Википедия

Октябрь революцияһы

Октябрь революцияһы (СССР-ҙа тулы рәсми исеме — Бөйөк Октябрь социалистик революцияһы, башҡа исемдәре: «Октябрь түңкәрелеше»[2], «Октябрь ихтилалы», «большевистик түңкәрелеше») — Рәсәйҙә 1917 йылдың октябрендә (яңы стиль буйынса — ноябрь) башҡарылған һәм бөтә донъяның артабанғы тарихы барышына йоғонто яһаған ХХ быуаттың иң ҙур сәйәси ваҡиғаларының береһе. Революция һөҙөмтәһендә Рәсәйҙә Граждандар һуғышы башлана, Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатыла һәм власҡа Советтарҙың II Бөтә Рәсәй съезы тарафынан ойошторолған хөкүмәт килә, делегаттарҙың күпселеген большевиктар (РСДРП(б) һәм уларҙың союздаштары — һул эсерҙар тәшкил итә. Һул эсерҙарға ҡайһы бер милли ойошмалар, меньшевик-интернационалистарҙың ҙур булмаған өлөшө теләктәшлек белдерә. 1917 йылдың ноябрендә яңы хөкүмәтте шулай уҡ крәҫтиән депутаттарҙың ғәҙәттән тыш съезының күпселеге хуплай.

Октябрь революцияһы
Мәскәүҙәге Октябрь ҡораллы ихтилалы ваҡытында зыян килтерелгән Кесе Николай һарыйы, 1917 йыл
Урыны

Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы

Дата

25 октябрь (7 ноябрь) 1917 йыл

Сәбәбе

См. Предыстория Октябрьской революции

Төп маҡсаты

капитализмды бөтөрөү һәм социалистик үҙгәртеүҙәр үткәреү[1]

Һөҙөмтә

Большевиктарҙың еңеүе
Граждандар һуғышының башы
Рәсәй Совет Республикаһын булдырыу

Ойоштороусылары

РСДРП(б)
Советтарҙың II Бөтә Рәсәй съезы

Хәрәкәт итеүсе көстәр

Советтарға дәүләт власын тапшырыу яҡлылары

Ҡаршы тороусылар

Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Ваҡытлы хөкүмәт яҡлылары

Ҡулға алынғандар

Рәсәйҙең Ваҡытлы хөкүмәте

 Октябрь революцияһы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

25-26 октябрҙәге ҡораллы ихтилал барышында Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатыла (яңы стиль буйынса — 8−7 ноябрь), төп ойоштороусылары В. И. Ленин, Л. Д. Троцкий, Я. М. Свердлов һәм башҡалар булған. Ихтилалды Петроград Советының Хәрби-революцион комитеты туранан-тура етәкләгән, комитетҡа шулай уҡ һул эсерҙар ҙа ингән. Халыҡ күпселеге өлөшө ярҙам итеүе, Ваҡытлы хөкүмәттең ғәмһеҙлеге, меньшевиктарҙың һәм уң эсерҙарҙың большевизмға ҡаршы реаль альтернатива тәҡдим итә алмауы ихтилалдың уңышына булышлыҡ итә[3].

Исеме һәм баһалары

үҙгәртергә

Баштан уҡ большевиктар һәм уларҙың союздаштары Октябрь ваҡиғаларын «революция» тип атайҙар. Мәҫәлән, Эшсе һәм һалдат депутаттарының Петроград Советында (1917 йылдың 7 ноябре) Ленин үҙенең киң билдәле булып киткән һүҙҙәрен әйткән: "Иптәштәр! Большевиктар кәрәклеге тураһында һәр ваҡыт һөйләгән Эшселәр һәм крәҫтиәндәр революцияһы атҡарылды! "[4].

«Бөйөк Октябрь революцияһы» төшөнсәһе Учредителдәр йыйылышында большевиктар фракцияһы исеменән Ф. Раскольников иғлан иткән декларацияла тәүге тапҡыр телгә алына[5]. 1930 йылдар аҙағында совет рәсми историографияһында Бөйөк Октябрь социалистик революцияһы исеме раҫланды[6]. Революциянан һуң тәүге ун йыллыҡта революция йыш ҡына Октябрь түңкәрелеше тип атала һәм был атама негатив мәғәнәне үҙ эсенә алмаған була һәм 1917 йылғы берҙәм революция концепцияһында фәнни яҡтан дөрөҫ күренгән. В. И. Ленин 1918 йылдың 24 февралендә Бөтә Рәсәй үҙәк башҡарма комитеты ултырышындағы сығышында шулай ти: «Әлбиттә, эшселәргә, крәҫтиәндәргә һәм һалдаттарға еңел һәм күңелгә ятышлы әйтеүе, октябрь түңкәрелешенән һуң революция нисек алға барғанын күҙәтеүе еңел һәм күңелгә ятышлы …»[7]; ошондай атаманы Л. Д. Троцкий, А. В. Луначарский, Д. А. Фурманов, Н. И. Бухарин, М. А. Шолоховтарҙа осратырға мөмкин[8]; шулай уҡ Октябрҙең беренсе йыллығына арналған Сталиндың мәҡәләһендәге бер киҫәк «Октябрь түңкәрелеше тураһында» тип атала (1918)[9]. Һуңынан, «түңкәрелеш» һүҙендә заговор һәм бер нисә кеше власты баҫып алыу менән оҡшашлыҡ таба башлайҙар (һарай түңкәрелеше аналогияһы буйынса), ике революция концепцияһы нығына башлай һәм был термин рәсми историографиянан алына[10]. Уның ҡарауы, «Октябрь түңкәрелеше» һүҙбәйләнеше негатив мәғәнәлә бик әүҙем файҙаланыла башлай, бигерәк тә эмиграция һәм диссидент даирәләрендә, ә перестройканан башлап — легаль матбуғатта ла[11]. «Октябрь түңкәрелеше» тамғаланышы ҡайһы бер заманса һәм ғилми баҫмаларҙа ҡулланыла, мәҫәлән, В. А. Зубов редакторлығы аҫтында «Рәсәй. XX быуат» дәреслегендә (2009) йәки «Урыҫ яҙыусылары. 1800—1917» һүҙлектең 5-се томында (2007). Философ А. П. Бутенко ла «революцион түңкәрелеш» һүҙбәйләнешен ҡуллана[12].

Октябрь революцияһын төрлөсә баһалайҙар. Кемдер өсөн был Граждандар һуғышына алып килгән, башҡа илдәрҙән ҡалышыуға дусар иткән, Рәсәйҙә тоталитар системаһын урынлаштырған милли һәләкәт була. Бындай ҡарашлы тарихсылар өсөн Октябрь революцияһы «илдә бер ниндәй ҙә реаль терәге булмаған, оятһыҙ заговорсыларҙың өйөрөнөң пассив йәмғиәткә көс менән таҡҡан путчы» булып тора.

Икенселәр өсөн Октябрь революцияһы — бөтә донъяға шаҡтай ҙур йоғонто яһаған, Рәсәйгә — капиталистик булмаған прогрессив үҫеш юлы һайлауға, илде быуатлыҡ артта ҡалғанлыҡтан тартып сығарыуға, иҡтисад, фән, сәнәғәт һәм ауыл хужалығы өлкәләрендә быға тиклем күрмәгән темптарҙы тәьмин итеүгә, феодал ҡалдыҡтарын бөтөрөү һәм нәҡ 1917 йылда Рәсәйгә фажиғәнән ҡотолоу мөмкинлегенә булышлыҡ иткән кешелек тарихындағы иң бөйөк прогрессив ваҡиға[13]. Совет историографияһына ярашлы, 1917 йылғы Октябрь ваҡиғалары алдан тарихи билдәләнгән, большевиктар етәкселегендә «халыҡ массалары» барған юлдың ҡотолғоһоҙ тамамланыуы булған. Тимәк, Октябрь революцияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән сәйәси система һәм дәүләт тулы легитимлыҡҡа эйә була[14].

Мәҫәлән, тарихсы Владимир Булдаков былай тип яҙа:

Электорат анализы большевиктар, ил менән идара итеүгә дөйөм милли мандатын алмаһалар ҙа, административ һәм сәнәғәт үҙәктәрендә халыҡтың радикаль кәйефле өлөшөн етәкләйҙәр. Дөйөм алғанда, массалар «пролетар» социализмын һайланы тип әйтеп булмай, улар тик «үҙҙәренең» власын теләне. Башҡаларға ҡарағанда был ынтылыштарға тулыраҡ яуапты большевиктар бирҙеләр һымаҡ. Дөйөм алғанда, Октябрь революцияһы кешелек ҡиммәттәре һәм демократия билдәһе аҫтында башҡарылды, әммә иҫ киткес синфи көсләү юлы менән урынлаштырылды.

…Һис шикһеҙ, Октябрь шартлауының ҡеүәте, уның глобаль нәтижәләре дөйөм Рәсәй һәм донъя үҫешенең киҫкен нөктәләренең бергә уҡмашыуынан барлыҡҡа килде. Быларҙы иҫәпкә алғанда, большевистик Октябрь донъя социалистик революцияһы юлында бар халыҡтарҙың да тарихи шанстарын тигеҙләүсе, тәүәккәл ынтылышы итеп ҡабул ителә. Бындай ниәттәрҙең тик хыял ғына булыуын әйтеп тораһы ла түгел, әммә ул ваҡыттағы социаль фекерләүҙең бөтә алдағы үҫеше менән әҙерләнгән булыуын танымай булмай, ә кешелек әле булһа уларҙы тормошҡа ашыра алмай интегә[15]

Ошо ике һуңғы сиктәге фекерҙәр араһында айырым фекерҙәрҙең киң спектры бар. Мәҫәлән, француз тарихсыһы Марк Ферро билдәләүенсә, «Октябрь революцияһы халыҡтарҙың ынтылыштарына ла яуап бирә алыр ине, әммә … унда бик аҙҙар ҡатнашты». Мәҫәлән, Борис Кагарлицкий былай тип яҙа:

Рәсәй революцияһы үҙ-үҙен инҡар иткән фажиғәле траектория үтеү менән тамамланды. Урыҫ революцияһы тураһында уңышһыҙлыҡҡа тарыны тип әйтеп буламы икән һәм тарихи һығымталары уның ниндәйерәк? Маркузе (Энгельска һылтанып) һәр революция һатылған революция ул, сөнки революция ҡотолғоһоҙ рәүештә үҙенең бөтә булған тарихи бурыстарының сиктәре аша үтә һәм кешелек азатлығының глобаль бурыстарын хәл итергә маташа. Ә был бурыстарҙы еңел генә хәл итеүе мөмкин түгел, тигән[16]

«Коммунизмдың ҡара китабы» авторҙарының билдәләмәһенә ярашлы, «Октябрь революцияһы дәүләт түңкәрелешенең һәм социаль революцияның (тәүге сиратта, крәҫтиән) кульминацияһының тап килгән ваҡыттан килеп сыҡҡан, ул ике фактор конвергенциянан: үҙенең ойошторолоуы, тактикаһы, идеологияһы менән башҡа ойошмаларҙан ҡәтғи рәүештә айырылып тороусы сәйәси власты баҫып алған партиянан, — һәм күп төрлө һәм уҙаллы, киң социаль революциянан торған. Был социаль революция тарих төпкөлөнән килгән, алпауыт — ер хужаларына бөтмәҫ нәфрәт менән билдәләнгән, шул уҡ ваҡытта крәҫтиәндәргә генә хас булған ҡалаға, бөтә сит донъяға, ниндәй булһа ла дәүләт тарафынан ҡыҫымға ҡаршы киң масштаблы крәҫтиән ихтилалы формаһындағы көслә хәрәкәт булып сағылдырыла[14].

Әлеге концепцияға ярашлы, Рәсәй тарихында 1917 йыл традицион учреждениеларҙың һәм бөтә идара итеү формаларҙың бер нисә емергес көс тәьҫире аҫтында емерелеүе менән билдәләнде. Был көстәр Беренсе донъя һуғышы шарттарында үҫешә һәм, үҙ сиратында, дөйөм төшөнкөлөк, иҡтисади көрсөк, социаль тетрәнеү һәм дәүләт абруйының төшөүен сағылдыра:

  • крәҫтиән революцияһы — „ерҙе яңынан бүлеү“ буйынса алпауыттар һәм крәҫтиәндәр араһында ҡаршылыҡтаҙың киҫкенләшеүе, йәғни ауыл хужалығы ер биләмәләрен йән башына бүлеү; ҡала һәм, ғөмүмән, дәүләт власы баҫымына ризаһыҙлыҡ белдереүе;
  • шулай уҡ башлыса крәҫтиәндәрҙән һәм оҙаҡҡа һуҙылып киткән һуғыштың мәғәнәһен аңламаған армияның тарҡалыуы;
  • әүҙем халыҡтың 3 процентын ғына тәшкил иткән һәм башлыса ҡалаларҙа тупланған эшсе синыфтың революцион сыуалыштары — тап эшселәр хәрәкәте „Эшселәр контроле“ һәм „Власть — Советтарға“ ысын революцион лозунгтарҙы күтәрҙе;
  • автономияға, ә перспективала — үҙәк властан үҙаллылыҡҡа ынтылған Батша Рәсәйенең урыҫ булмаған халыҡтар хәрәкәттәре.

Ҡыҫҡа, әммә хәл иткес мәлдәрҙә (1917 йыл аҙағында) асылда вакуумда эш иткән сәйәси әҙселек хәрәкәте — большевиктарҙың сығышы — күпселектең ынтылыштары менән тап килә… аныҡлап әйткәндә, бер мәлгә генә дәүләт түңкәрелеше һәм социаль революция, бер нисә тиҫтә йылға айырылыр алдынан, бергә ҡушыла — һәм был йылдар — диктатураның тиҫтәләгән йылдары була

Революцияның төп алға этәреүсе көстәренең ынтылыштарынан күп осраҡтарҙа айырылыуына ҡарамаҫтан большевиктар партияһының лозунгылары һәм маҡсаттары, улар хатта формаль рәүештә тап килһә лә, ил күләмендә большевиктар партияһының терәге минималь булыуына һәм күп осраҡтарҙа большевиктар партияһының лозунгтары һәм маҡсаттары революцияның төп этәргес көстәренән айырылыуға ҡарамаҫтан, 1917 йылдың көҙөндә большевиктар партияһына власты яулап алыу һәм үҙенең реаль көстәренә тап килмәгән хәлдә уның менән файҙаланыу өсөн тупланған һәм ойошҡан, ҡыйыу хәрәкәттәргә әҙер булған йәҙрә етерлек була».

