Шоколад

Шокола́д (ингл. chocolate, франц. chocolat, исп. chocolate) — какао емешенән әҙерләнгән төрлө кондитер продукттарын аңлатыусы термин.

Тарихы

Шоколадтың һәм какао ағасының тыуған иле булып Үҙәк һәм Көньяҡ Америка булып тора. Бер нисә йөҙ йыл буйы шоколадты эсемлек урынына файҙаланғандар. Индейҙар онталған какао борсағын һыуҙа бутап, ҡыҙыл борос ҡушып эсемлек әҙерләгәндәр. XVI быуатта ғалим-монах Бенцони Испания короленә шыйыҡ шоколадтың файҙаһы тураһында белдерә. Докладты шунда уҡ йәшерен итәләр, ә шоколадты дәүләт сере тип иғлан итәләр. Был серлелекте боҙған өсөн бер нисә кеше яза ала. Оҙаҡ ваҡыт шоколад байҙар файҙаланырлыҡ ҡына, етештереүе ҡатмарлы, ингредиенттары ҡыйбатлы аҙыҡ булып ҡала.

Тик XIX быуат аҙағында ғына кондитерҙар хәҙерге заман шоколадын етештерә ала.

Ә XX быуат башында шәкәр һәм какаоның осһоҙланыуы шоколадты һәр кемгә һатып алырға мөмкинлек бирә. «Королдәр ризығы» тип рекламаланған шоколад ҙур уңыш ҡаҙана.

Шоколад депрессияны дауалай, кәйефте яҡшырта, яраларҙы төҙәйтә тип иҫәпләйҙәр.

Сеймал

Какао борсағынан алынған какао порошогы шокалад етештереү өсөн төп сеймал булып тора. Какао ағасы Ер шарының тропик киңлектәрендә үҫә. Какао борсағының тауар сорты етештереүсе ил йәки сығарыусы порт исеменә тура килә (Гана, Баия, Камерун, Тринидад һәм башҡалар. Сифаты буйынса какао борсағын ике төрөмгә бүләләр:

• йомшаҡ нескә тәмле, хуш еҫле, төрлө төҫмөрһәге аҫыл сорттар (Ява, Тринидад һәм башҡалар
• әсе, телде бөрөштөрә торҡан тәмле, көслө еҫле ғәҙәти ҡулланыусылар өсөн сорт (Баия, Пара һәм башҡалар

Какао емешенең итсәһендә 30-50 бөртөк какао борсағы була. Борсаҡ миндаль формаһында, оҙонлоғо 2.5 см була. Борсаҡтың ике өлөштән торған ҡаты төшө, үҫентеһе, ҡаты тышсаһы бар. Яңы йыйылған какао емештәренең шоколадҡа һәм какао порошогына хас тәме һәм хуш еҫе булмай, тәме әскелт төҫө тоноҡ була. Тәмен һәм еҫен яҡшыртыу өсөн уларҙы плантацияларҙа киптереүгә һәм ферментацияға ҡуялар. Майҙар, алкалоидтар — теобромин, кофеин (бер аҙ кимәлдә), аҡһым, углеводтар, дублаусы һәм минераль матдәләр, органик кислоталар, ароматик ҡушылмалар — какао борсағының төп компоненттары.

Ярымфабрикаттар

Эшәртеү барышында какао борсағын таҙарталар, сорттарға бүләләр һәм ҡыҙҙырылар, шыйыҡ массаға онтайҙар. Какао майында май ҡоро матдәнең 52—56 % тәшкил итә. 25 °С температурала ҡаты хәлдә, ә 32 °С — шыйыҡ хәлдә, шуға күрә ауыҙ эсендә иреп бөтә. Ешкәртеү барышында онталған какао тигән ярымфабрикат алалар. Был массанан махсус пресста какао майын һығып алалар. Онталған какао һәм какао майы шәкәр пудраһы менән шокалад етештереүгә китә, ә төпрәһенән какао порошогы эшләйҙәр. Шоколод массаһы шәкәр пудраһы, онтаоған какао, какао майы, тәмен һәм төҫөн яҡшырта торған ингредиенттар ҡушып эшләнә. Иҙмәне меланжер ярҙаманда ваҡлаәҙар (ҡаты матдәләр 20 мкм-дан вағыраҡ булырға тейеш), тағы бер мәртәбә какао майы менән ҡушып бутала, 30—31 °C-ҡа тиклем һыуытыла, шунан һуң формалау аппаратында һыуытала.

