Яр Саллы (татар. Яр Чаллы, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикаһының төньяҡ-көнсығышында, Кама йылғаһының һул ярында урынлашҡан, Татарстан ҡалалары араһында ҙурлығы һәм әһәмиәте буйынса икенсе урында торған ҡала.

Яр Саллы
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-tt-cyrl" does not exist.
Флаг[d]Герб[d]
Нигеҙләү датаһы 1626
Рәсем
Рәсми атамаһы Набережные Челны
Кем хөрмәтенә аталған побережье[d] һәм долблёнка[d]
Рәсми тел татар теле һәм урыҫ теле
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Туҡай районы, Набережночелнинская агломерация[d] һәм Челнинский кантон[d]
Административ-территориаль берәмек Татарстан Республикаһы
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Кама һәм Нижнекамское водохранилище[d]
Хөкүмәт башлығы Наиль Гамбарович Магдеев[d][1]
Халыҡ һаны 533 839 кеше (2020)[2]
Административ рәүештә бүленә Автозаводский район[d], Центральный район[d] һәм Комсомольский район[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 100 метр
Туғандаш ҡала Ляочэн[d]
Майҙан 171 км²
Почта индексы 423800–423899
Рәсми сайт nabchelny.ru
Коллаж
Урындағы телефон коды 8552
Категория для почётных граждан субъекта Категория:Почётные граждане Набережных Челнов[d]
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Набережных Челнах[d]
Карта
 Яр Саллы Викимилектә

Ҡазан менән араһы 225 км, Түбәнге Кама менән — 35 км, Алабуға менән — 20 км, Өфө менән — 250 км.

Туҡай районының (1930—1976 йылдарҙа Саллы районының) үҙәге. Ҙур автомобиль юлдары үҙәге, йылға порты бар.

Ҡалала машиналар төҙөү сәнәғәте әһәмиәтле. Рәсәйҙә төҙөлгән сит ил машиналары заводтары бар (Fiat, Mercedes-Benz Actros, Mercedes-Benz Axor, Ford Kuga, Ford Galaxy, Ford Transit, Ford S-MAX, Ford Explorer).

Тарих үҙгәртергә

  • 1626 йылдан бирле хәҙерге Яр Саллы урынында беренсе тораҡ йортар булыуы билдәле
  • XIX быуатта Яр Саллы пристане — ҙур икмәк һатыу үҙәге булған
  • 1920 йылға тиклем — Өфө губернаһының Минзәлә өйәҙендә; Татар АССР-ы ойошторолғас, уның составына инә.
  • 1922—1930 йылдарҙа Саллы кантонының үҙәге
  • 1982—1988 йылдарҙа ҡала «Брежнев» исемен йөрөтә.

Ҡала етәкселәре үҙгәртергә

  • 1991—1999 йылдарҙа — Рәфғәт Алтынбаев
  • 1999—2003 йылдарҙа — Рәшит Хәмәҙиев
  • 2003—2010 йылдарҙа — Илдар Халиков
  • 2010—2015 йылдарҙа — Вәсил Шәйхразиев
  • 2015 йылдан — Наил Мәһәҙиев

Билдәле шәхестәре үҙгәртергә

Халыҡ үҙгәртергә

 
Туфан мәсете

Халҡы үҙгәртергә

Халыҡ һаны 508 700 кеше (2009 йыл уртаһына) Татарстандың 13,5 % халҡын тәшкил итә, Рәсәй ҡалалары араһында 31-се урында тора.

Яр Саллы ҡалаһының халыҡ һаны үҙгәреүе динамикаһы (халыҡ һанын алыуҙар нигеҙендә)[3]:

Халыҡ иҫәбе
1897[4]1926[4]1931[4]1939[4]1959[5]1967[4]1970[6]
100040005000940019 10333 00037 923
1971[4]1973[4]1975[7]1976[4]1979[8]1982[4]1985[9]
55 000126 000231 000231 000301 381374 000451 000
1986[4]1989[10]1990[11]1991[9]1992[9]1993[9]1994[9]
459 000500 309511 000515 000519 000525 000529 000
1995[9]1996[9]1997[9]1998[9]1999[9]2000[9]2001[9]
531 000530 000527 000525 000523 000520 000518 300
2002[12]2003[4]2004[13]2005[14]2006[15]2007[16]2008[4]
509 870509 900509 000507 180506 368506 400506 100
2009[17]2010[18]2011[19]2012[20]2013[21]2014[22]2015[23]
507 868513 193513 773516 637519 025522 048524 444
2016[24]
526 750