Тәүшарттар

үҙгәртергә

Историографияла[17] Октябрь ваҡиғалары тәүшарттарының төрлө версиялары ҡарала. Төп тәүшарттар түбәндәгесә:

  • «ике революция» концепцияһы,
  • 1917 йылғы берҙәм революция концепцияһы

Уларҙың сиктәрендә билдәләнә:

  • «революцион ситуацияның» стихиялы көсәйә барыу версияһы,
  • Германия хөкүмәтенең маҡсатлы акцияһы версияһы.

«Ике революция» концепцияһы

үҙгәртергә

СССР-ҙа был концепцияның формалашыу башын, һис шикһеҙ, 1924 йылда тип иҫәпләр кәрәк — Л. Д. Троцкийҙың «Октябрь дәрестәре» буйынса бәхәстәр[18]. Тулыһынса ул Сталин заманында барлыҡҡа килә һәм рәсми рәүештә совет дәүеренең аҙағына тиклем ҡала. Совет власының беренсе йылдарында пропаганда мәғәнәгә эйә булған (мәҫәлән, Октябрь революцияһын «социалистик» тип исемләү), ваҡыт үтеү менән фәнни доктринаһына әйләнә.

Был концепцияға ярашлы, 1917 йылдың февралендә башлана һәм яҡын айҙарҙа инде тулыһынса буржуаз-демократик революцияһы тамамлана,ә 1917 йылдың Октябрь ваҡиғалары баштан уҡ социалистик революцияһы була. Ҙәр Совет энциклопедияһында БСЭ. түбәндәге билдәләмә бирелә: « 1917 йылдың Февраль буржуаз-демократик революцияһы — икенсе рус революцияһы, уның һөҙөмтәһендә батша самодержавиеһы ҡолатыла һәм революцияның социалистик этабына күсеү өсөн шарттар тыуҙырыла»[19].

 
Ҡышҡы Һарайҙы штурмлау. «Октябрь» нәфис фильмынан кадр, 1927 йыл

Был концепцияһы менән февраль революцияһын һөҙөмтәһендә халыҡ массаһы үҙ маҡсатына, беренсе сиратта — азатлыҡҡа иреште тигән күҙаллау менән бәйле[20]. Большевиктарҙың Рәсәйҙә социализмды урынлаштырыу маҡсаты була, уның өсөн әле тәүшарттар булмай; һөҙөмтәлә Октябрь революцияһы «большевистик контрреволюцияға» әүерелә[21].

Ошо уҡ версияға «Германия хөкүмәтенең маҡсатлы акцияһы» («немец финанслауы», «немец алтыны», «пломбалы вагон» һ. б.) версияһы ла килеп тоташа. Был версияға ярашлы, 1917 йылдың октябрендә Февраль революцияһына тура ҡағылышы булмаған ваҡиға булған.

Ҡайһы бер авторҙар «Германия хөкүмәтенең маҡсатлы акцияһы» һәм февраль революцияһына ла йәйелдерәләр, бындай ҡараш берҙәм революция концепция эсенә һыя.

Берҙәм революция концепцияһы

үҙгәртергә

СССР-ҙа «ике революция» концепцияһы барлыҡҡа килгән аҡта, Л. Д. Троцкий 1917 йылдың берҙәм революцияһы тураһында китап яҙа, был ваҡытта ул сит илдә була[22]. Китапта ул ҡасандыр партия теоретиктары өсөн дөйөм булған концепцияны яҡлап сыға: Октябрь түңкәрелеше һәм большевиктарҙың власҡа килгән тәүге йылдарында ҡабул ителгән декреттар буржуаз-демократик революцияның тик тамамланыуы була, февралдә ихтилалға күтәрелгән халыҡ хыялдарының тормошҡа ашырылыуы.

Революцияның маҡсаттары

үҙгәртергә

Николай II тәхеттән баш тартыуы — Февраль революцияһының берҙән-бер кире ҡаҡҡыһыҙ ҡаҙанышы; монархияның ҡолатылыуы революцияның туранан-тура һөҙөмтәһе булыуы мөмкин түгел, сөнки Рәсәй ҡоролошо, йәки монархия йәки республика, Учредителдәр йыйылышы менән билдәләнергә тейеш була . Әммә революцияны башҡарған эшселәр өсөн дә, улар яғына күскән һалдат өсөн дә, уларҙың яғына күсәләр, Петроград эшселәренә рәхмәт белдергән крәҫтиәндәр өсөн дә[23],Николая II ҡолатыуы төп маҡсат булмай. Революция Петроград ҡатын-ҡыҙ хеҙмәткәрҙәренең демонстрацияһынан 23 февралдә (григориан стиле буйынса 8 март) башлана. «Һыуыҡта икмәк артынан сиратта торған ҡатын-ҡыҙҙар араһында сыуалыштар барлыҡҡа килә, улар самодержавиены ҡолатыу һәм һуғышты туҡтатыу лозунгылары аҫтындағы күмәк демонстрацияларға әүерелә»[24].Һуғыштан арығанлыҡ ҡалаларҙа ла, ауылдарҙа ла, иң ҙур дәрәжәлә — армияла күҙәтелә. 1905—1907 йылдарҙағы революция талаптары ла әле ғәмәлләштерелмәгән булып ҡала: крәҫтиәндәр ергә мохтаж, эшселәр — гуманлы хеҙмәттә һәм демократик формалағы идара итеүҙә[25].

Тормошҡа ашҡан революция маҡсаттары

үҙгәртергә

Һуғыш дауам итә. 1917 йылдың апрель айында сит ил эштәре министры, кадеттар лидер П. Н. Милюков махсус нотала Рәсәй үҙ бурыстарына тоғро ҡалыуы тураһында союздаштарына хәбәр итә[26]. Армия һөжүмгә 18 июндә күсә, һөжүм Урыҫ армияһында тәртип юғалыуы һәм большевиктарҙың «еңелеүле» агитацияһы арҡаһында фажиға менән тамамлана; әммә бынан һуң да хөкүмәт солох тураһында һөйләшеүҙәрҙе алып барыуҙан баш тарта[27].

Игенселек министры, эсерҙарҙың лидеры В. М. Черновтың барлыҡ тырышыуы Ваҡытлы хөкүмәттең күпселеге тарафынан блоклана.

Хеҙмәт министры социал-демократ М. И. Скобелевтың цивилизациялы хеҙмәт ҡануниәтен индереү буйынса ниәте[28] бер нәмәгә лә алып килмәй. Һигеҙ сәғәтлек эш көнөн явочный тәртиптә урынлаштырырға тура килә, сәнәғәтселәр быға йыш ҡына локауттар (англ. lock out — ишекте ябыу, ваҡытлыса эште туҡтатыу) менән яуап бирәләр.

Сәйәси азатлыҡ (һүҙ, матбуғат, йыйылыштар һәм башҡалар) яулап алына, әммә улар әле ғәмәлдә лә булмаған Конституцияла теркәлмәгән була, ә июлдәге Ваҡытлы хөкүмәттең икенсе яҡҡа боролоуы, уларҙың ни тиклем еңел ғәмәлдән сығарыла алыуын күрһәтте. Һул йүнәлештәге гәзиттәр (большевиктарҙыҡы ғына түгел) хөкүмәт тарафынан ябыла; йыш ҡына митингылар ҡыуылыу осраҡтары һәм хөкүмәттең санкцияһынан тыш «энтузиастар» тарафынан типографияларҙың ябылыуы күҙәтелә.

1917 йылда власть күскән Ваҡытлы хөкүмәт органдарына параллель рәүештә 1905 йылда уҡ ҡалаларҙа һәм ауылдарҙа төҙөлә башлаған ҡеүәтле эшсе һәм һалдат Советтары системаһы, ә һуңғараҡ крәҫтиән депутаттары ла барлыҡҡа килә. йәмғиәттең стихиялы үҙойошоу һөҙөмтәһендә күп һанлы завод һәм фабрика комитеттары, эшселәрҙең ҡораллы милицияһы («Ҡыҙыл гвардия»), крәҫтиәндәр, һалдат, казак комитеттары барлыҡҡа килә. Февраль революцияһы һәм туплау өсөн кешеләр оҙаҡ йылдар дауамында кешеләрҙә йыйылған асыулылыҡты тышҡа сығарҙы; митингыларға сығыу парламент демократияһына антипод итеп ҡабул ителә башланы һәм йәмғиәт хәрәкәттәре ҡуйған талаптарҙың радикаллеге көндән-көн арта бара.

«Революцион ситуацияһы» концепцияһы

үҙгәртергә

Хөкүмәттең булдырыуынан һуңғы ситуацияны (А. В. Кривошени фекеренсә, «бындай ил өсөн артыҡ уң булған»)[29]), Ленин «ике властлыҡ» («двоевластие») тип, ә Троцкий «ике власһыҙлыҡ» ("двоебезвластие) тип билдәләй[30]: социалисар Советтарҙа хаким итә алған, әммә теләмәйҙәр, «прогрессив блок» хаким итергә теләй, әммә булдыра алмай, сөнки ул эске һәм тышҡы сәйәсәт буйынса бөтә ҡараштарҙа ла фекерҙәре тура килмәгән Петроград Советына таянырға мәжбүр була. Революция кризистан кризисҡа үҫешә һәм беренсе апрелдә үк ҡуба.

Апрель кризисы

үҙгәртергә

1917 йылдың 2 (15) мартында Петроград Совет үҙен-үҙе иғлан иткән Дәүләт Думаһының Ваҡытлы хөкүмәтенә кабинет булдырырға рөхсәт итә, был кабинетта Рәсәйҙе һуғыштан сығарырға теләүселәрҙең берһе лә булмай, хатта хөкүмәттә берҙән бер социалист булған А. Ф. Керенскийға ла революция һуғышта еңеү яулар өсөн генә кәрәк була. 6 (19) мартта Ваҡытлы хөкүмәт өндәмә нәшер итә. Милюков фекеренсә, өндәмәлә беренсе бурыс итеп һуғышты еңеүгә тиклем алып барыу ҡуйыла һәм башҡа державалар менән бәйләнештәрҙе һаҡлаясағы һәм улар менән ҡул ҡуйылған килешеүҙәр кисекмәҫтән башҡаралысағы тураһында билдәләнә[31].

Яуап итеп Петроград Совет 10 (23) мартта «Бөтә донъя халыҡтарына» («К народам всего мира») манифестын ҡабул итә : «Үҙенең революцион көсөн аңлап, Рәсәй демократияһы бөтә булған саралар менән хакимлыҡ иткән синыфтарҙың импералистик сәйәсәтенә ҡаршылыҡ күрһәтәсәге тураһында иғлан итә һәм тыныслыҡ файҙаһына ул Европаның халыҡтарын берләштерелгән ҡәтғи сығыштарға өндәй»[32]. Шул уҡ көндә Контакт комиссияһы булдырыла — өлөшләтә хөкүмәттең эшен контролдә тотоу, өлөшләтә үҙ-ара аңлашыу нөктәләрен эҙләү өсөн. Һөҙөмтәлә Советтың күпселеген ҡәнәғәтләндергән 27 марттағы декларация ҡабул ителә.

18 апрелдә (1 май) Милюков союздаштарҙың баҫымы аҫтында 27 марттағы декларацияға комментарий сифатында нота (ике көндән баҫылып сыға) төҙөй, нотала «бөтә халыҡтың донъя һуғышын еңеүгә тиклем алып барыу теләге тураһында» һәм Ваҡытлы хөкүмәт "союздаштарға ҡарата йөкләмәләрен үтәйәсәге " тураһында хәбәр ителә[33]. Һул меньшевик Н. Н. Суханов, Петроград советы һәм Дәүләт Думаһының Ваҡытлы хөкүмәт араһындағы Килешеү авторы документ "тулыһынса һәм рәсми рәүештә 27 марттағы декларацияның ялған булыуын күрһәтеүен билдәләй һәм «революцион» хөкүмәтте халыҡты ерәнгес алдауҙа ғәйепләй[34].

Халыҡ исеменән бындай белдереү шартлауҙы оҙаҡ көттөрмәй. Баҫылып сыҡҡан көндә, 20 апрель (3 май), Петроград СоветыИспокомының ағзаһы, партияһыҙ прапорщик Ф. Ф. Линде Советты аңғартмайынса Финляндия полкын урамға сығара[35], шул уҡ ваҡытта уның артынан эйәреп Петроградтың башҡа хәрби частарысыға.

Мариин Һарайы (хөкүмәт резиденцияһы) алдындағы ҡораллы манифестация «Милюковты долой!», ә һуңынан «Ваҡытлы хөкүмәтте долой!» лозунгылары аҫтында ике көн дауамында бара. 21 апрелдә (4 май) унда Петроград эшселәре әүҙем ҡатнаша һәм «Бөтә власть Советтарға!» плакаттары барлыҡҡа килә.[36]. «Прогрессив блок» яҡлаусылары Милюковты яҡлап демонстрацияларға сығалар. «18 апрелдәге нота, — тип хәбәр итә Н. Суханов, — бер баш ҡаланы ғына тетрәндермәй. Ошо уҡ хәл бермә-бер Мәскәүҙә ҡуба. Эшселәр — станоктарын, һалдаттар казармаларын ташлайҙар. Шул уҡ митингылар, шул уҡ лозунгылар — Милюковҡа „әйе“ һәм „ҡаршы“. Шул уҡ ике лагерь, шул уҡ демократияның берҙәмлеге…»[37].