Мәҙәниәттә

Донъяла бер нисә шоколад музейы бар — мәҫәлән, Кёльн, Брюгге музе!ҙары. Владимир өлкәһе Покров ҡалаһында донъяла берҙән бер шоколад музейы бар. Монумент ҡулына шоколад тотҡан әкиәт феяһы образында эшләнгән. Һәйкәл 2009 йылдың 1 июлендә Покров шоколад музейы ҡаршыһында асылған. Һәйкәл Крафт Фудс компанияһының Рәсәйҙәге эшмәкәрлегенең 15 йыллығы айҡанлы ҡуйыла.

Шоколадтан яһалған скульптуралар

Шоколад менән бер нисә рекорд ҡуйыу бәйләнгән: Торнтонс британ шоколад етештереү компанияһы киңлеге 4 метр, оҙонлоғо 4 метр, ауырлығы 6 тоннаға яҡын шоколад әҙерләп Гиннесстың рекордтар китабына керә. Был шоколадты компанияның 100 йыллығына әҙерләйҙәр, рекорд алған плитка 75 мең ғәҙәти шоколадҡа бәрәбәр була. Ошоғаса шоколад етештереүсе Grand Candy әрмән компанияһы рекордсмен булған, был компания үҙенең 10 йыллығына 4.41 тонна шоколад плиткаһы эшләгән. Был плитка 4 көн буйына эшләнә, уның оҙонлоғо 5.6 метр, киңлеге 2.75 метр, бейеклеге 25 см була. Италия кондитерҙарының да ошоға оҡшаған рекорды бар, улар 3.58 тонна шоколад плиткаһы әҙерләгән.

Шоколад сәнғәте оҫтаһы

13 сентябрҙә Бөтә донъя шоколад көнө билдәләнә (International Chocolate Day), 11 июль— World Chocolate Day (1995 йылдан француздар билдәләй был көндә Рәсәйҙәлә төрлө саралар үткәрелә); бынан тыш АҠШ-та шоколад көнөн 7 июль һәм 28 октябрь билдәләйҙәр. Шоколад төрлө байрамдарҙа бүләк урынына ҡулланыла, шулай уҡ Пасха байрамына шоколад йомортҡалар әҙерләнә.

Ҡыҙыҡлы факттар

• 30 г шоколадта 140 килокалорий тупланған.
• 37 г шоколадта уртаса 9 г май (калория буйынса 55 %) бар.
• шоколад составында йөрәк һәм ҡан тамырҙары өсөн файҙалы флавонид матдәлере бар. Шуға охшаш матдәләр вино һәм виноградта бар.
• Беҙҙең эраға тиклем 1200—1000 йылдарҙа Үҙәк Америкала әсегән какао һутынан «шоколад пивоһы» әҙерләгәндәр.
• Шоколад составында, күпселек хайуандар өсөн токсин (ағыу), теобромин бар. Бесәй һәм эттәр өсөн үлемесле доза —200…300 мг/кг тоебромин. Ат һәм попугайҙар ҙа был матдәге бик һиҙгер. Кеше организмында метоболизм процесы бик тиҙ барғанлыктан, шоколадтан кеше ағыуланыуы осрағы теркәлмәгән.
• 11 июль — Бөтә донъя шоколад көнө (World Chocolate Day).
• АҠШ-та шоколад йомортҡаһын һатып алыу мөмкин түгел. Был илдә аҙыҡ эсенә ашарға яраҡһыҙ әйбер һалыу тыйыла.
• Япония студенттары экзамен алдынан Kit Kat шоколадын ашай. Был японса «китто кацу» («барыбер еңәсәҡһең») тигән һүҙгә оҡшаш.
• Подсбамдағы диетология институты (DlfE) белдереүе буйынса көнөнә 6 г шоколад ашау гипертония сире хәүефлелеген 39 %-ҡа кәметә, инсульт һәм миокарда инфарктына яҡшы профилактика дауаһы булып тора.

Һылтанмалар

• Һүңғы өс быуатта шоколад тарихы 2009 йыл 3 июль архивланған. (рус.)
• Шоколад һәм шоколад изделиеләре квалификацияһы 2011 йыл 7 октябрь архивланған. (рус.)
• Detailed drug information (инг.)
• Шокалад музейҙары(недоступная ссылка) (рус.)
• Шоколад фигуралары (рус.)