100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
1931
1971
1982
1991
1996
2001
2006
2011
2016
Милли составы

По данным Всероссийской переписи населения 2010 года в городе представлены: татары — 47,42 % (242,3 тыс. человек), русские — 44,87 % (229,3 тыс.), чуваши — 1,95 % (10,0 тыс.), украинцы — 1,31 % (6,7 тыс.), башкиры — 1,16 % (5,9 тыс.), марийцы — 0,66 % (3,4 тыс.), удмурты — 0,39 % (2,0 тыс.), мордва — 0,39 % (2,0 тыс.) и др. — 1,82 % (9,3 тыс.).

Мәғариф үҙгәртергә

  • Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты филмалы
  • Яр Саллы дәүләт педагогика институты
  • Кама дәүләт физик культура, спорт һәм туризм академияһы
  • Яр Саллы дәүләт технология институты
  • Яр Саллы педагогика колледжы
  • Яр Саллы медицина колледжы
  • Кама дәүләт автомеханика техникумы
  • Яр Саллы сәнғәт училищеһы

Мәҙәниәт үҙгәртергә

 
Саллы татар дәүләт драма театры
 
Яр Саллы Орган залы бинаһы
  • Яр Саллы Татар дәүләт драма театры
  • Яр Саллы дәүләт ҡурсак театры
  • Яр Саллы ҡала тарихы музейы
  • Сара Садыҡова исемендәге концерт залы
  • Балалар һәм йәштәр ижады ҡала һарайы
  • «КамАЗ» мәҙәниәт йорто
  • «Энергетик» мәҙәниәт һарайы
  • Яр Саллы Орган залы
  • «Мастеровые» урыҫ драма театры
  • «Айгөл» циркы

Спорт үҙгәртергә

Спорт менән шөгөлләнеү урындары үҙгәртергә

 
«Яр буйы» паркында «Лыжня России — 2008» ярыштары уҙа

Спорт командалары үҙгәртергә

Файл:КАМАЗ-МАСТЕР машинасы.jpg
КАМАЗ-МАСТЕР командаһы машинаһы ярышта

Ял итеү, күңел асыу урындары үҙгәртергә

  • Дельфинарий. Анапа дельфинарийы филиалы булған Саллы дельфинарийында дельфиндар һәм диңгеҙ арыҫланы менән ҡуйылған ҡыҙыҡлы шоу-программа ҡарап була.
  • Энтузиасттар бульвары — саллылыларҙың яратҡан ял итеү урындарының береһе. Бульварҙа фонтандар, кафе-ресторандар, төнге клубдар, кибеттәр бар.
  • "Яр буйы " паркы майҙаны.
  • Ипподром

Кинотеатрҙар үҙгәртергә

Төнгө клубтар үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. http://nabchelny.ru/company/1
  2. https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
  3. Мой город
  4. 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 Народная энциклопедия «Мой город». Набережные Челны. Дата обращения: 17 август 2013. Архивировано 17 август 2013 года.
  5. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  6. Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  7. Российский статистический ежегодник, 1998 год
  8. Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  9. 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. Дата обращения: 12 май 2015. Архивировано 12 май 2015 года.
  10. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано 22 август 2011 года.
  11. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
  12. Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  13. 4.13. Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. Дата обращения: 1 май 2014. Архивировано 1 май 2014 года.
  14. Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
  15. Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
  16. 4.16. Города с численностью населения от 500 тысяч до 1 миллиона человек на 1 января 2007 года. Дата обращения: 1 май 2015. Архивировано 1 май 2015 года.
  17. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
  18. Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  19. Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. Дата обращения: 4 апрель 2015. Архивировано 4 апрель 2015 года.
  20. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
  21. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
  22. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
  23. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  24. Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2016 года. Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 11 апрель 2016 года.