Петроград Советы исполкомы манифестацияларҙы туҡтата алмай һәм хөкүмәттән аңлатыуҙы талап итә, аңлатыуҙар бирелә[38]. Күпселек тауыш менән ҡабул ителгән (13 ҡаршы 40) Исполкомдың резолюцияһында хөкүмәттең аңлатыуы килеп сыҡҡан ҡаршылыҡтарға нөктә ҡуя тип таныла. Резолюцияның һығымтаһында, барлыҡ һуғышта ҡатнашҡан халыҡтар үҙҙәренең хөкүмәттәренең ҡаршылығын еңеүенә һәм уларҙы аннексияларҙан һәм контрибуцияларҙан баш тартыу нигеҙендә солох килешеүенә мәжбүр итеүенә ышаныс белдерелә[39].

Әммә ҡораллы манифестацияларҙы был документ түгел, ә Советтың "Бөтә граждандарға " өндәмәһетуҡтата, өндәмәлә һалдаттарға ҡарата айырым мөрәжәғәтнәмә була[40]:

Мөрәжәғәтнәмә баҫылып сыҡҡандан һуң Петроград хәрби округы командующийы Л. Г. Корнилов (Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлау өсөн урамға ғәскәрҙәрҙе сығарырға ниәтләй) отставкаға китә, ә Ваҡытлы хөкүмәткә отставканы ҡабул итеүҙән башҡа бер ни ҡалмай[41].

Июль көндәре

үҙгәртергә

Апрель кризисы көндәрендә үҙенең тотороҡһоҙлоғон тойған Ваҡытлы хөкүмәт популяр булмаған Милюковтан ҡотолорға ашыға һәм, социалистик партияларҙы вәкилдәрен хөкүмәткә ебәреүен һорап, сираттағы мәртәбә Петроград Советына ярҙам һорап мөрәжәғәт итә[41].

Петросоветтағы оҙайлы бәхәстәрҙән һуң 5 майҙа уң социалистар саҡырыуҙы ҡабул итәләр: Керенский хәрби министры итеп тәғәйенләнә, эсерҙарҙың лидеры Чернов игенселек министры портфелен ала, социал-демократ (меньшевик) И. Г. Церетели почта һәм телеграфтар министры була (артабан — эске эштәр министры), уның партия буйынса иптәше Скобелев хеҙмәт мминистрлығын етәкләй, һәм, ниһәйәт, халыҡ социалисты А. В. Пешехонов аҙыҡ-түлек министры булып китә.

Шулай итеп, социалист-министрҙар иң ҡатмарлы һәм иң киҫкен проблемаларҙы хәл итергә тейеш була, ә һөҙөмтәлә — халыҡтың һуғыш дауам итеүе менән ризаһыҙлығын, һәр һуғыш өсөн ғәҙәти булған аҙыҡ-түлек менән булған өҙлөктәр, ер мәсьәләһе хәл ителмәүе һәм яңы хеҙмәт ҡануниәтенең юҡлығын үҙ өҫтөнә алалар. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәттең күпселеге социалистарҙың ниндәй булһа ла башланғыстарын еңел генә блоклай алған. Миҫал итеп Скобелев эшселәр һәм сәнәғәтселәр араһындағы конфликтты хәл итергә тырышыуын хеҙмәт мәсьәләләре буйынса Комитет эшендә күрһәтеп булыр ине[42].

Комитет ҡарамағына бер нисә ҡанун проекты, шул иҫәптән, 8- сәғәтлек эш көнө, балалар хеҙмәтен сикләү, ҡартлыҡ һәм хеҙмәткә яраҡһыҙлыҡ буйынса пособиелар, хеҙмәт биржалары тураһында тәҡдим ителә. Комитетта сәнәғәтселәр мәнфәғәттәрен ҡайғыртҡан В. А. Авербах үҙенең иҫтәлектәрендә һөйләй[42]:

  Наши заклятые враги, члены рабочей фракции комитета, были вооружены до зубов. Когда на первом заседании на нас обрушились формулы, цитаты, имена и названия, причём с необыкновенной лёгкостью и даже не без изящества, мы были разгромлены ещё до начала битвы... Тщательно скрывая подавленность и понимая недостаток собственной подготовки, мы пытались компенсировать его красноречием и искренностью  

Һөҙөмтәлә ике ҡанун проекты ғына ҡабул ителә — биржалар һәм ауырыу буйынса пособие тураһында.

Уң социалистар хөкүмәткә популярлыҡты өҫтәмәнеләр, шул уҡ ваҡытта үҙҙәренең абруйын бик тиҙ арала юғалттылар. Хөкүмәттә берҙәмлек булмай. Петроградта 3 (16) июндә асылған I Бөтә Рәсәй Советтар съезында һул социалист (большевиктар, район-ара (межрайонцы) һәм һул эсерҙар) уң социалистарҙы власты үҙ ҡулдарына алыуға өндәйҙәр, сөнки улар перманент көрсөктәнилде тик берҙәм хөкүмәт сығара ала тигән фекерҙә була.

Әммә уң социалистарҙың сираттағы тапҡыр властан баш тартыуға күп сәбәптәре табыла[43]; Съезд күпселек тауыш менән Ваҡытлы хөкүмәткә ышаныс белдерә.

Тарихсы Н. Суханов, Петроградта 18 июндә үткән манифестация большевиктарҙың һәм уларҙың иң яҡын союздаштары район-арасыларҙың йоғонтоһоноң байтаҡҡа үҫеүен билдәләй, бигерәк тә Петроград эшселәре араһында[44]. Демонстрация һуғышҡа ҡаршы лозунгылар аҫтында үтә, әммә шул уҡ көндә Керенский насар әҙерлекле һөжүмде башлай.

Үҙәк башҡарма комитеты ағзаһы Сухановтың мәғлүмәттәре буйынса 19 июндән Петроградта «шомло» була, «ҡала үҙен ниндәйҙер шартлау алдында һымаҡ хис итә»[45]; гәзиттәр имеш-мимеш хәбәрҙәр баҫа[46]; Троцкий полктар ғына түгел, заводтар казармалар менән хөкүмәткә ҡаршы берлектәге сығыш тураһында һөйләшеүҙәр алып барған, тип раҫлай[47]. Петроград советының башҡарма комитеты өндәмәләр яҙа, агитаторҙарҙы заводтарға һәм казармаларға йүнәлтә, әммә Советтың уң социалистар күпселегенең абруйы һөжүмде әүҙем яҡлағандары өсөн ҡаҡшаған була[48]. Шулай ҙа шартлау килеп сыға.

2 (15) июлдә Украина Үҙәк Радаһы менән килешеүгә килгәненә протест белдереп, хөкүмәттән 4 министр-кадеттар сыға: Раданың сепаратизм тенденциялары табаҡты тултырған «һуңғы тамсыһы» була[49]. Троцкий Украина конфликты сәбәп кенә була, тип һанаған:

Выбор момента подсказан был провалом наступления, пока ещё не признанным официально, но уже не составлявшим сомнения для посвящённых. Либералы сочли своевременным оставить своих левых союзников лицом к лицу с поражением и с большевиками. Слух об отставке кадетов немедленно распространился по столице и политически обобщил все текущие конфликты в одном лозунге, вернее, вопле: надо кончать с коалиционной канителью!
[50]

 
Петроградтағы демонстрация. 1917 йылдың июле.

Тарих фәндәре кандидаты Родионов В. фекере буйынса, 3 (16) июлдәге демонстрация большевиктар тарафынан ойошторола[51], әммә 1917 йылдағы Махсус тикшереү комиссияһы быны иҫбат итә алманы[48][52]. 3 июль көнө кисен Петроград гарнизонының күп мең ҡораллы һалдаттары һәм баш ҡаланың предприятиелары эшселәре «Бөтә власть Советтарға!» һәм, «Долой министр-капиталистарҙы!» лозунгтары менән[53][54] Таврия һарайын (ЦИК съезы штаб-фатиры) уратып алалар һәм Үҙәк башҡарма комитетынан власты үҙ ҡулына алыуын талап итәләр. Таврия һарайының эсендә, ашығыс ултырышта, һул социалистар уң социалистарға шул уҡ талап ҡуялар. 3 һәм 4 июлдә манифестацияға яңы хәрби частар һәм баш ҡала предприятиелары ҡушыла, эргә-тирәнән Балтика флоты матростары килеп етә.

Тарихсы Георгий Злоказов, июль ваҡиғаларының ябай ҡатнашыусылары — эшселәр һәм һалдаттар большевиктарҙың ғәйебен раҫламайҙар[48][55][56], уларҙың күрһәтмәләрен кадет-шаһит та кире ҡаҡмай: манифестациялар нәҡ хөкүмәт ултырыш үткәргән Таврия һарайы алдында үтә, бер кемдең дә, хөкүмәтте ҡулға алыуыҙың бер ҡыйынлығы булмаһа ла, уны штурм менән алырға уйы булмай («Ваҡытлы хөкүмәт тураһында нисектер онотолдо», тип иҫләй Милюков[57]); 176 нең тоғро межрайонцы 4 июлдә межрайонсыларға тоғро ҡалған 176-сы полк манифестанттар яғынан төрлө эксцестарҙан һаҡлаған; Үҙәк башҡарма комитетының ағзалары Троцкий , Каменев, Зиновьев (уларҙы һалдаттар нисектер тыңлайҙар) манифестанттарҙы таралырға өндәйҙәр…[48]. Һәм улар әкренләп таралалар.

Әммә манифестантарҙы туҡтатырға берҙән-бер ысул менән генә мөмкин ине: Үҙәк башҡарма комитеты власть тураһында мәсьәләне хәл итергә вәғәҙә итергә[58]. Уң социалистар власты үҙ ҡулына алырға теләмәйҙәр, шуға күрә хөкүмәт менән килешеп, Үҙәк башҡарма комитеты етәкселеге фронттан ышаныслы ғәскәрҙәрҙе саҡыра — ҡалала тәртип урынлаштырыу өсөн[59].

Бәрелеш башланыуын тарихсылар төрлө ҡатнашыусыларҙы ғәйепләйҙәр: йорттарҙың ҡыйыҡтарынан һәм тәҙрәләренән ут асҡан уң социалистар (Ю, Кириенко), пулеметтарҙан демонстранттарға ата башлаған большевиктар (В. Родионов)[60]. Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, ике фекер ҙә дөрөҫлөккә тап килмәй[48][61].

«Корнилов болаһы»

үҙгәртергә

Петроградта ғәскәрҙәрҙе индергәндән һуң, большевиктарға, межрайонсыларға һәм һул эсерҙарға ғәмәлдә булған хөкүмәтте ҡораллы ҡолатырға маташыуҙа һәм Германия менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләүҙәр ябырыла; ҡулға алыныуҙар һәм хөкөмһөҙ урам үс алыуы башлана. Бер осраҡта ла ғәйепләү иҫбатланмай, подпольеға киткән Лениндан һәм Зиновьевтан башҡа, бөтә ғәйепләнеүселәр ҙә ҡулға алыныуға ҡарамаҫтан, бер ғәйепләнеүсе лә хөкөм алдына ҡуйылманы[48]. Германия менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләнеүҙән хатта урталыҡты тотоусы социалист, игенселек министры Виктор Чернов да ҡотола алмай[62].

7 (20) июлдә хөкүмәт башлығы кенәз Георгий Львов отставкаға китә, Керенский министр-рәйес булып китә.Ул ойошторған яңы коалиция хөкүмәте эшселәрҙе ҡораһыҙланыдырыу һәм полктаҙы тарҡатыу менән шөғөлләнә. Петроградта һәм эргә-тирәлә тәртип урынлаштырыла; илдә тәртип урынлаштырыуы ауырыраҡ ине.

1915 йылда башланған армиянан дезертирлыҡ 1917 йылға, рәсми мәғлүмәттәр буйынса, 1 миллион ярымға барып етә һәм туҡтамай; ил буйлап тиҫтәләр мең ҡораллы кеше йөрөй.

Крәҫтиәндәр үҙ башланғысы менән ер комитеттарын булдыралар, уларҙы эсерҙарға яҡын торған ауыл интеллигенцияһы вәкилдәре етәкләй (уҡытыусылар, священниктар, агрономдар, земство табиптары). 1917 йылдың май-июнендә күп кенә ер комитеттары алпауыт хужалыҡтарындағы ауыл хужалығы ҡорамалдарын һәм малды тартып ала башлайҙар, алпауыт көтөүлектәрендә мал көтәләр, алпауыт урмандарында ағас ҡырҡалар. Фронттан ҡасҡан дезертирҙар хәлде киҫкенләштерә. Август аҙағынан алпауыт йорттарын яндырыуҙар һәм талауҙар башлана, хужаларын ҡыуып сығаралар. Украинала һәм Үҙәк Рәсәйҙә — Тамбов, Пенза, Воронеж, Һарытау, Орел, Тула, Рязань губерналарында — меңләп утар яндырыла, уларҙың йөҙләп хужалары үлтерелә[14]. Локаль ихтилалдарҙы баҫтырыу өсөн ебәрелгән һалдаттар, башлыса үҙҙәре крәҫтиәндәр, баш күтәреүселәр яғына күсәләр.

Йәйҙең уртаһына Советтарҙың абруйы ныҡ ҡына ҡаҡшаған була. Илдә тәртипһеҙлек тантана итә[63]. Ваҡытлы хөкүмәткә ингән меньшевиктар һәм эсерҙар радикаль реформалар үткәрә алмай һәм уларҙы яҡлаған эшселәр һәм крәҫтиәндәр араһында абруйын юғалта башлайҙар һәм «протест яланын» большевиктарға бирәләр[14].

Фронтта ла хәлдәр насарая: Гермаия ғәскәрҙәре һөжүмен уңышлы дауам итә һәм 21 август (3 сентябрь) төнөндә Рәсәй империяһының 12-се армияһы Риганы һәм Двинскиҙы ҡалдыра[64].

