаманлыҡ Викимилектә

Шаманлыҡ магия, анимизм, фетишизм һәм тотемизм менән бәйле. Уның элементтары төрлө дини системаларҙа булырға мөмкин.

Шаманлыҡ Себер, Алыҫ Көнсығыш, Көньяҡ-Көнсығыш һәм Урта Азия һәм Африка, Төньяҡ Америка индеецтары, Австралия Һәм Океания, шулай уҡ Көньяҡ Америка индеецтары халыҡтарында үҫешкән. Ул теге йәки был формала күпселек ер халыҡтарында, айырыуса палеолит һәм неолит осоронда булған. Был йәһәттән шаманлыҡ тиҫтәләгән меңләгән йылдар буйы иҫәпләнгән боронғо дин тип һанала.

Ләкин бындай аңлау шартлы, сөнки хәҙерге диндәр берҙәм мифологик нигеҙҙе күҙ уңында тота. Шаманлыҡта хатта мифологик нигеҙҙә лә Евразия африка һәм америка шаманизмдары, ғөмүмән, үҙенең миф системаларына таяна.

«Шаман» төшөнсәһе бик күп телдәрҙә ҡулланыла. Уның килеп сығышының төп версияһы — тунгус-маньчжур — «са» тамырынан (са-ми/һа-ми/ша-ми) — «белеү» + - ман (суф. информация о suff берәй нәмәгә әүәҫлек күрһәтергә тырышыу), дост. саман (аллаһтың язаһынан бары тик аллаһ үҙе генә ҡотаара ала.). Шулай уҡ һинд арий телдәре һәм санскр. श्रमण «шраман» һәм пали शमण «саман» — тыңлаусы килеп сығыуы ихтимал.. Бынан тыш, һәр халыҡтың шамандар өсөн үҙ исемдәре бар, улар хатта бер халыҡтың шаман функцияларына һәм шаман категорияһына ҡарап айырыла ала.

Шаманлыҡ үҙенсәлектәре

Шаманлыҡ түбәндәге үҙенсәлектәргә эйә, улар төбәктән төбәккә һиҙелерлек үҙгәрергә мөмкин:

• Шаман рухтар һайланыусыһы. Тимәк, шамандар үҙ ихтыяры буйынса түгел, ә тәбиғәт ихтыяры буйынса, икенсе төрлө әйткәндә, юғары көстәр ихтыяры буйынса үҫә. Шамандар тыуа, ләкин үҙ ваҡыты етмәйенсә асылмай. Көстәрен асҡанға тиклем төш, рухтарҙы күреү, ҡапыл күрәҙәселек итеү кеүек өйәнәктәр булыуы ихтимал. Шаман ауырыуы термин булараҡ та билдәле.
• Шаманлыҡ тәү сиратта шәхси тәжрибәгә таяна, ул китап һәм ҡанундар рәүешендә тупланмай тиерлек. Хәҡиҡәт критерийы булып шамандың индивидуаль экстатик кисерештәре тора.
• Шаман ҡағиҙә булараҡ, рухтар менән аралашҡанда аралашсы булып хеҙмәт итә, ә ҡайһы берҙә рухтарҙың ихтыярына буйһона.
• Шаман донъяны (рух) өйрәнеп, шәхси тәжрибәһенә таянып, үҙ аллы төҙөй ала .
• Рух саҡыртыу йәки уның менән аралашыу өсөн ҡамлау ритуалдары ҡулланыла. . Күп кенә төбәктәрҙә ҡамлау өсөн бубен йәки варган, бейеүҙәр һәм ялбарыуҙар ҡулланыла..
• Шамандар донъяны рухтарҙың үҙ -ара тәьҫир итешеүе тип ҡабул итә, һәм был донъяла төрлө ритуалдар-инициациялар, рухтарға ярҙам итеү, рухтар менән көрәшеү һәм башҡалар ҙур әһәмиәткә эйә.
• Трансҡа инеп, шамандар башҡа донъяларға : үрге донъя (аллалар донъяһы), түбәнге донъя (демондар донъяһы), урта донъя (ер рухтары донъяһы) сәйәхәт ҡыла.

Шаман экстатик сәйәхәт ҡыла:

• Күктәрҙәге илаһ менән йөҙгә-йөҙ осрашып, уға үҙенең общинаһынан бүләк тапшырырға;
• кәүҙәнән алыҫта аҙашҡан йәки ендәр урлаған ауырыуҙың йәнен эҙләп табырға;
• мәрхүмдең йәнен уның яңы йортона илтеп ҡуйырға;
• Ниһайәт, үҙ белемен тәбиғи йән эйәләре менән аралашыу иҫәбенә байытырға.

