Википедия

Әбделҡадир Инан

(Сөләймәнов Фәтхелҡәдир Мостафа улы битенән йүнәлтелде)

Әбделҡадир Инан (төп исеме — Фәтҡелҡадир Мостафа улы Сөләймәнов; 29 ноябрь 1889 йыл — 1 октябрь 1976 йыл) — шәрҡиәтсе, яҙыусы, башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре[1]. Профессор (1936[2]).

Әбделҡадир Инан
Фәтҡелҡадир Мостафа улы Сөләймәнов
Тыуған көнө:

29 ноябрь 1889({{padleft:1889|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:29|2|0}})

Тыуған урыны:

Шығай ауылы, Силәбе өйәҙе, Ырымбур губернаһы (хәҙерге Силәбе өлкәһенең Сосновка районы)

Вафат булған көнө:

1 октябрь 1976({{padleft:1976|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:1|2|0}}) (86 йәш)

Вафат булған урыны:

Анкара, Төркиә

Эшмәкәрлеге:

яҙыусы, төркиәтсе

Википедияла Сөләймәнов фамилиялы башҡа кешеләр тураһында мәҡәләләр бар.

Биографияһы

үҙгәртергә

Фәтҡелҡадир Мостафа улы Сөләймәнов 1889 йылдың 29 ноябрендә Ырымбур губернаһының Силәбе өйәҙе (хәҙерге Силәбе өлкәһе Сосновка районы[3]) Шығай ауылында тыуған[4]. Әсәһе Зәкиә — Салауат Юлаевтың көрәштәше Биҡҡол Ғәликәевтың вариҫы була[5], атаһы Мостафа ауылда имам һәм мәҙрәсә мөҙәрисе булған, сығышы менән — ялан-ҡатай башҡорттарынан. Фәтҡелҡадир Сөләймәновта үҙенең милләте башҡорт булыуын яҙған[6].

Башланғыс белемде атаһының мәҙрәсәһендә[7] һәм 1904—1905 йылдарҙа Силәбе ҡалаһы ахуны — Хәким мәҙрәсәһендә ала[8]. Артабан рус-башҡорт мәктәбендә белем алыуын дауам итә. Һуңынан [Троицк (Силәбе өлкәһе)|[Троицк]]иға барып «Рәсүлиә» мәҙрәсәһендә уҡый һәм уны 1914 йылда тамамлай. Мәҙрәсәлә көнсығыш телдәрен — ғәрәп, фарсы һәм төрөк телдәрен үҙләштерә. Артабан уҡытыусылар мәктәбендә белемен яҡшырта[7].

Шул ваҡытта, 1908—1910 йылдарҙа, «Ваҡыт» гәзитендә «Башҡорттарҙа ер мәсьәләһе», «Башҡорт ғөләмәһе (интеллигенцияһы)», «Ҡырғыҙ далаларынан» исемле тәүге публицистик һәм этнографик мәҡәләләре баҫылып сыға. 1909 йылдың йәйге айҙарында Тубыл буйындағы ҡаҙаҡ балаларын уҡыта, этнографик материалдар йыя башлай[9].

 
«Башҡорт» гәзитенең титул бите

1914 йылда Әхмәтзәки Вәлидов менән таныша[10], һәм уның кәңәше буйынса, этнографик һәм фольклор мәғлүмәттәрен йыйыу өсөн, Алтайға, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ һәм үзбәк халыҡтары йәшәгән ерҙәргә сәйәхәт ҡыла. Бында «Манас» ҡырғыҙ эпосының бер вариантын яҙып ала; алтайҙарҙа шаманизм, төрки халыҡтарының боронғо йолалары һәм башҡалар тураһында мәғлүмәттәр йыя[11]. 1915 йылда Өфөлә Ырымбур Диниә назаратында дин ғилемдәренән имтихан тотоп, мәсет имамы һәм мәҙрәсә мөҙәрис дәрәжәһенә танытма ала[7]. 1914—1917 йылдарҙа армияла хеҙмәт итә[8][12]. 1914—1916 йылдарҙа «Шура» журналында бер нисә шиғыры, «Башҡорт йәйләүендә», «Ҡасҡын», «Ҡурайсы Тимербай», «Үләт» һәм «Ил өсөн» исемле хикәйәләре, ә «Мөғәллим» журналында «Башҡорт моңо» шиғыры баҫылып сыға[13].