Ваҡытлы хөкүмәт үҙенең ҡанунһыҙ хөкүмәт булғанын яҡшы аңлай. Хөкүмәт Советтарға бик ныҡ бәйләнгән була, шул уҡ ваҡытта улар һул социалистарҙан һуң уңдарҙың сираты етәсәген яҡшы аңлайҙар, Советтар улар өсөн, элекке менән сағыштырғанда, күпкә дошманыраҡ булалар. Борис Савинков Керенскийға уң даирәләрҙә популяр булған армияҙа таянырға тәҡдим итә[65] генерала Корнилова, — который, однако, по свидетельствам очевидцев[66], Савинков диктатура һәм илдә хәрби положение иғлан итеүе яҡлы була[67]. Керенский фронттан яңы ғәскәрҙәр, либераль кавалерия корпусын талап итә, — Корнилов Петроградҡа казачьи части 3-сө атлы корпустың казак частарын һәм генрерал-лейтенант А. М. Крымов командованиеһы аҫтындағы «Ҡырағай» дивизияһын ебәрә[68]. Керенский 27 августта Корниловты башкомандующий вазифаһынан бушата, — Корнилов үҙенең отставкаһын таныуҙан баш тарта[69].

26 августта хөкүмәт кризисы ҡуба: министр-кадеттар отставкаға китәләр. Хөкүмәттең Советтарҙан башҡа терәге ҡалмай[69].

Советтар үҙҙәре Петроград эшселәренә һәм Балтика флоты ярҙамына ғына таяна алған. Петроград советында большевиктар әле күпселекте тәшкил итмәгән, әммә эшселәр араһында һәм Кронштадта үҙенең йоғонтоһо арҡаһында төп көс булып һанала, Совет эшселәр өсөн ҡорал һәм ҡулға алынғандарҙы азат итеүҙе талап итә. Икенсе талапты хөкүмәт яртылаш ҡына ҡәнәғәтлендерә: ҡулға алынғандар залог аҫтына ебәрелә, әммә залог аҫтына азат итеү ысынбарлыҡта реабилитацияны аңлата ине.

Ҡалалағы алыштарға эш барып етмәй: ғәскәрҙәр бер атыуһыҙ Петроградтан алыҫ ерҙә туҡтатыла.

Артабан Корниловтың болаһына Петроградтың үҙендә ярҙам итергә тейеш булғандарҙың береһе, полковник Дутов, «большевиктарҙы ҡораллы сығышы» буйынса һөйләй: «28 август һәм 2 сентябрь көндәре араһында, большевиктар исеменән мин сығыш яһарға тейеш инем… Мин иҡтисад клубына тышҡа сығырға саҡырыру өсөн барҙым, тик минең арттан бер кем дә сыҡманы»[70].

Корнилов болаһы һалдаттар һәм офицерҙар араһындағы ҡатмарлы үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙе көсәйтә генә, был, үҙ сиратында, армияның тупланыуына булышлыҡ итмәй һәм Германия һөжүмен уңышлы атҡарырға мөмкинлек бирә[71].

 
Петроград Советы рәйесе Лев Троцкий

Бола һөҙөмтәһендә июлдә ҡоралһыҙландырылған эшселәр ҡабаттан ҡоралланған булып сыҡты, ә залог аҫтына ебәрелгән Тройкий 25 сентябрҙә Петроград советын етәкләй. Әммә унан алдараҡ 31 августта (13 сентябрь), Петроградь Советы большевиктар тәҡдим иткән властың Советтарға күсеүе тураһында резолюцияны ҡабул итә: уның өсөн бөтә тиерлек партияһыҙ депутаттар тауыш бирҙе[72]. Шундай уҡ резолюцияларҙы ошоо көндәрҙә йөҙҙән артыҡ урындағы комитеттар ҡабул итә, ә 5 (18) сентябрҙә Советтарға власты тапшырыу өсөн Мәскәү ҙә үҙ фекерен әйтә.

1 (14) сентябрҙә махсус хөкүмәт актына ярашлы (министр-рәйес Керенский һәм юстиция министры Зарудный ҡул ҡуя) Рәсәй Республика булараҡ иғлан ителә.

Демократик кәңәшмә һәм Предпарламент

үҙгәртергә

Армияға таяныу килеп сыҡмай; Советтар, һул социалистарға ҡаршы үткәрелгән репрессияларға ҡарамаҫтан, «һулға» әйләнә баралар һәм Корниловтың болаһынан һуң хатта уң социалистары өсөн ышанысһыҙ терәк булалар. Хөкүмәт, дөрөҫөрәк, уны ваҡытлыса алыштырған Директория ошо уҡ ваҡытта һул яҡтан да, уңдан да ҡаты тәнҡиткә дусар ителә: социалистар Керенскийҙың Корнилов менән уртаҡ тел табырға тырышыуын ғәфү итә алмайҙар ине.

Директория, терәк эҙләп, уң социалистарҙың башланғысын (улар Бөтә Рәсәй Демократик кәңәшмә саҡыралар) ыңғай ҡараш белдерә.

1917 йылдың 14 (27) сентябрендә асылған Демократик кәңәшмәлә инициаторҙарҙың ҡайһы берҙәре «бер төрлө демократик хөкүмәте» булдырырға[73], икенселәре — Учредителдәр йыйылышына тиклем хөкүмәт буйһонған вәкәләтле орган булдырырға ниәтләйҙәр, әммә быларҙың береһе лә тормошҡа ашмай, тик демократия сафтарында бик тәрән фекер айырмалығы барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә хөкүмәттең составын билдәләү Керенскийҙың иркенә ҡуйыла, ә Рәсәй республикаһының Ваҡытлы Советын (Предпарламент) бәхәстәр барышында тикшереүсе органдан кәңәшләшеү оганына әүерелә.

Кәңәшмәнең һөҙөмтәләре уңдарҙы ла, һулдарҙы ла ҡәнәғәтләндерә алмай; демократияның көсһөҙлөгө тик Ленинға һәм Милюковҡа аргументтарҙы өҫтәне: ике лидер ҙа, демократияға илдә урын ҡалмаған тип һанайҙар, сөнки көс йыя барған анархия көслө власты талап итә һәм революцияның барышы йәмғиәттә полярлашыуҙы тик көсәйтә бара (быны август-сентябрҙә үткән муниципаль һайлауҙар ҙа күрһәтә)[74]. Сәнәғәттең тарҡалыуы дауам итте, аҙыҡ-түлек көрсөгө көсәйҙе; сентябрь башынан забастовка хәрәкәте үҫешә; йә бер, йә икенсе төбәктә етди «тәртипһеҙлектәр» барлыҡҡа килә, һәм көндөн-көн йышыраҡ тәртипһеҙлектең инициаторҙары һалдаттар булалар; фронттағы хәлдәр даими шом сығанағына әйләнә. 25 сентябрҙә (8 октябрь) яңы коалиция хөкүмәт төҙөлә, а 29 сентябрҙә (12 октябрь) Германия флотының Моонзунд операцияһы башлана. Тик Только героическое сопротивление Балтика флотының батырҙарса ҡаршылашыуы немецтарға артабан алға үтергә мөмкинлек бирмәне. Балтика флоты 9 сентябрҙә үк үеҙенең бөтә кораблдәрендә ҡыҙыл флагтар күтәрҙе. Ас һәм яланғас армия фиҙаҡәрлек күрһәтә, әммә яҡынлашып килгән көҙгө һыуыҡтар был түҙемлелеккә лә нөктә ҡуйҙы.

 
Смольный янында ҡыҙыл Фиат Ижорский. 1917 йыл, көҙ

Ошондай хәлдә 7 (20) октябрҙә Мариин һарайында Предпарламент асыла. Беренсе ултырышта уҡ үҙҙәренең декларацияһын иғлан итеп, большевиктар демонстратив рәүештә ултырышты ҡалдырып сығалар.

Армияның торошо Предпарламенттың шөғөлләнгән төп мәсьәләһе була. Армия аҙыҡ-түлек менән бик хөрт тәьмин ителә, обмундированиела һәм аяҡ кейемендә ҡытлыҡ кисерә, һуғыштың маҡсаттарын аңламай һәм бер ҡасан да аңламаны[75].

Хәрби министрҙың солох башланғыстары уның 23 октябрҙәге оставкаһы менән тамамлана. Әммә төп ваҡиғалар Мариин һарайынан алыҫта йәйелә, июль аҙағында хөкүмәт тарафынан ҡыуып сығарылған Петроград Советы һәм Үҙәк башҡарма комитеты күскән Смольный институтта үтә. «Эшселәр, — тип яҙа Троцкий үҙенең „Тарихында“, — партия, советтар, професиональ союздарҙың иҫкәртеүенә ҡарамаҫтан, ҡатлам артынан ҡатлам эш ташлайҙар. Конфликттарға түңкәрелешкә аңлы барған эшсе синыф ҡатламдары ғына инмәй ине. Петроград ҡына, бәлки, тынысыраҡ булып ҡалды»[76].

«Немец финанслауы» версияһы

үҙгәртергә
 
Ульянов (Ленин) парикта һәм гримда. Эшсе К. П. Иванов исемен бирелгән таныҡлыҡтағы карточкаһы

1917 йылда уҡ Рәсәйҙең һуғыштан сығыуын хуп күргән Германия хөкүмәте маҡсатлы рәүештә Ленин етәкселегендәге РСДРП-ның радикаль фракцияһы вәкилдәре өсөн Швейцариянан Рәсәйгә «пломбалы вагонда» китеүен ойошторған тигән хәбәр сыға[77]. Мәҫәлән, С. П. Мельгунов (Милюков артынан) Германия хөкүмәте А. Л. Парвус аша урыҫ армияһының һуғышҡа һәләтлелегенә зыян килтереү һәм оборона сәнәғәтенә һәм транспортҡа тарҡаулыҡ индереү өсөн йүнәлтелгән большевиктарҙың эшмәкәрлеген финанслаған, тип һанаған. А. Ф. Керенский эмиграцияла инде булған саҡта 1917 йылдың апрелендә үк Ваҡытлы хөкүмәткә француз министр-социалисты А. Тома большевиктарҙың немецтар менән бәйләнештәре тураһында мәғлүмәттәр еткереүе тураһында хәбәр итә[48]; ошондай уҡ ғәйепләү большевиктар алдына 1917 йылдың июлендә ҡуйыла[48]. Хәҙерге ваҡытта ла күп кенә үҙебеҙҙең һәм сит ил тикшеренеүселәре һәм әҙәбиәтселәре ошо версияны яҡлайҙар[78].

Л. Д. Троцкий тураһында инглиз-американ шпионы төшөнсәһе бер аҙ буталсыҡ индерә[79], был проблема шулай уҡ 1917 йылдың яҙына ҡарай, нәҡ шул ваҡытта кадеттарҙың «Речь» гәзитендә Троцкий АҠШ-та булған саҡта 10 000 марка йәки доллар алған тигән хәбәрҙәр сыға[80]. Был төшөнсә Ленин менән Троцкий араһындағы Брест солохо буйынса фекер төрлөлөгөн аңлата (большевиктарҙың лидерҙары аҡсаны төрлө сығанаҡтарҙан алған), әммә мәсьәлә асыҡ ҡала: Петроград советы рәйесе һәм ысынбарлыҡта Хәрби-революцион комитеттың етәксеһе булған Троцкийҙың туранан-тура мөнәсәбәте булған Октябрь түңкәрелеше кемдең акцияһы булған?

Был версияға төрлө тарихсыларҙың төрлө һорауҙары ла бар[81]. Германияға көнсығыш фронтты ябыр кәрәк була, шуға күрә ул Рәсәйҙәге һуғышҡа ҡаршы булғандарҙы яҡлай, — һуғышҡа ҡаршы булғандар автоматик рәүештә Германияға хеҙмәт иткән һәм уларҙың «донъя ҡан ҡойошон» туҡтатырға башҡа сәбәптәре булмаған тип әйтеп буламы икән? Антанта дәүләттәре,үҙ яғынан, көнсығыш фронтының ғәмәлдә булыуы яҡлы булалар һәм бөтә булған саралар менән Рәсәйҙәге «еңеүгә тиклем һуғыш» яҡлыларына ярҙам күрһәтәләр[82] Бөтә партиялар ҙа аҡсаға мохтажлыҡ кисерә, бөтә эре партияларға агитацияға һәм пропагандаға, һайлау кампанияларына (1917 йылда төрлө кимәлдәге һайлауҙар бик күп үткәрелә) аҡса күп түгергә тура килә, — һәм беренсе донъя һуғышына йәлеп ителгән бөтә илдәрҙең дә Рәсәйҙә үҙ мәнфәғәттәре булған; әммә еңелеүгә дусар булған партияларҙың финанстар сығанаҡтары тураһында мәсьәлә инде бер кемде лә ҡыҙыҡһындырмай һәм хәҙергәсә бөтөнләй тикшерелмәгән хәлдә ҡала[83].

90-сы йылдар башында американ тарихсы С. Ляндерс Рәсәй архивтарында 1917 йылда Үҙәк комитеттың Сит ил бюроһы ағзалары Швейцария социалисты Карл Моорҙан аҡса субсидиялары алғанын иҫбат иткән документтар тапҡан; һуңынан Моор Германия агенты булыуы билдәләнде. Әммә субсидиялар барыһы 113 926 Швейцария крона (йәки 32 837 доллар) тәшкил иткән[84], улары ла сит илдә 3-сө Циммерваль конференцияһын ойшотороу өсөн тотонолған[85]. Ошо әлегә тиклем большевиктарҙың «немец аҡсаһын» алыуына берҙән-бер документаль дәлил"[86].

А. Л. Парвусҡа килгәндә[87], уның счеттарында немец аҡсаларын немец аҡсалары булмағандарынан айырыуы ауыр, сөнки 1915 йылға ул инде үҙе миллионер була[88]; һәм әгәр уның РСДРП(б)-ны финанслауға ҡағылышы иҫбатланған булһа, Парвустың шәхси тупланмаһы түгел, ә фәҡәт немец аҡсалары икәнен иҫбатларға тура килер ине.