Шаман бубен менән

Экстатик сәйәхәткә әҙерләнгәндә шаман ритуаль костюм кейә һәм бубен һуға (йәки махсус инструментта уйнай). Экстаз ваҡытында ул ҡырағай хайуанға әйләнә һәм башҡа шамандарға ташлана. Шамандың башҡа донъяларға сәйәхәт итеү һәләте һәм ғәҙәттән тыш йән эйәләрен (аллалар, шайтандар, мәрхүмдәр рухы һ. б.) үлемде танып белеүҙең хәл иткес факторы булып тора.

Себер шаманлығында өс донъяны: өҫкө (күк), урта (ер) һәм аҫҡы (ер аҫты) донъяны күҙ алдына килтереү таралған төшөнсә булып тора. Шаман — Донъя ағасы ярҙамында сирлене һауыҡтырыу, күрәҙәлек итеү, ямғыр саҡырыу кеүек практик маҡсаттарға ирешеү өсөн донъялар араһында йөрөй алған кеше.

Шаманлыҡ донъяла бөтә нәмәгә йән бирелгән тип раҫлаған анимистик диндәр таяна. Анимистик диндәрҙә Ҡояш, Ай, йондоҙҙар, күк күкрәү, йәшен, ут кеүек тәбиғи күренештәр илаһтар рәүешендә күрһәтелгән.

Тарихы

Шаманлыҡ — ул дини практика системаһы. Тарихи яҡтан ул билдәле бер төбәктәрҙең ҡәбиләләре йәки халҡы менән ассоциациялана һәм шамандарҙың теге донъя менән бәйләнешкә инеүенә ышаныуҙан ғибәрәт, шул арҡала ауырыуҙарҙы һауыҡтыра, рухтар менән аралаша һәм мәрхүмдәрҙе теге донъяға оҙатып йөрөй ала. Был идеология Европала, Азия, Тибет, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америка һәм Африкалала киң ҡулланыла. Ул илаһтар, ендәр һәм ата-бабалар рухтары донъяһы кеүек ғәҙәттән тыш күренештәргә ышаныуға йүнәлтелгән булған..

Кешелек тарихында шаманлыҡ

Алтай шаманы. XX быуат башы

Археология мәғлүмәттәре буйынса, шаман йолалары Себерҙә неолит һәм бронза быуатында ҡулланылған . Мәҫәлән, Үрге Амур буйының, Көнсығыш Байкал аръяғының, Яҡутстандың төрлө төбәктәренең һаҡланып ҡалған яҙыуҙары боронғо шаман йолаларын хәҙерге эвенктарҙың һуңғы неолит ата-бабаларының иллюстрацияһы булып тора. Теге йәки был нигеҙ һалыусы төҙөгән күпселек дини тәғлимәттәрҙән айырмалы рәүештә, шаманлыҡ тәбиғи, тарихи юл менән барлыҡҡа килгән. Донъяның кешеләр аңында сағылыуының билдәле бер этабында мифик Ғаләмдең образы шул тиклем әһәмиәтле һәм эшләнмәле була, уны айырым һәләттәре булған һәм махсус әҙерлек үткән шәхестәр генә асыҡлай ала. Күпселек йәмғиәттә кеше һәм теге донъя араһында «аралашсы»ға ихтыяж барлыҡҡа килә.

Рәсәйҙә иң боронғо шаман ҡәберлеге Онега күлендәге Болан утрауында табылған.

Көнсығыш Азияла Шаманлыҡ

«Батшалыҡтарҙың телмәре» (Го юй 國語 《 楚語下 》) ҡытай мәҙәниәтендә шаманлыҡтың тулы классик тасуирламаһын килтерә. Ир-аттар 覡 һәм ҡатын-ҡыҙҙар 巫 енес шамандары айырыла, улар ритуалдарҙы аңлай, рухтар менән үҙ-ара эш итеү өсөн яуаплы.