1917 йылдың Рәсәйҙәге Февраль революцияһынан һуң үҙе хеҙмәт иткән Екатеринбург гарнизоны һалдаттары уны Урал өлкәһе эшсе, крәҫтиән һәм һалдаттар Советының II съезына делегат итеп һайлай[8]. 1917 йылдың сентябренән алып Арғаяш төбәгендәге Иштебай ҡәрйәһендә мөғәллим булып эшләй. Шул уҡ йылдың 15 ноябрендә Башҡорт мәркәз шураһы Башҡортостан автономияһын иғлан иткәндән башлап Фәтхелҡадир Сөләймәнов үҙ төбәгендә тулыһынса башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтенә ҡушылып китә. Урал аръяғында башҡорттар йәшәгән улустарҙа халыҡ йыйылыштарын ойоштороуҙа ҡатнаша, шул ваҡытта ул большевиктар тарафынан ҡулға алынып, Советтарҙың Екатеринбургта үткәрелгән съезында делегат булып ҡатнашыуы тураһындағы танытмаһын күрһәтеп, ҡотолоп ҡала[14].

1918 йылда Башҡорт хөкүмәтенең баҫма органы — «Башҡорт» гәзите мөхәррире була[4]. 1918 йылдың сентябрь аҙағында Башҡорт хөкүмәте ағзалары менән Ырымбурға килә. 1919 йылда Арғаяш кантонының революцион комитеты рәйесе итеп тәғәйенләнә[14]. 1919 йылдың аҙағында һәм 1920 йылдың башында Башҡорт ғәскәрҙәре төркөмө составында Петроградты обороналауҙа ҡатнаша[15]. «Салауат» исемле дивизия гәзитенең мөхәрририәт ағзаһы вазифаһын башҡара[16].

1920 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында Башҡорт Автономиялы Советы Республикаһы Мәғариф комиссариатынының фән буйынса комисияға етәкселек итә[16]. Апрелдән алып — АБСР-ҙың Дәүләт нәшриәте коллегияһы ағзаһы[4]. Стәрлетамаҡта үҙенең «Аҡшан батыр» драмаһы сәхнәгә ҡуйылғанда бер ҡаһармандың ролен үҙе уйнай[12]. 1920 йылдың 19 майында Мәскәү үҙәк властары бер яҡлы ҡабул итекəн «Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дəүлəт ҡоролошо тураһында» ҡарары менән риза булмауын белдерə һәм башҡа хөкүмәт ағзалары менән берлектә отставкаға китә, Урта Азияға барып баҫмасылыҡ хәрәкәтенә ҡушыла[4].

1920 йылда Ташкент ҡалаһына килә, ҡаҙаҡ һәм ҡырғыҙ мәктәптәрендә уҡыта, шул уҡ ваҡытта Әбделҡадир Йылҡыбай псевдонимы аҫтында «Аҡъюл» гәзитендә төрки халыҡтары этнографияһы, тарихы һәм фольклоры буйынса мәҡәләләр баҫтыра[15].

Эмиграцияла

үҙгәртергә

Төркөстанда милли-азатлыҡ хәрәкәте уңышһыҙлыҡҡа осрағандан һуң, 1923 йылдың 21 февралендә Ә. Ә. Вәлидов менән бергә Ашхабад ҡалаһынан Иранға юлланалар. Шул уҡ йылдың марттында Мәшһәд ҡалаһында СССР консуллығында яҡташы дипломат Кәрим Хәкимов менән осраша. Апрелдә — Афғанстанға бара, сентяберҙә — Һиндостанға, унан Европа илдәрендә — Франция һәм Германияла була.

 
Ә. Вәлиди, Ә. Инан, Ғ. Таған. Будапешт, 1925 йыл.