Етди тарихсыларыҙы башҡа мәсьәлә күберәк борсой: 1917 йылдағы ваҡиғаларҙа теге йәки был яҡтан финанс ярҙам (йәки башҡа төрлө мәрхәмәтлелек) ниндәй роль уйнай алған?[83][84][89].

Большевиктарҙың Германия Генштабы менән хеҙмәттәшлеген Ленин етәкселегендә большевиктар төркөмө Германия аша үтеп киткән «пломбалы вагон» иҫбатларға тейеш. Әммә бер ай үткәс, шул уҡ маршрут менән Ленин баш тартҡан Р. Гримм арасылығы ярҙамында тағы ла ике — меньшевиктар һәм эсерҙар менән — «пломбалы вагон» үтеп китә[90], — әммә кайзерҙың фаразланған ҡурсалауы бөтә партияларға ла еңергә ярҙам итмәгән.

Большевистик «Правда» гәзитенең буталсыҡ финанс эштәре уға ҡыҙыҡһыныу күрһәткән немецтар ярҙам күрһәтеүен раҫларға йәки фаразларға мөмкинлек бирә, әммә ниндәй ҙә булһа финанслауға ҡарамаҫтан, «Правда» «бәләкәй гәзит» булып ҡалған. Д. Рид түңкәрелеш төнөндә большевиктар «Русская воля» типографияһын баҫып алыуы һәм беренсе тапҡыр гәзиттәрен ҙур форматта баҫып сығарыуы тураһында һөйләйref>Д. Рид. Десять дней, который потрясли мир. М., 1988. C 78</ref>). 1917 йылдың июль айы ваҡиғаларынан һуң «Правда» гәзитен даими ябалар һәм исемен үҙгәртергә мәжбүр итәләр; тиҫтәләп ҙур күләмле гәзиттәр большевиктарға ҡаршы пропаганда алып барған, — ни өсөн бәләкәй «Правда» көслөрәк булып сыҡҡан?

Фараздар буйынса, был хәл барлыҡ немецтар финанслаған большевистик пропагандаһына ҡағыла: большевиктар (һәм уларҙың союздаштары-интернационалистар) үҙенең һуғышҡа ҡаршы агитацияһы менән армияны тарҡаттылар, — әммә унан да күберәк, сағыштырғыһыҙ мөмкинлектәре һәм аҡсалары булған партиялар ошо уҡ ваҡытта «еңеүгә тиклем һуғыш өсөн» агитация алып баралар, патриотик тойғоларға өндәйҙәр, эшселәрҙе 8-сәғәтлек эш көнө талаптары өсөн хыянатлыҡта ғәйепләйҙәр, — ни өсөн большевиктар шул тиклем тиңһеҙ алышта еңделәр?

А. Ф. Керенский 1917 йылда ла, тиҫтә йылдар үткәс тә большевиктарҙың Германия Генштабы менән бәйләнештәрен рҫларға тырыша; 1917 йылдың июлендә уның ҡатнашлығында коммюнике төҙөлә, документта Ленин һәм уның көрәштәштәре «Рәсәй менән һуғыш алып барған дошман ғәмәлдәрен яҡлау маҡсатында» махсус ойошма төҙөүҙә ғәйепләнәләр"[91]; әммә 24 октябрҙә, Предпарламентта һуңғы мәртәбә сығыш яһағанда һәм тамам үҙенең еңелеүен аңлап, ситтән тороп большевиктар менән Германия агенттары сифатында түгел, ә улар менән пролетар революционерҙары булараҡ бәхәсләшә: «Ихтилал ойоштороусылары Германия пролетариатына булышлыҡ итмәй, Германияның хакимлыҡ иткән синыфтарына булышлыҡ итә, урыҫ дәүләтенең фронтын Вильгельм һәм уның дуҫтарының бронялы йоҙроғо алдына һалалар… Ваҡытлы хөкүмәт өсөн мотивтары барыбер, вайымһыҙ, аңлы йәки аңһыҙ был, әммә, һәр хәлдә, үҙемдең яуаплығымды тойоп ошо кафедранан урыҫ сәйәси партияның ошондай ғәмәлдәрен Рәсәй дәүләтенә хыянат һәм һатылыу тип һанайым…»[83]

Петроградта ҡораллы ихтилал

үҙгәртергә

18 октябрҙә Троцкийҙың тәҡдиме буйынса полктарҙың вәкилдәре кәңәшмәһе гарнизондың Ваҡытлы хөкүмәткә буйһонмауы тураһында резолюция ҡабул итте; Петроград советының һалдаттар секцияһы тарафынан раҫланған ғына хәрби округ штабының бойороҡтары үтәлергә тейеш була[92].

Унан алдараҡ, 1917 йылдың 9 (22) октябрендә уң социалистар Петроград советына баш ҡаланы яҡынлашҡан немецтарҙан һаҡлау өсөн Революцион оборонаһы комитетын булдырыу тәҡдимен индерҙеләр; инициаторҙар уйлауынса, Петроградтың оборонаһында әүҙем ҡатнашыу өсөн Комитет эшселәрҙе йәлеп итергә һәм ойошторорға тейеш ине, — большевиктар был тәҡдимдә Эшсе ҡыҙыл гвардияның легалләшеү мөмкинлеген һәм уның шулай уҡ легаль ҡоралланыуын һәм буласаҡ ихтилал өснө әҙерләнеүен күрәләр. 16 (29) октябрҙә Петроград советы пленумы был органдың ойошторолоуын хупланы, әммә Хәрби-революцион комитеты булараҡ.

 
Октябрь түңкәрелешенең иң мөһим ваҡиғалары

"Ҡораллы ихтилалға курс"ты большевиктар август башында РСДРП(б)-ның VI съезында ҡабул иттеләр, әммә ул ваҡытта подпольеға ҡыуылған партия хатта ихтилалға әҙерләнә алмай: большевиктарға теләктәшлек күрһәткән эшселәр ҡоралһыҙланғандар, уларҙың хәрби ойошмалары ҡыйратыла, Петроград гарнизонының революцион полктары тарҡатыла. Ҡабаттан ҡоралланыу мөмкинлеге уларға Корнилов болаһы көндәрендә тыуа, әммә уны баҫтырғандан һуң революцияның тыныс үҫешенең яңы бите асылыуыа өмөт уяна. Тик сентябрҙең 20-ләрендә, большевиктар Петроград һәм Мәскәү советтарын етәкләгәненән һәм Демократик кәңәшмәнең уңышһыҙлыҡҡа тарығанынан һуң , Ленин ҡабаттан ихтилал хаҡында һүҙ йөрөтә башлай һәм тик 10 (23) октябрҙә Үҙәк комитеты резолюцияһы менән ихтилалды көн тәртибенә ҡуйҙы. 16 (29) октябрҙә Үҙәк комитетының киңәйтелгән кәңәшмәһе ҡабул ителгән ҡарарҙы раҫланы.

Һул социалистар, Петроград советында күпселекте тәьмин итеп, ысынында ҡалала июлгә тиклемге ике властлыҡты тергеҙәләр һәм ике аҙна дауамында ике власть асыҡ рәүештә көстәре менән һынаша: хөкүмәт полктарҙы фронтҡа сығырға өндәй, — Совет бойороҡтоң тикшереүен билдәләй һәм уның стратегик мотивтары менән тгел, ә сәйәси мотивтар менән көсләп тағылыуын аныҡлай һәм полктарға ҡалала ҡалырға бойора; Хәрби округы командующийы Петроград арсеналдарынан эшселәргә ҡорал биреүҙе тыя, — Совет ордер яҙып бирә һәм ҡорал бирелә; в яуап итеп хөкүмәт үҙенең яҡлаусыларын Петропавловск крепосынан винтовкалар менән ҡоралландырырға маташа, — Советтың вәкиле килеп инә һәм ҡорал таратыу туҡтатыла; 21 октябрҙә совещание представителей полктар вәкилдәре кәңәшмәһе үҙенең ҡабул иткәр резолюцияһында Петроград советын берҙән-бер власть итеп таный[92][93].

Хәрби-революцион комитет үҙенең комиссарҙарын стратегик яҡтан бөтә мөһим учрждениеларға тәғәйенләй һәм ысынында уларҙы үҙ контроле аҫтына ала. Ниһәйәт, 24 октябрҙә Керенский сиратттағы мәртәбә исемен үҙгәрткән "Правда"ны яба һәм Комитетты ҡулға алыу тураһында бойороҡ бирә; әммә "Правда"ның типографияһын еңел генә ҡайтарып ала, ә ҡулға алаыу тураһында бойороҡто үтәү өсөн бер кем юҡ.

1917 йылдар ваҡиғаларының ҡатнашыусыһы, Халыҡ социалистары партия ағзаһы тарихсы С. П. Мельгунов октябрь көндәрҙең дөйөм дәүләт ситуацияһында Рәсәйҙә власты баҫып алыу ҡотолғоһоҙ булмай, уны Хөкүмәттең конкрет хаталары ҡотолғоһоҙ итте, тип һанай[94], әммә бер нәмә лә эшләмәй, сөнки большевиктарҙың был сығышын июль көндәрендәге яҙмыш көтә, тип ышана[95].

Большевиктарҙың оппоненттары — уң социалистар һәм кадеттар — ихтилалды башта 17-нә, һуңынан 20-нә, артабан 22 октябренә «тәғәйенләҙәр» (Петроград советы көнө тип иғлан ителгән көн), хөкүмәт уға арымай-талмай әҙерләнә[96], әммә 24-нән 25 октябренең төнөндә килеп сыҡҡан түңкәрелеш барыһы өсөн дә көтөлмәгән хәл була, — сөнки уны бөтөнләй икенсе төрлө күҙ алдына килтерәләр ине: Июль көндәренең ҡабатланыуын, гарнизон полктарының ҡораллы демонстрацияларын (был юлы хөкүмәтте ҡулға алыу һәм власты баҫыу алыу ниәте менән) көтәләр. Әммә бер ниндәй ҙә демонстрациялар булмай, гарнизон да эшкә егелмәй; эшсе ҡыҙыл гвардияһы отрядтары һәм Балтика флоты матростары Петроград советының икевластлыҡты бервластлыҡҡа әйләндереү буйынса башлаған эшен тамамлайҙар: Керенский айырған күперҙәрҙе бергә ҡушып, хөкүмәт ҡуйған караулдарҙы ҡоралһыҙландырған, үҙенең контроле аҫтына вокзалдарҙы, электростанцияларҙы, телефон станцияһын, телеграфты һ. б. һәм барыһы ла бер атыуһыҙ, тыныс һәм тәртипле, — ул төндә йоҡламаған Керенский етәклкгкн Ваҡытлы хөкүмәте ағзалары оҙаҡ ваҡыт нимә булғанын аңлай алмайҙа, Хәрби-революион комитетының ғәмәлдәре тураһында «икенсел билдәләре» буйынса таныйҙар": ниндәйҙер мәлдә Ҡышҡы һарайҙа телефондарҙы һүндерәләр, һуңынан — яҡтылыҡты…

 
ХРК-тың Ваҡытлы хөкүмәттең ҡолатылыуы тураһында иғланы

Халыҡ социалисты В. Б. Станкевич етәкселегендә ҙур булмаған юнкерҙар отрядының телефон станцияһын тартып алыу маташыуы уңышһыҙлыҡ менән тамамлана һәм 25 октябрҙә (7 ноябрь) иртәнсәк Ваҡытлы һарайҙың контроле аҫтында тик ҡыҙыл гвардияһы отрядтары менән уратылған Ҡышҡы һарай ҡала. Ваҡытлы хөкүмәттең яҡлаусылар көстәрен ҡатын-ҡыҙҙар үлем батальонының яҡынса 200 ударницаһынан, 2—3 юнкерҙар роталары һәм протездарҙа уларҙы етәкләүсе капитан менән 40 Георгий кавалерҙары инвалидтары[97].

25 октябрҙә иртәнге сәғәт 10-да Хәрби-революцион комитеты «Рәсәй граждандарына!» өндәмәһен сығара . «Дәүләт власы, — хәбәр ителә унда, — эшселәр һәм һалдаттар депутаттарының органы булған Петроград советы, Петроград пролетариаты һәм гарнизоны башында торған Хәрби-революцион комитеты ҡулдарына күсте. Халыҡ йәнен фиҙа ҡылған эш: кисекмәҫтән демократик солохто тәҡдим итеү, ергә алпауыт милеген ғәмәлдән сығарыу, производство өҫтөнән эшселәр контролен булдырыу, Совет хөкүмәтен төҙөү — был эш башҡарылды»[98].

21:00 сәғәттә Петропавловск нығытмаһынан йәҙрәҙеҙ атыу Ҡышҡы һарайҙы штурмлауға сигнал булып яңғырай. 26 октябрҙә (8 ноябрь)төнгө 2-лә ҡораллаған эшселәр, В. А. Антонов-Овсеенко етәкселегендә Ҡышҡы һарай яулап алына һәм Ваҡытлы хөкүмәт ҡулға алына.

 
«Аврора» крейсеры

II Бөтә Рәсәй Советтар съезы

үҙгәртергә

25 октябрҙә (7 ноябрь) 22:40 сәғәттә Смольный институты бинаһында Икенсе Бөтә Рәсәй эшселәр һәм һалдаттар депутаттары Советы съезы асылды, большевиктар һул эсерҙары менән берлектә күпселек тауыштар өлөшөн алдылар. Уң социалистар Еңеү яулаған ихтилалға таянып, башҡарылған түңкәрелешкә ҡаршы протест йөҙөнән съезды ташлап сығалар, әммә уларҙың сығып китеүе кворумды боҙмай.

 
Кронштадтың революцион матростары «Смерть буржуям» флагы менән

Еңеү яулаған ихтилалға таянып, Съезд үҙенең «Эшселәргә, һалдаттарға һәм крәҫтиәндәргә!» өндәмәһе менән властың үҙәктә һәм урындарҙа Советтарға күсеүен иғлан итте[99].