Кореяла (мудан) һәм Японияла (итако) шамандар булып күпселек осраҡта ҡатын-ҡыҙҙар тора . Кореяла һирәк ир-ат-шамандар йолалар үткәреү һәм ҡамлау өсөн ҡатын-ҡыҙ кейемен кейә. Японияла шаманлыҡ яйлап синтоизмға әүерелә — 1947 йылға тиклем япондарҙың этник дине,

Шаманлыҡ һәм дини ҡараштарҙың эволюцияһы

Төрлө төбәктәрҙә, төрлө халыҡтарҙа шаман тәжрибәһен туплау һәм аңлау барышында дини ҡараштарҙың примитив һәм аморф системалары (шулай уҡ улар менән бәйле дини системалар институттары) ҡатмарлыраҡ һәм тотороҡлораҡ итеп үҫешкән. Бындай эволюция һөҙөмтәһенең миҫалы булып даосизм — тәбиғәт, күңел, изге һәм яуыз рухтар донъяһы тураһындағы күҙаллауҙарҙы туплаған донъяға ҡараш тора..

Шаманлыҡ хәҙерге мәҙәниәттә, фәндә һәм квазин фәнендә

В XX быуат шаман техникалары традицион контекстан тыш — Нью-эйдж мәктәптәрендә һәм диндәрендә, психотерапияларҙың төрлө системаларында әүҙем ҡулланыла башлай .

Бүрәт шаманы Будажап Ширеторов

Америка антропологы һәм яҙыусы Карлос Кастанеданың шаманлығы тураһында китаптар ҙур таралыу таба. 2011 йылда немец рәссамы Кристиан Тоннис Франкфурттағы Майн ҡалаһында «Оло Алтайҙың шаманлығы» күргәҙмәһен ойошторола.

Киң лингвистик, фольклор һәм этнографик материалда Рәсәй лингвисты Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы дауалау тылсымы йолаларын һәм башҡорт шамандарының (башҡ. баҡсы, бағымсы) ауырыуҙары тураһындағы төшөнсәләрҙе ентекле тасуирлай.

2011 йылда Иркутск өлкәһендә Доржи Банзаров исемендәге Бүрәт дәүләт университеты филиалы базаһында шаманлыҡты өйрәнеү маҡсатында боронғо бүрәт динен өйрәнеү Үҙәге асыла.

2004 йылда француз кинорежиссеры Жан Кунен «Башҡа донъялар» (франц. D’autres mondes) Перула йәшәгән индеец халҡы — шипибо шаман йолалары тураһында фильмын сығара.

Саамдарҙа шаманлыҡ

Саам шаманы дөңгөрө (бубен)

Саамдарҙа шаман, ҡанбаба (жрец) һәм сихырсы функцияларын үтәгән культ әһелдәре (нойда, нойд, кебун) айырылып торған. Камлау ваҡытында улар дөңгөр (каннус, кобдас) йәки махсус билбау (почень) ҡулланған.

Башҡорттарҙа шаманлыҡ

Башҡорттарҙа шаманлыҡ исламға тиклемге дини инаныуҙарҙың байтаҡ өлөшөн тәшкил итә. Шаманлыҡ ҡалдыҡтары ислам менән бергә йәшәй. Шамандарҙың ритуалдары И. И. Георги, Лепёхин Иван Иванович, П. М. Кудряшёв, С. И. Руденко тикшеренеүҙәрендә тасуирлана. Шамандар (күрәҙә, шайтан күрәҙә, баҡсы, бағымсы) ауырыуҙарҙы дауалағанда уларға оялаған яуыз заттарҙы ҡыуыр өсөн «Шайтан уйыны», һирәгерәк «Зәхмәтте ҡыуыу», «Ен ҡыуыу» һ.б. йолаларҙы башҡарған; «йәй ташы», «яҙаташ» ярҙамында ямғыр саҡырған. (Ер эшкәртеүгә бәйле йолалар), юғалған кешеләрҙе, әйберҙәрҙе эҙләгән, киләсәкте юраған. Һарнау ярҙамында ҡурсалаусы рухтарҙы саҡырған, уларҙың береһе Ҡорҡот ата булған. Шаманлыҡ һәләте нәҫелдән нәҫелгә күскән.