1925 йылда Төркиәгә килеп урынлаша, тәүҙә Истанбулда йәшәй[17]. Истанбул университетының Төркиәт институты директоры Фоат Кепрюлю ассистенты булып эшләй. Германияла яҙған «Китабы дедеи Ҡурҡот хаҡында» исемле күләмле мәҡәләһе Төркиәт энциклопедияһының беренсе томына урынлаштырыла. Ғилми экспедицияларҙа ҡатнашып фольклор материалдарын йыя, 1930 йылда улар «Беренсе ғилми сәйәхәткә доклад» («Birinci İlmi Seyahata Dair Rapor») айырым китап булып баҫылып сыға. Төркиәлә тәүге осорҙа Төркөстанлы, Төрөкмән, Әбделҡадир, Ә. Башҡорт, Олоҡатай уғлы, Иҙел уғлы һымаҡ псевдонимдар аҫтында мәҡәләләр баҫтырыра[18]. 1930-сы йылдарҙа Төркиә парламенты ҡабул ителгән Фамилиялар тураһындағы законға ярашлы үҙенә яңы фамилия ала — Инан[19].

1933 йылда Анкара ҡалаһына Төрөк лингвистик йәмғиәтенә эшкә саҡырыла, бында Төркиә Республикаһы президенты Мостафа Кәмал Ататөрккә яҡын кешеләр араһына инә. Тиҙҙән президент ҡурсалауы менән уны Анкара университетының Тел, тарих һәм география факультетына эшкә алына[20]. Университетта Себер төрки халыҡтары (алтай, тыва, хакас, саха һ. б.) телдәре буйынса лекциялар уҡый һәм ғилми эҙләнеүҙәрен дауам итә. 1936 йылда профессор дәрәжәһен алыуға ирешә[21].

1944 йылда сәйәси сәбәптәр арҡаһында ғилми дәрәжәһенән һәм вазифаһынан мәхрүм ителә[1]. Был осорҙа мәктәптә уҡытыусы булып эшләргә мәжбүр була, шуға ҡарамаҫтан ғилми мәҡәләләр баҫтырыуҙы дауам итә. 1955 йылда Анкара университетына ябай уҡытыусы булып эшкә ҡайтырға рөхсәт бирелә, шул уҡ ваҡытта Төрөк лингвистик йәмғиәтендә баш белгес булып бер ни тиклем хеҙмәттәшлек итә[22].

1961—1964 йылдарҙа Төрөк Республикаһы Хөкүмәте янындағы Дини эштәр буйынса департаментта, 1964 йылдан алып 1971 йылда хаҡлы ялға сыҡҡанға тиклем Төрөк мәҙәниәте институтында эшләй[17].

1976 йылдың 1 ноябрендә Төркиәнең баш ҡалаһы Анкарала вафат була.

Ғилми һәм әҙәби эшмәкәрлеге

үҙгәртергә

Ғалим этнология, фольклор, мосолман осорона тиклемге дингә инаныуҙар, төрки халыҡтарҙың йолалары, телдәре һәм әҙәбиәте буйынса ғилми хеҙмәттәре менән билдәле, уларҙың дөйөм һаны 350-гә етә. Энциклопедияларға ғилми мәҡәләләр, төрөк һәм рус ғалимдары хеҙмәттәренә рецензиялар яҙа, төрлө илдәр ғалимдарының тарих, этнография, лингвистика һәм әҙәбиәт буйынса баҫмаларын төрөк теленә тәржемә итә[23].

«Йөрәккәйем яна, йәнем һыҙлай,
Урал, һиндә дошман кургәндә.
Зекерем һин, Урал, тәсбихем һин,
«Урал» тирем, гүргә кергәндә[24]...»

Боронғо төрки яҙма ҡомартҡыларҙан «Китабе деде-и Ҡорҡот», «Кодекс куманикус», Йософ Баласағунлының «Ҡотаҙғу белек», Мәхмүд Ҡашғариҙың «Диуану лөғәт әт-төрк» әҫәрен, ҡырғыҙ халыҡ эпосы «Манас», урта быуат осорона ҡараған «Сыңғыҙнамә» һәм башҡаларҙы тикшерә, төрки халыҡтары араһында шаманлыҡ күренешен өйрәнә[1]. Боронғо һәм хәҙерге заман төрөктәре шаманизмы тураһындағы монографияһы Төркиәлә ике тапҡыр (1954 һәм 1972 йылдарҙа) нәшер ителә[25].