26 октябрҙең (8 ноябрь) кисендә, үҙенең икенсе ултырышында, Съезд Тыныслыҡ тураһында Декретты — бөтә һуғышта ҡатнашҡан илдәргә һәм халыҡтарға дөйөм демократик донъяның аннексияларһыҙ һәм контрибуцияларһыҙ килешеүе тураһында һөйләшеүҙәргә кисекмәҫтән тотонорға — тәҡдим итә, — шулай уҡ үлем язаһын юҡҡа сығарыу тураһында декрет һәм Ер тураһында декрет ҡабул ителә. Декрет буйынса алпауыттар ере конфискацияға дусар ителә, бөтә ерҙәр, ер аҫты байлыҡтары, урмандар һәм һыуҙар национализациялана, крәҫтиәндәргә 150 млн га ерҙән артыҡ бирелә.

Съезд Совет власының юғары органын — Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитетын (ВЦИК) һайлай (рәйесе— Л. Б. Каменев, 21 ноябрҙән — Я. М. Свердлов); ниһәйәт, съезд хөкүмәтте төҙөй — Ленин етәкселегендәге Халыҡ комиссарҙары Советы (СНК). ВЦИК һәм СНК-ның ойошторолоуынан дәүләт власының юғары органдарын төҙөү башлана.

Хөкүмәтте булдырыу

үҙгәртергә

Советтар съезы һайлаған хөкүмәткә — Халыҡ комиссарҙары Советы — башта тик РСДРП(б) вәкилдәре инә: һул эсерҙар «ваҡытлыса һәм шартлы рәүештә»[100] большевиктар тәҡдимен кире ҡағалар, улар РСДРП(б) һәм ихтилалда ҡатнашмаған социалистик партиялары (меньшевиктар һәм эсерҙар) араһында күпер сифатында ҡалырға теләйҙәр, ихтилалды енәйәт авантюраһы тип атайҙар һәм протест йөҙөнән Съезды ташлап сығалар.

Беренсе совет хөкүмәтенең составы түбәндәгесә була:

  • Халыҡ комиссарҙары Советы рәйесе — Владимир Ульянов (Ленин)
  • Эске эштәр буйынса нарком — А. И. Рыков
  • Игенселек наркомы — В. П. Милютин
  • Хеҙмәт наркомы — А. Г. Шляпников
  • Хәрби һәм диңгеҙ эштәре буйынса Наркомат — комитет составында: В. А. Овсеенко (Антонов) (СНК булдырыу тураһындағы Декрет тексында — Авсеенко), Н. В. Крыленко һәм П. Е. Дыбенко
  • Сауҙа һәм сәнәғәт эштәре буйынса нарком — В. П. Ногин
  • Халыҡ мәғарифы наркомы — А. В. Луначарский
  • Финанстар наркомы — И. И. Скворцов (Степанов)
  • Сит ил эштәре буйынса нарком — Л. Д. Бронштейн (Троцкий)
  • Юстиция наркомы — Г. М. Оппоков
  • Аҙыҡ-түлек эштәре буйынса нарком — И. А. Теодорович
  • Почталар һәм телеграфтар наркомы — Н. П. Авилов (Глебов)
  • Милләт эштәре буйынса нарком — И. В. Джугашвили (Сталин)
  • Тимер юлдары эштәре буйынса вазифаһы ваҡытлыса билдәләнмәгән.

Тимер юлдары эштәре буйынса вакантлы вазифаһын һуңынан М. Т. Елизаров биләй. 12 ноябрҙә өҫтәмә рәүештә дәүләт ҡарауы наркомы итеп Коллонтай Александра Михайловна тәғәйенлнә, донъяла беренсе ҡатын-ҡыҙ-министр. 19 ноябрҙә дәүләт контроле наркомы итеп Эссен Эдуард Эдуардович тәғәйенләнә.

29 октябрҙә (11 ноябрь) тимер юлы профсоюзының Бөтә Рәсәй башҡарма комитеты (Викжель) ихтилал ҡурҡынысы аҫтында «бер төрлө социалистик хөкүмәт» төҙөүҙе талап итә; шул уҡ көндә РКП(б)| РСДРП(б)-ның Үҙәк комитеты үҙенең ултырышында Совнарком составына башҡа социалистик партияларҙың вәкилдәрен дә индереүҙе кәрәкле тип таныны (айырып әйткәндә, Ленин В. М. Черновҡа портфель Игенселек накоматы министры портфелен тапшырырға әҙер була һәм уның менән һөйләшеүҙәргә инә. Әммә уң социалистарҙың талаптары (шул иҫәптән — "Октябрь түңкәрелешенең персональ ғәйепләнеүселәре булараҡ Ленинды һәм Троцкийҙы хөкүмәт составынан сығарыу[101], Социалистар-революционерҙар партияһы лидерҙарының береһенең рәйеслеге — В. М. Черновтың йәки Н. Д. Авксентьевтың, Советтарҙы бер нисә сәйәси булмаған партиялар менән тулыландырыу (уларҙа һаман да уң социалистар күпселекте тәшкил иткән) большевиктар ғына түгел, хатта һул эсерҙар ҡабул итерлек булмаған тип табыла: 1917 йылдың 2(15) ноябрҙәге һөйләшеүҙәр туҡтатылып тора, ә һул эсерҙар бер аҙ ваҡыт үткәс, хөкүмәткә инәләр, шул иҫәптән, Игенселек наркоматын етәкләйәсәктәр.

Большевиктар «бер төрлө социалистик хөкүмәт» нигеҙендә Каменев, Зиновьев, Рыков һәм Ногин етәселегендәге партия эсендә оппозиция булдыралар.

Ҡаршылашыу

үҙгәртергә

25 октябрь көнөнөң иртәһендә Керенский Петроградты американ әләмле автомобилдә ташлап сығып китә[102] Һәм Петроградтың эргә-тирәһенә фронттан хөкүмәткә тоғро частарҙы осратыр өсөн юллана. 1917 йылдың 25 октябрендә кисен Петроград Ҡала Думаһы ҡан ҡойошона юл ҡуймау өсөн өс делегация ебәрә — «Аврора» крейсерына, большевиктар штабы Смольныйға һәм Ҡышҡы һарайға. Әммә бөтә делегациялар һөҙөмтәһеҙ кире ҡайталар — патрулдәр уларҙы үткәрмәй. Артабан Дума ағзалары Ҡышҡы һарайға юлланалар, әммә уларрҙы шулай уҡ патрулдәр туҡтата.

25 октябрҙән 26 октябргә ҡараған төндә уң социалистар Хәрби-революцион комитетҡа айырмалы рәүештә Ватанды һәм революцияны һаҡлау комитетын булдыралар; Комитетты уң эсер А. Р. Гоц етәкләй, большевиктарға ҡаршы листовкалар тарата, чиновниктарҙың саботажына һәм Керенскийҙың Икенсе Бөтә Рәсәй съезы булдырған хөкүмәтте ҡолатырға маташыуына булышлыҡ итә,ҡораллы ихтилалға Мәскәүҙәге көрәштәрен өндәй.

П. Н. Красновты Петроград хәрби округының бөтә ғәскәрҙәренең командующийы итеп тәғәйенләп, Керенский с казаками 3-сө корпустың казактары менән октябрь аҙағында Петроградҡа походҡа сыға[103] Баш ҡаланың үҙендә 29 октябрҙә Һаҡлау комитеты юнкерҙарҙың ҡораллы ихтилалын ойоштора. Казактар матростарға элекке министр-рәйесте тапшырырға риза булалар һәм Керенский, матрос кейемен кейеп, тиҙ арала Гатчинаны ла, рәсәйҙе лә ташлап китә[104].

Мәскәүҙә ваҡиғалар башҡаса бара. 25 октябрь кисендә Мәскәү эшселәр һәм һалдаттар депутаттары Советтары тарафынан ойошторолғанХәрби-революцион комитет[105], төндә бөтә стратегик яҡтан мөһим объкттарҙы (арсенал, телеграф, Дәүләт банкы һ. б.) үҙ контроле аҫтына ала. Хәрби-революцион комитетынан айырмалы рәүештә Йәмғиәт хәүефһеҙлеге комитеты булдырыла (Революцияны ҡотҡарыу комитеты), ҡала думаһының рәйесе уң эсер В. В. Руднев етәкләй. Юнкерҙар һәм казактар хуплауын тапҡан Комитет Съездың ҡарарҙын танымауын белдерҙе[106]. Әммә 27 октябрҙә (9 ноябрь), получив сообщение о начале похода Керенский — Красновтың Петроградҡа походы тураһында хәбәр алғандан һуң, Мәскәү хәрби округы штабы Советҡа ультиматум ҡуя (мәҫәлән, Хәрби-революцион комитетты тарҡатыу тураһында) һәм ультиматумды кире ҡаҡҡандан һуң 28 октябргә ҡараған төндә хәрби ғәмәлдәрен башлай[107].

1917 йылдың 27октябрендә Викжель Граждандар һуғышын туҡтатыуҙы һәм большевиктарҙан халыҡ социалистарына тиклем үҙ эсенә алған Бер төрлө социалистик хөкүмәтен төҙөүҙе талап итә. Талаптар үтәлмәгән хәлдә ғәскәрҙәрҙе Мәскәүгә йөрөтөүҙе туҡтатыу һәм транспортта дөйөм забастовка ойоштороу хәүефлеге менән ҡурҡыталар[108]

РСДРП(б)-ның Үҙәк комитеты һөйләшеүҙәр башлай, әммә улар уңышһыҙ була.

Мәскәүҙә алыштар дауам итә, был ваҡиғалар барышында бер нисә йөҙ кеше һәләк була, уларҙан 240 кеше 10 — 17 ноябрҙә Ҡыҙыл майҙанда ике туғандар ҡәберлегендә ерләнә, шулайтып Кремль диуарындағы некрополгә бнигеҙ һалына.

Дәүләт хеҙмәткәрҙәренең күпселеге түңкәрелеште танымай һәм уға бойкот менән яуап бирә. Петроградта ғына яҡынса 50 мең дәүләт һәм коммерция структуралары хеҙмәткәрҙәре үҙҙәренең бурыстарын башҡарыуҙан баш тарта. Был «саботажды» тик 1918 йылдың яҙына ғына еңеп сығырға насип була[109]

Совет власының сәйәси базаһының нығыныуы һәм большевиктарҙың һул эсерҙары менән коалицияһы

үҙгәртергә

1917 йылдың 11 (24) ноябре — 25 ноябрендә (8 декабрь) Петроградта Ғәҙәттән тыш Бөтә рәсәй крәҫтиән депутаттары Советы үтә. Беренсе ултырышта хәл иткес тауыш менән яҡынса 260 делегат ҡатнаша, 18 ноябрҙә (1 декабрь) — 330 делегат (һул эсерҙар — 195, большевиктар — 37, үҙәк һәм уң эсерҙары — 65 һ. б.). Артабан делегаттарҙың һаны арта. Делегаттар Халыҡ комиссарҙары Советының сәйәсәтен хуплайҙар һәм тауыштарҙың күпселеге менән һул эсерҙарҙың ҡатнашыуына ризалығын белдерәләр. Ғәҙәттән тыш съезд Икенсе Бөтә Рәсәй крәҫтиәндәр депутаттары Съезын үткәреү тураһында ҡарарҙы ҡабул итә, ә ваҡытлыса крәҫтиән депутаттары Советының башҡарма комитеты ВЦИК менән берләштерелә. 15 (28) ноябрҙә Смольныйҙа берләштерелгән ултырыш үтә.

Икенсе Бөтә Рәсәй крәҫтиәндәр депутаттары Съезы Петроградта 1917 йылдың 26 ноябрь — 10 декабрендә (9—23 декабрь) үткән. Съезда 790 делегат, шул иҫәптән 305 үҙәк һәм уң эсерҙары, 350 һул эсерҙар, 91 большевик һ. б. ҡатнаша. Уң эсерҙар Учредителдәр йыйылышын яҡлау позицияларында торғандар һәм Халыҡтар комиссарҙары Советын «власты законһыҙ баҫып алыусылар» тип һанағандар. Съездың икенсе өлөшө Совет власын яҡлай. Совет власы яҡлыларҙың һәм уға ҡаршы булғандарҙың араһы алыҫая бара, съезд икегә бүленә һәм бер-беренә ҡаршы торған делегаттар ултырыштарҙы айырым үткәрә башлайҙар. Большевиктар һәм һул эсерҙар крәҫтиән депутаттары Советы Башҡарма комитетының 108 ағзаһын эшсе, һалдат һәм крәҫтиән депутаттары Советтарының берләштерелгән Үҙәк комитетына индереү тураһында килешеү төҙөйҙәр[109][110][111]

17 ноябрҙә һәм 13 декабрҙә һул эсерҙарҙың вәкилдәре Совнаркомға инә. А. Л. Колегаев Игенселек наркоматын етәкләй, В. А. Карелин — Рәсәй Республикаһының Милек наркоматын, П. П. Прошьян — Почталар һәм телеграфтар наркоматын, В. Е. Трутовский — урындағы үҙидаралыҡ наркоматын, И. З. Штейнберг — Юстиция наркоматы; В. А. Алгасов һәм А. И. Бриллиантов «портфелһеҙ наркомдар» статусын алдыла.

Совет власының урындарҙа урынлаштырыуы

үҙгәртергә

Урындағы үҙидара органдарында большевиктарҙың позициялары бик насар була: 50 губерна ҡалаларында — 7 %, 413 өйәҙ ҡалаларында — 2 % урын була. Урындағы үҙидара органдар эшсе һәм һалдат депутаттары Советтары менән көрәшкә инәләр. Әммә тик 84 эре ҡаланан 15-дә генә эш ҡораллы ҡаршылашыуға барып етә[112]. Шулай, Калугала совет власы Мәскәүҙән һәм Минскиҙан килгән революцион отрядтары ярҙамында урынлаштырыла. Үҙәк сәнәғәт районында (Иваново-Вознесенск, Кострома, Тверь, Ярославль, Рязань һ.б.) эшселәр депутатарынның Советтары власты Октябрь түңкәрелешенә тиклем үк яулай һәм унан һуң тик үҙ позицияларын нығытты. Дөйөм алғанда, Үҙәк сәнәғәт районында совет власы 1917 йылдың декабрь аҙағына урынлаштырыла. Эсерҙарҙың ҙур йоғонтоһо аҫтында булған Үҙәк-Ҡара ер районында һәм Волга буйында Совет власын таныу 1918 йылдың ғинуарының аҙағына тиклем һуҙыла. Иркутскиҙа ҡаты ҡаршылыҡтан һуң Совет власы шулай уҡ 1918 йылдың декабрендә урынлаша.