Ә. Вәлиди теркәгән шаман дауаһы

Ә. Вәлидигә хөрәфәт, инаныуҙар ят булған. Ләкин Төркөстанға килгәс, тапма менән ауырып китеүе арҡаһында, шаман им-томонан баш тартмаҫҡа мәжбүр була. Шамандың дауалау ысулы хаҡында Ә. Вәлиди ентекләп яҙа:

Сирем Бохарала уҡ башланғайны. Хөкүмәт ағзаһы Ғәбделхәмит Арифов хинин килтереп бирҙе, тик ул ҡолаҡтарыма насар тәъҫир итә башланы. Бер көн: “Яҡында, Аҡъяр исемле ауылда бик тәжрибәле бағымсы (йәғни, шаман) бар, шунан дауалатайыҡ”, – тинеләр. Ирекһеҙҙән риза булдым. Бағымсыға хәбәр иттеләр. Ул ҡарлуҡтарҙан . булып сыҡты. Бер көн әҙерләнергә тейеш, шуға икенсе көн кис киттек. Үзбәк сатыры эсендә ҙур ут яғылған. Ҡап-ҡара һаҡаллы 40 йәштәрҙәге ҙур кәүҙәле бағымсы, ҡәҙимге кеше кеүек, сәй эсеп һөйләшеп ултырғандан һуң, иптәштәре менән түңәрәккә урынлаштылар. Ҡулындағы дөңгөр тип аталған барабанына һуға-һуға, бағымсы минең яныма килде. – Һин беҙгә ышанмайһың, рухтар килмәй. Уҡыуымды дауам итмәйем, – тине. Мин уға: – Дауам ит, мин ышанырмын, – тинем. Яңынан әйләнергә, барабан һуғырға, йырларға тотондолар. Ниһәйәт, берәүһендә экстаз башланды. Ауыҙынан аҡ күбек сыҡты һәм ул иҫен юғалтты. Уны бүтән яҡҡа сығарып һалдылар. Шул рәүешле башҡа бер нисәһендә лә экстаз башланғандан һуң, бағымсының үҙенә лә сират етте. Бер тимер көрәкте утҡа һалып ҡуйғайнылар. Көрәктең ағас һабы яна ла башланы. Бағымсы ауыҙына һыу алып көрәккә бөрктө. Утта ҡыҙған көрәктән һыу тамсылары сәсрәп, битемде яндырҙы. – Ҡурҡма, ҡурҡма – яҡшы, яҡшы, – тинеләр. Ниһәйәт, бағымсы утта ҡыҙған был тимер көрәкте ауыҙына ҡабып тешләне. Шул килеш минең тирәмдә бер нисә тапҡыр әйләнеп сыҡты ла, көрәкте кире утҡа ырғытты. Ул арала бағымсыға төрлө яҡтан төрлө һорауҙар бирҙеләр. Ул минең төҙәләсәгемде әйтте. Әмирҙең уңышҡа өлгәшеү-өлгәшмәүен дә һоранылар. Ыңғай яуап бирмәне. Йәнә бер нисә сәйәси һорау бирҙеләр. Ниһәйәт, ул иҫенә килде. Миңә: – Төҙәлерһең, дарыу-фәлән эсмә, – тине. Ауыҙына утлы көрәк алһа ла, ҡара мыйыҡтары һис тә көймәгәйне. Уттың ысын булыуын йөҙөмә сәсрәгән һыу тамсыларының ҡайнарлығынан үҙем татыным. Ғүмеремдә беренсе тапҡыр ысын шамандың им-том итеүен күрҙем. Бала сағымда, бер ауырығанда, үҙебеҙҙә лә бағымсынан дауалатҡайнылар. Ләкин ул бындай әкәмәттәр күрһәтеп мәшәҡәтләнмәне. Шунан һуң хинин ҡапманым, тапма ла эҙһеҙ юғалды. Был зат алдаҡсы түгел, нәғеҙ шаман булып сыҡты, һис бер ниндәй түләү йәки бүләк ҡабул итмәне

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ҡот ҡойоу
• Эскимостар фольклоры