Башҡорттарҙың рухи мәҙәниәте тарихы һәм этнографияһы буйынса бер нисә ғилми хеҙмәте баҫылып сыға — «Башҡорттар тарихынан», «Башҡорт-рус һуғыштары тарихынан», «Волга буйында ислам», «Башҡорт-рус һуғыштары», «Балҡан-тау атамаһы тураһында» һәм башҡалар. 1943 йылда «Gök Börü» журналында баҫылған «Башҡорт туйы» мәҡәләһендә көнсығыш башҡорт ҡәбиләләренә хас булған туй йолаларын тауисирлап яҙа[26].

Башҡорт әҙәбиәте тарихына «Башҡорт моңо», «Йәйләүҙе һағынғанда», «Моңло төн», «Тимербай ҡурайсы», «Ил өсөн», «Ҡасҡын», «Башҡорт йәйләүендә», «Үләт» исемле шиғырҙар һәм хикәйәләр авторы булараҡ ингән. Уның «Салауат батыр», «Аҡшан батыр» тигән тарихи драмалары 1919—1928 йылдарҙа Башҡорт драма театрында ҡуйылған[1]. Уларҙан «Салауат батыр» исемле биш шаршаулы тарихи драмаһы һаҡланып ҡалған — ул башҡорт әҙәбиәтендә был Салауат Юлаев образына арналған тәүге күләмле әҫәр иҫәпләнә[16].

«Башҡорт йәйләүендә» исемле һайланма әҫәрҙәр йыйынтығы Өфөлә 1996 йылда донъя күрә. «Шаманизм тарихта һәм бөгөн» исемле китабы Өфөлә 1998 йылда нәшер ителә[17].

Хеҙмәттәре

үҙгәртергә

Ғаиләһе

үҙгәртергә

Мөшфикә-ханым менән никахлаша, уларҙың улы (Йәшәр Инан) һәм ҡыҙы була[20].

Хәтер

үҙгәртергә
  • 1996 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһының 7-се һанлы балалар филиал-китапханаһына Әбделҡадир Инан исеме бирелә, уның нигеҙендә Ә. Инан исемендәге башҡорт-татар китаханаһы ойошторола. 2010 йылда Ә. Инан исемендәге 7-се һанлы филиал-китапхана модель китапхана статусын ала һәм Ә. Инан исемендәге Башҡорт-татар үҙәге тип үҙгәртелә.
  • 1999 йылда Анкара ҡалаһында Әбделҡадир Инандың тыуыуына 110 йыл тулыуына айҡанлы конференция уҙғарыла[20]. 2009 йылда Ҡоншаҡ ауылында һәм Силәбе ҡалаһында Әбделҡадир Инандың тыуыуына 120 йыл булыуына айҡанлы конференция уҙғарыла[5].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. руссанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З. Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 303 бит.
  2. ↑ 1944—1955 йылдарҙа профессор дәрәжәһенән мәхрүм ителә.
  3. ↑ Башҡа мәғлүмәттәр буйынса Силәбе өлкәһе Ҡоншаҡ районы Һарыкүлмәк ауылында тыуған.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Исхаҡов С. М. Инан Әбделҡадир // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
  5. ↑ 5,0 5,1 Абдулкадыр Инан — яркий представитель мировой тюркологии (К 125-летию со дня рождения ученого). «Башинформ» (1 декабрь 2014). Дата обращения: 20 апрель 2015.
  6. ↑ Служение: сборник трудов башкирских учёных-эмигрантов — лидеров национально-освободительного движения 1917—1920 годов. / А.-З. Валиди Тоган, А. Инан, Г. Таган; сост. и пер. А. М. Юлдашбаев. — Уфа: Китап, 2007. — С. 191. — 207 с. — ISBN 978-5-295-04119-8.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Фархшатов М. Н., Киреев И. С., 2010, с. 421
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Шихов К. Ф., Назаров Р. Р., 2009, с. 121
  9. ↑ Шәкүр Р. З., 2005, с. 133
  10. ↑ Башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1918 йылда.
  11. ↑ Абдулкадыр Инан. Библиографический указатель, 1996, с. 8
  12. ↑ 12,0 12,1 Валеев Г. К., 2001
  13. ↑ Абдулкадыр Инан. Библиографический указатель, 1996, с. 16—17
  14. ↑ 14,0 14,1 Шәкүр Р. З., 2005, с. 134
  15. ↑ 15,0 15,1 Фархшатов М. Н., Киреев И. С., 2010, с. 422
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Шәкүр Р. З., 2005, с. 135
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Силәбе башҡорттарының әҙәбиәт антологияһы: фольклор, проза, поэзия. — Өфө: Китап, 2011. — 58 бит.
  18. ↑ Шәкүр Р. З., 2005, с. 136
  19. ↑ Был фамилияһының мәғәнәһен ул үҙе былай тип аңлатҡан:
    «Мин өс әйбергә инанам (ышанам). Беренсеһе — ислам дине, икенсеһе — фән, өсөнсөһө — бөйөк төрки милләт. Инан фамилияһы минең ошо өс көстәргә инаныуымды белдерә.»