1918 йылдың башында Советтар һәм ҡала думалары күп кенә ҡалаларҙа бер үк ваҡытта эш итәләр. Бынан тыш провинцияла властың коалиция органдары тарала башлай, был органдарға Советтар вәкилдәре менән бер рәттән урындағы үҙидаралыҡтың (думалар, земстволар), профсоюздар һәм кооперативтар эшмәкәрҙәре инә. Уларҙа уртаса-социалистик элементтар күпселек тәшкил итә. Бындай органдарҙың исемдәре төрлө була: Астрахандә — «Халыҡ власы комитеты», Донда — «берләштерелгән демократияның» Хәрби-революцион комитеты, Алыҫ Көнсығышта — эшселәр, һалдаттар һәм крәҫтиәндәр депутаттары Советының край комитеты һәм урындағы үҙидаралыҡтары һ. б. Байкал аръяғында ауыл халҡының төп төркөмдәренең вәкилдәре (крәҫтиәндәр, казактар, бурятар) һ. б. — "Халыҡ Советы"на инә.

Немецтар баҫып алмаған Эстония һәм Латвия территорияларында, шулай уҡ Белоруссияла совет власы 1917 йылдың октябрь-ноябрендә урынлаша.

Ғәмәлдәге армияла совет власын таныу барышы яйлап төньяҡтан көньяҡҡа табан бара. Көнбайыш фронтта (Беренсе донъя һуғышы, Рәсәй) 25 октябрҙә үк Көнбайыш өлкәһенең Хәрби-революцион комитеты ойошторола, комитет большевиктарҙы ҡыйратырға бирмәй һәм фронт командующийын вазифаһынан бушата. Башкомандующий Николай Духонин урынына большевик Николай Крыленко тәғәйенләнә. 20 ноябрҙә ҡулға алынғандан һуң Духонинды шул уҡ көндә һалдаттар совет главковерх вагоны алдында үлтерәләр. Шул уҡ көндә Минскиҙа Көнбайыш фронты вәкилдәренең съезы яңы командующийҙы — большевик Александр Мясниковты һайлай. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында совет власы 1917 йылдың декабрендә — 1918 йылдың ғинуарында ғына таныла.

Совет власын бөтә казак төбәктәре лә танымай. 1917 йылдың 25 октябрендә атаман Алексей Каледин Дон ғәскәре өлкәһендә хәрби положение индерә һәм Ырымбур, Кубань, Астрахань, Терек казактары менән бәйләнештәр булдыра. Ул Ростовтағы Донды, Таганрог, Донбасстың байтаҡ өлөшөн яулап ала. 1917 йылдың 25 декабрендә Новочеркасскиҙа большевиктар менән көрәшеү өсөн Ирекле армия булдырыла.

Ваҡытлы хөкүмәттең ҡолатылыуы тураһында хәбәр алынғандан һуң Кубань территорияһында 26 октябрҙән хәрби положение индерелә, атаман Александр Филимонов һәм ғәсҡәри хөкүмәт халыҡты совет власы менән көрәшкә саҡыра[113] Терек өлкәһендә Хәрби положениены атаман Михаил Караулов иғлан итә. Ырымбур казак ғәскәре атаманы Александр Дутов шулай уҡ 26 октябрҙә Ырымбур казак ғәскәре территорияһында большевиктарҙың власын танымау тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя.

1917 йылдың 21 октябрендә (3 ноябрь) Владикавказда «Казак ғәскәрҙәре, Кавказ таулылары һәм далаларҙың ирекле улдарының Көньяҡ-көнсығыш Союзы» булдырыла[114].

1917 йылдың 18 (31) декабрендә Халыҡ комиссарҙары Советы Финляндияның бойондороҡһоҙлоғон таный. 1918 йылдың 29 авгусында ХКС Польшаны бойондороҡһоҙ һәм үҙаллы дәүләт булараҡ булыуын таный.

1917 йылдың 7 ()20 ноябрендә Украина Халыҡ Республикаһының Үҙәк радаһы Украина Халыҡ Республикаһын иғлан итә. Шул уҡ ваҡытта Рада «Рәсәй Республикаһынан айырылырға» ниәте булмауын раҫлай, әммә 11 (24) декабрҙә Харьковта украин большевиктары Украина власын тулыһынса үҙ өҫтөнә алған Бөтә Украина Советтары съезын иғлан итәләр. Большевиктар яңы власты «Халыҡ Украин Республикаһының ысын хөкүмәте» булараҡ ҡабул итә.

Кавказ аръяғында Тифлиста 1917 йылдың 15 (28) ноябрендә Учредителдәр йыйылышына һайланған вәкилдәрҙән, урындағы билдәле партияларҙың эшмәкәрҙәренән торған «Кавказ аръяғы Комиссариаты» ойошторола.

Төркөстанда 1917 йылдың сентябрендә Ташкент Совет исполкомы түңкәрелеш ойоштора һәм Ваҡытлы хөкүмәт вәкилдәренең власын ҡолата. Әммә төбәктең мосолман халҡы совет власын хупламай[109].

Илдә милләт-ара конфликттар барлыҡҡа килә. Шулай итеп, 1917 йылдың көҙөндә Грозныйҙа Чечен атлы полкының яугирҙары (Ҡырағай дивизияһы) һәм Терек казактары араһында алыш башлана, артабан алыш Грозный чечендарыны погромына әйләнә. Яуап итеп шейх Дени Арсанов етәкселегендә Чечен милли комитетын ойоштора. Грозный ҡамаулы нығытмаға әүерелә, нефтепромыслаларҙа нефть сығарыу тулыһынса туҡтатыла.[115] Чечендар һәм ингуштар казак станицаларына һөжүм итә башлайҙар[116]

1917 йылдың октябрь-ноябрендәге Совет власы саралары

үҙгәртергә

26 октябрҙә (8 ноябрь) Хәрби-революцион комитеты үҙенең ҡарары менән ҡайһы бер оппозицион гәзиттәрен яба:: кадеттарҙың «Речь», уң меньшевиктарҙың «День», «Биржевые ведомости» һ. б. 27 октябрҙә (9 ноябрь) Матбуғат тураһында декрет донъя күрә[117].

29 октябрҙә (11 ноябрь) ХРК 8-сәғәтлек эш көнө тураһында декрет ҡабул ителә[118] 1917 йылдың 14 (27) ноябрендә ВЦИК «Эшселәр контроле тураһында» положениеһын раҫлай[119].

1917 йылдың 15 ноябрендә Совет хөкүмәте Рәсәй халыҡтарының хоҡуҡтары декларацияһын баҫтырып сыға, декларация илдең бөтә халаҡтарының тиңлек һәм суверенлығын, уларҙың ирекле үҙбилдәнешенә, айырылып сығыуға һәм үҙаллы дәүләттәр төҙөүгә тиклем, хоҡуғын, милли һәм дини өҫтөнлөктәрҙе һәм сикләүҙәрҙе, милли аҙсылыҡтарҙың һәм этник төркөмдәрҙең ирекле үҫешен иғлан итте. 20|ноябрҙә ХРК «Бөтә Рәсәй һәм Көнсығыш хеҙмәтсән мосолмандарына» өндәмәһендә мәҙәниәт учреждениеларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен һәм дини ҡараштарын ирекле һәм тейһегеҙ тип иғлан итте[120].

10 (23) ноябрҙә ВЦИК "Сословиеларҙы һәм гражданлыҡ чиндарын юҡҡа сығарыу буйынса декрет"ын баҫтырып сығара[121], был декрет Рәсәй граждандарының закон алдында юридик тигеҙлеген иғлан итә.

24 ноябрҙә (7 декабрь) ХРК 1-се һанлы Суд тураһында декретты баҫтыра, декрет элекке суд учреждениеларын яңылар менән алыштырыуын күҙ уңында тота һәм революцион хоҡуҡи аңға ҡаршы килгән иҫке закондарҙы ғәмәлдән сығара.

25 ноябрҙә (8 декабрь) ХРК издал постановление «Дәүләттең ауыл хужалығы машиналар һәм ҡорамалдар менән монополиялы файҙаланыуы тураһында»[122].

ВЦИК-тың 5 (18) декабрендәге декретына ярашлы Халыҡ хужалығы юғары советы булдырыла, советҡа которому предоставлялось право конфискация, реквизиции, секвестр хоҡуғы бирелә[123].

1917 йылдың 7 (20) декабрендә ХРК декретына ярашлы контрреволюция, спекуляция һәм вазифа буйынса енәйәттәр менән көрәшеү өсөн Бөтә Рәсәй Ғәҙәттән тыш комиссияһы (ВЧК) булдырыла.

1917 йылдың 14 (27) декабрендә ВЦИК «Банктарҙы национализациялау тураһында» декретын баҫып сығара.[124] Шул уҡ көндә ВЦИК «Банктарҙағы ҡорос йәшниктарҙы ревизиялау тураһында» декретын ҡабул итә, декретҡа ярашлы шәхси кешеләрҙең банк сейфтарында һаҡланған тәңкәләрҙә һәм киҫәктәрҙәге алтын конфискацияға һәм бөтә дәүләт алдын фондына тапшырылыуға тейешле була[125].

16 (29) декабрҙә ХРК «Бөтә хәрбиҙәрҙең хоҡуҡтарын тигеҙләүе тураһында» декретын баҫып сығара, был декретҡа ярашлы армиялағы бөтә чиндар һәм дәрәжәләр бөтөрөлә һәм артабан граждандар революцион армия һалдатының почетлы исемен йөрөтеүе тураһында иғлан ителә[126].

Байрам

үҙгәртергә
 
40 лет Великого Октября почта блогында Мәскәү. 1957
 
40 лет Великого Октября почта блогында Петроград һәм крейсер Аврора крейсеры. 1957

Революция көнө баштан уҡ тиерлек яңы совет дәүләтенең байрамына әүерелә. РСФСР-ҙың КЗОТ-ына 1918 йылда ул дәүләт байрамдары араһына «Пролетар Революцияһы көнө» булараҡ индерелә. СССР ойошторолғандан һуң һәм 1922 йылда СССР-ҙың КЗОТ-ы ҡабул ителгәндән һуң ул шулай уҡ рәсми рәүештә совет байрамы статусын һаҡлап ҡала.

Cталин ваҡытында Октябрь революцияһы көндәренең байрам итеү традицияһы булдырыла: хәрби парадтар һәм демонстрациялар үткәрелә, Мавзолей трибунаһынан юлбашсылар сығыш яһай.

Традиция Бөйөк Ватан һуғышы осоронда ла боҙолмай. 1941 йылдың 7 ноябрендә, Мәскәүгә фашистар һөжүм иткәндә, Ҡыҙыл майҙанда хәрби парад үткәрелә, парадтан һуң һалдаттар фронтҡа китәләр. Был парад армияның һәм бөтә илдең мораль рухын күтәреү өсөн бик әһәмиәтле була.