Әҙәбиәт

• [ Шаманство] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
• Веселовский Н. И. Шаманизм // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Басилов В. Н. Шаманство как ранняя форма мистицизма // Вопросы научного атеизма. Вып. 38. Мистицизм: проблемы анализа и критики / Редкол. В. И. Гараджа (отв. ред.) и др.; Акад. обществ. наук ЦК КПСС. Ин-т научного атеизма. — М.: Мысль, 1989. — С. 94—108. — 335 с. — 22 765 экз. — ISBN 0321-0847.
• Берснев П. В. Священный Космос Шаманов. Архаическое сознание, мировоззрение шаманизма, традиционное врачевание и растения-учителя. — СПб., 2012. — 368 с. ISBN 978-5-903931-29-3
• Воронина В. Ю. Исцеление в традиции базового шаманизма. // «Медицинская антропология и биоэтика». — М.: Институт этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН, 2013.
• Галданова Г. Р. Бурятский шаманизм: прошлое и настоящее // Сибирь: этносы и культура (традиционная культура бурят). Москва-Улан-Удэ, 1998.
• Горшунова О. В. Тяжкое бремя шаманского дара: судьба современной ферганской бахши // Шаманский Дар. Этнологические исследования по шаманству и иным традиционным верованиям и практикам, т.6. Москва: ИЭА РАН, 2000. Сс. 191—204.
• Горшунова О. В. Образы духов-покровителей среднеазиатских шаманов (бахши): К вопросу о психоментальном аспекте в этнографическом исследовании // Материалы международного интердисциплинарного научно-практического симпозиума. Экология и традиционное религиозно-магическое знание. Этнологические исследования по шаманству и иным традиционным верованиям и практикам, том 7, часть 2. Москва: ИЭА РАН, 2001. Сс. 22-33.
• Дандарон, М. Б. Космос шамана и современные научные представления о пространстве и времени // Сборник научных статей «Сибирь: Этносы и культура». — М.-Улан-Удэ: ВСГАКИ, 2004. — С. 38—49.
• Зомонов М. Д., Манжигеев И. А. Словарь бурятского шаманизма. Улан-Удэ: Буряад Унэн, 1998.
• Зомонов М. Д. Концепты шаманизма: семиотико-компаративистский подход // Диалог философских культур и становление трансверсальной философии. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2010. С. 187—192.
• Ксенофонтов Г. В. Хрестес, шаманизм и христианство: (факты и выводы). Иркутск, 1929.
• Ксенофонтов Г. В. Шаманизм: Избр. труды. Якутск, 1992.
• Кызласов Л. Р. О шаманизме древнейших тюрков // Советская археология. 1990. № 3. С. 261—264.
• Михайлов Т. М., Асалханов И. А. Бурятский шаманизм: история, структура и социальные функции. 2015 йыл 6 сентябрь архивланған. Архивная копия от 6 сентября 2015 на Wayback Machine — Новосибирск: Изд-во «Наука», Сибирское отд-ние, 1987.
• Новик Е. С. Обряд и фольклор в сибирском шаманизме. — М.: Вост. лит., 2004. — ISBN 5-02-018475-6
• Стивенс Д. Секреты шаманизма. М: Киев- София, 2001.
• «Шаманизм» 2023 йыл 6 февраль архивланған. // Токарев С. А. «Ранние формы религии». — М.: Политиздат, 1990
• Торчинов Е. А. Шаманизм 2023 йыл 6 февраль архивланған. // Религии мира: Опыт запредельного. 2012 йыл 14 май архивланған. — СПб.: Азбука-классика, 2005. C. 115—150. — ISBN 5-352-01370-7
• Хаккарайнен М. В. Трансформация традиционного знания: шаманизм без шаманов // Смыслы мифа: мифология в истории и культуре. — СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2001. С. 116—121. — ISBN 5-88925-009-4
• Хисамитдинова Ф. Г. Мифологический словарь башкирского языка. — М.: Наука, 2010. — 456 с.
• Шаманизм и ранние религиозные представления / отв. ред. Д. А. Функ. — М.: Институт этнологии и антропологии РАН, 1995.
• Шаманизм народов Сибири. Этнографические материалы XVIII—XX вв. — СПб.: СПбГУ, 2006. — ISBN 5-8465-0424-8
• Элиаде М. Шаманизм: архаические техники экстаза.(недоступная ссылка) Проверено Июль 2019. (недоступная ссылка) — Киев: София, 2000. — ISBN 5-220-00304-6
• Gorshunova O. Tajik shamanism (Central Asia) //Shamanism. An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture, vol.1.Edited by Eva Jane Neumann Fridman and Mariko Namba Walter. Santa Barbara, CA.: ABC-CLIO, 2004. pp. 629—633.
• Сулейманова М. Н. Доисламские верования и обряды башкир. Уфа, 2005.Thiel J. Shamanism im Alten China // Sinologica. Vol. 10 (19

Һылтанмалар

• Ф. Г. Хисамитдинова. Мифологический словарь башкирского языка (рус.). — М., 2010. — ISBN 978-5-02-037580-2.
• М. Н. Сулейманова. Доисламские верования и обряды башкир (рус.). — У., 2005. — 143 с. — ISBN 5-7477-1199-7..
• Әхмәт Сөләймәнов. «Башҡорт халҡының ҡарһүҙе». — Өфө: «БДПУ Вагант», 2011 й. — С. 51-52.
• Шаманлыҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 6 февраль 2023)