    — Абдулкадыр Инан — яркий представитель мировой тюркологии (К 125-летию со дня рождения ученого). «Башинформ» (1 декабрь 2014). Дата обращения: 20 апрель 2015.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Фархшатов М. Н., Киреев И. С., 2010, с. 423
  21. ↑ Танйу Х. Профессор Әбделҡадир Инан // Ағиҙел : журнал. — 1994. — № 2. — С. 155.
  22. ↑ Исянгулов Ш. Н., Киреев И. С., 2010, с. 308
  23. ↑ Сулейманова М. Н. «Инанам»: жизнь во имя веры, вера во имя жизни.// Башкортостан в ХХ столетии. Исторические портреты / отв. ред. Р. Н. Сулейманова. Вып. II. — Уфа, 2007. — 18 с.
  24. ↑ Арыҫланбәк С. Профессор Әбделҡадир Инан // Ағиҙел : журнал. — 1994. — № 2. — С. 159—160.
  25. ↑ Абдулкадыр Инан. Библиографический указатель, 1996, с. 11
  26. ↑ Исянгулов Ш. Н., Киреев И. С., 2010, с. 307
  27. ↑ Тулыраҡ мәғлүмәтте бында ҡарағыҙ: Абдулкадыр Инан. Библиографический указатель.// Сост. и пер.: А. Г. Салихов, отв. ред.: З. Г. Ураксин. — Уфа: Гилем, 1996. — 60 с. — ISBN 5-7501-0032-4.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Абдулкадыр Инан. Библиографический указатель.// Сост. и пер.: А. Г. Салихов, отв. ред.: З. Г. Ураксин. — Уфа: Гилем, 1996. — 60 с. — ISBN 5-7501-0032-4.бала
  • Валеев Г. К. Инан Абдулкадыр.//Челябинск: Энцикл. / Сост.: В. С. Боже, В. А. Черноземцев. — Изд. испр. и доп.. — Челябинск: Каменный пояс, 2001. — 1112 с. — ISBN 5-88771-026-8.
  • Исхаков С. М., Надергулов М. Х. Инан Абдулкадыр.// Башкортостан: краткая энциклопедия. — Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996. — С. 294—295. — 672 с. — ISBN 5-88185-001-7.
  • Киреев И. С., Фархшатов М. Н. Абдулкадир Инан: «тоскуя по Уральским горам».// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 421—423. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
  • Киреев И. С., Исянгулов Ш. Н. Башкиры-учёные Галимьян Таган и Абдулкадир Инан в эмиграции: жизнь и деятельность.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — М.: Восточная литература, 2010. — Т. VI. — С. 307—308. — 374 с. — ISBN 978-5-02-036494-3.
  • Танйу Х. Профессор Әбделҡадир Инан // Ағиҙел : журнал. — 1994. — № 2. — С. 149—158.
  • Ураксин З. Г. Абдулкадир Инан (Фатхелкадыр Сулейман). //Судьба и наследие башкирских учёных-эмигрантов. Уфа, 1995. — С. 109—118.
  • Шихов К. Ф., Назаров Р. Р. Инан Абдулкадир.// Ислам на Урале: энциклопедический словарь / Коллект. автор. Сост. и отв. редактор — Д. З. Хайретдинов.. — М.: Издательский дом «Медина», 2009. — С. 122—123. — 404 с. — ISBN 978-5-9756-0054-7.
  • Шәкүр Р. З. Арҙаҡлы башҡорттар. Ғилми-биографик очерктар. Тулыландырылған 2-се баҫмаһы. — Өфө: Китап, 2005. — 376 с. — ISBN 5-295-02098-3.

Һылтанмалар

үҙгәртергә


«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Әбделҡадир_Инан&oldid=1270628» битенән алынған