СССР тарҡатылғандан һуң 7 ноябрь көнө байрам булыуынан туҡтатылды, әммә «Рәсәйҙең хәрби даны көндәре (еңеү көндәре)» законына төҙәтеүҙәр индергәндән һуң иҫтәлекле көн булып ҡалды.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Революция и гражданская война в России: 1917—1923 гг. Энциклопедия в 4 томах / Главный редактор С. А. Кондратов. — Мәскәү: Терра, 2008. — Т. 3. — С. 192. — 560 с. — (Большая энциклопедия). — 100 000 экз. — ISBN 978-5-273-00560-0.
  2. ↑ Авторский коллектив. Гражданская война в России: энциклопедия катастрофы / Составитель и ответственный редактор: Д. М. Володихин, научный редактор С. В. Волков. — 1-е. — М.: Сибирский цирюльник, 2010. — С. 43. — 400 с. — ISBN 978-5-903888-14-6.
  3. ↑ Щукина Т. В. Социал-демократия осенью 1917 года. Ростов-на-Дону, Новочеркасск, Донская область // Донской временник.
  4. ↑ Ленин В. И. ПСС. Т.35. С. 2
  5. ↑ Декларация фракции РСДРП (большевиков), оглашённая на заседании Учредительного собрания. 5 (18) января 1918 г. В. И. Ленин. ПСС. Т.35. С. 227 2016 йыл 13 март архивланған.
  6. ↑ Национальный корпус русского языка
  7. ↑ Доклад на заседании ВЦИК 24 февраля 1918 года Ленин В. И. ПСС. Т.35. С.377
  8. ↑ Национальный корпус русского языка
  9. ↑ И. В. Сталин. Логика вещей 2008 йыл 15 октябрь архивланған.
  10. ↑ Сталин, однако, пользовался им вплоть до последних своих работ, написанных уже в начале 1950-х гг. И. В. Сталин. Марксизм и вопросы языкознания 2012 йыл 8 март архивланған.
  11. ↑ Например, выражение «октябрьский переворот» часто употребляется в журнале НТС «Посев»: [1] 2008 йыл 5 октябрь архивланған.
  12. ↑ Бутенко А. П. Правда и ложь о революциях 1917 года // Социологические исследования. — 1997. — № 2. — С. 40.
  13. ↑ См., например: Логинов. В шаге от пропасти, В. Булдаков. Путь к Октябрю
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 С. Куртуа, Н. Верт, Ж.-Л. Панне, А. Пачковски, К. Бартошек, Ж.-Л. Марголен, при участии Р. Коффер, П. Ригуло, П. Фонтен, И. Сантамария, С. Булук, «Чёрная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии», Три Века Истории, М., 1999, пер. под рук. Е. Л. Храмова. Часть 1. «Государство против своего народа». Глава 1. Парадоксы Октября 2021 йыл 8 август архивланған.
  15. ↑ В. Булдаков. Путь к Октябрю
  16. ↑ Б.Кагарлицкий. Марксизм: Не рекомендовано для обучения
  17. ↑ См.: Л. Д. Троцкий. Уроки Октября. Л., 1991
  18. ↑ БСЭ. Шулай уҡ ҡарағыҙ: В. Булдаков. Путь к Октябрю
  19. ↑ Г. Иоффе. Почему Февраль? Почему Октябрь?;Б. Н. Земцов. Историография революции 1917 г. 2008 йыл 25 декабрь архивланған.
  20. ↑ См., например: С. Г. Пушкарёв. Ленин и Россия
  21. ↑ См., например: П. Н. Милюков. История второй русской революции. М., 2001. Как историк, Милюков был в этом отношении первопроходцем, но его концепция получила широкое распространение в русской эмиграции
  22. ↑ В. Чернов. Великая русская революция. М., 2007. С. 141—143
  23. ↑ Александр Рабинович. Большевики приходят к власти: Революция 1917 года в Петрограде. Предисловие. [2].
  24. ↑ См., например: Г. Иоффе. Почему Февраль? Почему Октябрь?, В. Логинов. В шаге от пропасти
  25. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. М., 2001. С. 81-84
  26. ↑ Головин, Н. Н. Военные усилия России в мировой войне. — 1-е изд. — Париж: Товарищество объединённых издателей, 1939.
  27. ↑ В. М. Чернов. Великая русская революция. М., 2007. С. 200—203; В. А. Авербах. Революционное общество по личным воспоминаниям. Архив русской революции. Т. 14. С. 13-14, 34-35
  28. ↑ Н. Суханов. Записки о революции. М., 1991. Т. 3
  29. ↑ Л. Д. Троцкий. История русской революции. Февраль
  30. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. М., 2001. С. 56
  31. ↑ Цит. по: Н. Суханов. Записки о революции. М., 1991. Т. 1. С. 255 2016 йыл 6 март архивланған.
  32. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 81-82; Н. Суханов. Записки о революции. М., 1991. Т. 2. С. 99-100 2012 йыл 25 июль архивланған.
  33. ↑ Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 100 2012 йыл 25 июль архивланған.
  34. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 84
  35. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 85; Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 102—104 2012 йыл 25 июль архивланған.
  36. ↑ Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 113 2012 йыл 25 июль архивланған.
  37. ↑ Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 109—113, 119 2012 йыл 25 июль архивланған.
  38. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 81-82; Н. Суханов. Записки о революции. М., 1991. Т. 2. С. 120 2012 йыл 25 июль архивланған.
  39. ↑ Цит. по: Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 115 2012 йыл 25 июль архивланған.
  40. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 86-87
  41. ↑ 41,0 41,1 П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 87-96
  42. ↑ 42,0 42,1 Авербах В. А. Революционное общество по личным воспоминаниям. Архив русской революции. Т. 14. С. 13—14
  43. ↑ Эти причины подробно излагает, например, В. Чернов (Великая русская революция. С. 113—120), который сам был сторонником однородного социалистического правительства, но оказался в меньшинстве в своём ЦК
  44. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 241—243; В. М. Чернов. Великая русская революция. С. 283—284
  45. ↑ Н. Н. Суханов. Записки о революции. Т. 2. С. 306—309 2011 йыл 29 июнь архивланған.
  46. ↑ Там же С. 310
  47. ↑ Л. Д. Троцкий. История русской революции. Т. 2. С. 18-19
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 48,4 48,5 48,6 48,7 Г.Злоказов. Материалы Особой следственной комиссии Временного правительства об июльских событиях 1917 года
  49. ↑ Записки о революции. Т. 2. С. 312
  50. ↑ Родионов В. Тихий Дон атамана Каледина / Вячеслав Родионов. — М.: Алгоритм, 2007, с. 106. Не подтверждая свои выводы документами, В. Родионов утверждает, что захват власти планировался к моменту начала намеченного на 26 июля VI съезда РСДРП(б). Цель предполагалось реализовать, используя пробольшевистские части Петроградского гарнизона и дружины из рабочих, оказывая на Временное правительство в течение всего июля ежедневное давление
  51. ↑ Родионов В. Тихий Дон атамана Каледина / Вячеслав Родионов. — М.: Алгоритм, 2007, с. 106. Не подтверждая свои выводы документами, В. Родионов утверждает, что захват власти планировался к моменту начала намеченного на 26 июля VI съезда РСДРП(б). Цель предполагалось реализовать, используя пробольшевистские части Петроградского гарнизона и дружины из рабочих, оказывая на Временное правительство в течение всего июля ежедневное давление
  52. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. 252—266
  53. ↑ http://scepsis.ru/library/id_1502.html А. Рабинович. Большевики приходят к власти
  54. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 257
  55. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 252—266
  56. ↑ В. М. Чернов. Великая русская революция. М., 2007. С. 116
  57. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 197
  58. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 259
  59. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 265—266
  60. ↑ к.и.н. Родионов В. Тихий Дон атамана Каледина / Вячеслав Родионов. — М.: Алгоритм, 2007, с. 106
  61. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 258, 264—265
  62. ↑ В. М. Чернов. Великая русская революция. С. 234—235
  63. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; autogenerated3 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  64. ↑ См., например: Логинов. В шаге от пропасти
  65. ↑ А. Рабинович. Большевики приходят к власти. М., 1989
  66. ↑ См., например: П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 247—250
  67. ↑ Приказ Верховного Главнокомандующего N 897 Об этом приказе см. также: П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 396—397
  68. ↑ Цветков В. Ж. Лавр Георгиевич Корнилов
  69. ↑ 69,0 69,1 Приказ Верховного Главнокомандующего N 897
  70. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 407
  71. ↑ См., например: В. Логинов. В шаге от пропасти, Г. Л. Соболев. Тайный союзник. Русская революция и Германия. 1914—1918
  72. ↑ Л. Д. Троцкий. История русской революции. Т. 2, ч. 1. С. 220 2011 йыл 4 июнь архивланған.
  73. ↑ Ф. Дан. К истории последних дней Временного правительства(недоступная ссылка)
  74. ↑ См., мәҫәлән: Г. Иоффе. Почему Февраль? Почему Октябрь?, В. Логинов. В шаге от пропасти, шулай уҡ: П. Н. Милюков. История второй русской революции
  75. ↑ См., например: П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 540—548, 573—575
  76. ↑ Л. Д. Троцкий. История русской революции. Т. 2, ч. 1. С. 312 2011 йыл 4 июнь архивланған.
  77. ↑ С. П. Мельгунов. Золотой немецкий ключ большевиков 2011 йыл 11 март архивланған.
  78. ↑ См., мәҫәлән: Кенез П. Красная атака, белое сопротивление. 1917—1918/Пер. с англ. К. А. Никифорова. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2007. — 287 с — (Россия в переломный момент истории); Хереш Э. Купленная революция. Тайное дело Парвуса. (пер. с нем. Биневой И. Г.) Олма-Пресс, 384 стр. 2004 и др.
  79. ↑ Октябрь для нас, России и всего мира 2010 йыл 13 декабрь архивланған.
  80. ↑ Л. Троцкий. Письмо в редакцию 2011 йыл 4 июнь архивланған.
  81. ↑ См., например: Б. Н. Земцов. Историография революции 1917 г. 2008 йыл 25 декабрь архивланған.; Логинов. В шаге от пропасти; А. Рабинович. Большевики приходят к власти, Г. Л. Соболев. Тайна «немецкого золота». СПб. М., 2002, Русская революция и немецкое золото; Тайный союзник. Русская революция и Германия. 1914—1918. СПб, 2009; Октябрь для нас, России и всего мира 2010 йыл 13 декабрь архивланған.
  82. ↑ См., например: Д. Бьюкенен. Моя миссия в России. М., 2006; В. Чернов. Великая русская революция. М. 2007
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; соболев төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  84. ↑ 84,0 84,1 Ляндерс С. Новые документы о финансовых субсидиях большевикам в 1917 году// Отечественная история. 1993. N 2. С. 128—142
  85. ↑ С. Ляндерс по этому поводу пишет: «Принимая во внимание цели конференции и состав её участников, можно с уверенностью сказать, что „немецкие деньги“, на которые она была устроена, были использованы в не меньшей степени против правительства кайзеровской Германии, чем против Временного правительства А. Ф. Керенского, предпринявшего неудачную попытку юридически доказать измену большевиков, организовавших на „немецкие деньги“ антивоенную проопаганду в России» (цит. по: Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 27)
  86. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 26
  87. ↑ С. П. Мельгунов в своей книге, высказав опасение, что «тайна „золотого ключа“ едва ли будет когда-либо разгадана», рекомендовал последователям искать его «в кармане Парвуса» (см.: С. П. Мельгунов. Золотой немецкий ключ большевиков 2011 йыл 11 март архивланған.)
  88. ↑ Г. Л. Соболев. Тайный союзник. С. 116
  89. ↑ Хальвег В. Возвращение Ленина в Россию в 1917 году. М., 1990
  90. ↑ См., например: Л. Г. Соболев. Русская революция и немецкое золото
  91. ↑ А. Ф. Керенский. Русская революция 1917. М., 2005. С. 216
  92. ↑ 92,0 92,1 А. Рабинович. Большевики приходят к власти. Глава 13.
  93. ↑ Л. Д. Троцкий. История русской революции. Т. 2, ч. 1. 2011 йыл 4 июнь архивланған.
  94. ↑ Мельгунов, С. П. Как большевики захватили власть. «Золотой немецкий ключ» к большевистской революции / С. П. Мельгунов; предисловие Ю. Н. Емельянова. — М.: Айрис-пресс, 2007. — 640 с.+вклейка 16 с. — (Белая Россия). ISBN 978-5-8112-2904-8, стр.47
  95. ↑ Мельгунов, С. П. Как большевики захватили власть. «Золотой немецкий ключ» к большевистской революции / С. П. Мельгунов; предисловие Ю. Н. Емельянова. — М.: Айрис-пресс, 2007. — 640 с.+вклейка 16 с. — (Белая Россия). ISBN 978-5-8112-2904-8, стр.94
  96. ↑ П. Н. Милюков. История второй русской революции. С. 592—594
  97. ↑ Мельгунов, С. П. Как большевики захватили власть.// Как большевики захватили власть. «Золотой немецкий ключ» к большевистской революции / С. П. Мельгунов; предисловие Ю. Н. Емельянова. — М.: Айрис-пресс, 2007. — 640 с.+вклейка 16 с. — (Белая Россия). ISBN 978-5-8112-2904-8, стр. 202
  98. ↑ Обращение Петроградского военно-революционного комитета «К гражданам России!»
  99. ↑ Обращение II Всероссийского съезда Советов к рабочим, солдатам и крестьянам о победе революции и её ближайших задачах
  100. ↑ В. И. Ленин. ПСС. Т. 35. С. 45
  101. ↑ В. И. Ленин. Сочинения. Третье стереотипное издание. Т. XXII. М., 1929. С. 578
  102. ↑ Икенсе версияға ярашлы, Америка илсеһе автомобилел Керенскийҙы тик оҙатып барған
  103. ↑ А. Ф. Керенский. Русская революция 1917. М., 2005. С. 344
  104. ↑ Там же. С. 362
  105. ↑ Резолюция о присоединении к произошедшему в Петрограде перевороту была принята 394 голосами против 106 (см., например: Н. Н. Суханов. Записки о революции. Т. 3. С. 363
  106. ↑ Н. Н. Суханов по этому поводу пишет: «Стороны договорились считать для себя обязательными решения Всероссийского советского съезда» (Записки о революции. Т. 3. С. 364)
  107. ↑ Н. Н. Суханов. Записки о революции. Т. 3. С. 367. «Это была, — пишет Суханов, — гражданская война, начатая „Комитетом спасения“, в самом широком масштабе»
  108. ↑ Большая советская энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 5. Вешин — Газли. 1971. 640 стр., илл.; 38 л. илл. и карт. 1 карта-вкл.
  109. ↑ 109,0 109,1 109,2 А. Вдовин. Первые преобразования советской власти 2010 йыл 3 май архивланған.
  110. ↑ [ Чрезвычайный Всероссийский съезд Советов крестьянских депутатов] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  111. ↑ [ Второй Всероссийский съезд Советов крестьянских депутатов] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
  112. ↑ Подготовка и проведение большевиками вооружённого восстания
  113. ↑ Кубанское краевое правительство в годы революции и Гражданской войны на Кубани в 1917—1920 2012 йыл 16 май архивланған.
  114. ↑ «ОЗДОРОВЛЕНИЕ РОССИИ НАЧНЁТСЯ С ОКРАИН…»
  115. ↑ Передача «Радио свобода» «Гражданская война на землях Чечни»
  116. ↑ П. Полян. У истоков советской депортационной политики: выселения белых казаков и крупных землевладельцев (1918—1925)
  117. ↑ Декрет о печати
  118. ↑ Декрет Совета Народных Комиссаров о восьмичасовом рабочем дне
  119. ↑ Положение о рабочем контроле
  120. ↑ Ко всем трудящимся мусульманам России и Востока
  121. ↑ Декрет об уничтожении сословий и гражданских чинов
  122. ↑ Постановление Совета Народных Комиссаров «О монопольном распоряжении государства сельскохозяйственными машинами и орудиями»
  123. ↑ Декрет Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета «О высшем совете народного хозяйства»
  124. ↑ Декрет Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета «О национализации банков»
  125. ↑ Артеменко Н. Н. Право собственности в первые годы советской власти
  126. ↑ Декрет Совета Народных Комиссаров «Об уравнении в правах всех военнослужащих»

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Октябрь революцияһы Викимилектә
  Октябрь революцияһы Викияңылыҡтарҙа
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Октябрь_революцияһы&oldid=1278662» битенән алынған