Яр Саллы
(Набережные Челны битенән йүнәлтелде)
Яр Саллы (татар. Яр Чаллы, рус. На́бережные Челны́) — Татарстан Республикаһының төньяҡ-көнсығышында, Кама йылғаһының һул ярында урынлашҡан, Татарстан ҡалалары араһында ҙурлығы һәм әһәмиәте буйынса икенсе урында торған ҡала.
| Яр Саллы | |
| Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-tt-cyrl" does not exist. | |
| Байраҡ[d] | Герб[d] |
 | _Larger.png) |
| Нигеҙләү датаһы | 1626 |
|---|---|
 | |
| Рәсми атамаһы | Набережные Челны |
| Кем хөрмәтенә аталған | берег[d] һәм долблёнка[d] |
| Рәсми тел | татар теле һәм урыҫ теле |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәге | Туҡай районы, Челнинский кантон[d] һәм Городской округ город Набережные Челны[d] |
| Административ-территориаль берәмек | Татарстан Республикаһы |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+3:00[d] |
| Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Кама һәм Нижнекамское водохранилище[d] |
| Хөкүмәт башлығы | Наиль Гамбарович Магдеев[d][1] |
| Халыҡ һаны | 545 750 кеше (2023)[2] |
| Административ рәүештә бүленә | Автозаводский район[d], Центральный район[d] һәм Комсомольский район[d] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 100 метр |
| Туғандаш ҡала | Ляочэн[d] |
| Майҙан | 171 км² |
| Почта индексы | 423800–423899 |
| Рәсми сайт | nabchelny.ru |
 | |
| Урындағы телефон коды | 8552 |
| Категория для почётных граждан субъекта | Категория:Почётные граждане Набережных Челнов[d] |
| Бында ерләнгән кешеләр категорияһы | Категория:Похороненные в Набережных Челнах[d] |
 | |
 Яр Саллы Викимилектә | |
Ҡазан менән араһы 225 км, Түбәнге Кама менән — 35 км, Алабуға менән — 20 км, Өфө менән — 250 км.
Туҡай районының (1930—1976 йылдарҙа Саллы районының) үҙәге. Ҙур автомобиль юлдары үҙәге, йылға порты бар.
Ҡалала машиналар төҙөү сәнәғәте әһәмиәтле. Рәсәйҙә төҙөлгән сит ил машиналары заводтары бар (Fiat, Mercedes-Benz Actros, Mercedes-Benz Axor, Ford Kuga, Ford Galaxy, Ford Transit, Ford S-MAX, Ford Explorer).
Тарих
үҙгәртергә- 1626 йылдан бирле хәҙерге Яр Саллы урынында беренсе тораҡ йортар булыуы билдәле
- XIX быуатта Яр Саллы пристане — ҙур икмәк һатыу үҙәге булған
- 1920 йылға тиклем — Өфө губернаһының Минзәлә өйәҙендә; Татар АССР-ы ойошторолғас, уның составына инә.
- 1922—1930 йылдарҙа Саллы кантонының үҙәге
- 1982—1988 йылдарҙа ҡала «Брежнев» исемен йөрөтә.
Ҡала етәкселәре
үҙгәртергә- 1991—1999 йылдарҙа — Рәфғәт Алтынбаев
- 1999—2003 йылдарҙа — Рәшит Хәмәҙиев
- 2003—2010 йылдарҙа — Илдар Халиков
- 2010—2015 йылдарҙа — Вәсил Шәйхразиев
- 2015 йылдан — Наил Мәһәҙиев
Билдәле шәхестәре
үҙгәртергә- Сәҙертдинов Зөфәр Сәҙертдин улы (8.03.1924—21.04.2017), совет дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1975—1986 йылдарҙа СССР-ҙың монтаж һәм махсус төҙөлөш эштәре министры урынбаҫары. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Кама автомобиль заводы төҙөлөшө етәксеһе, Яр Саллы ҡалаһына нигеҙ һалыусы. РСФСР-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе, Ленин, Октябрь Революцияһы, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ, «Почёт Билдәһе», ике Ҡыҙыл Йондоҙ, 3-сө дәрәжә Дан һәм 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордендары кавалеры.
- Тамара Танһыҡҡужина (11.12.1978), Рәсәй шашкасыһы. Башҡортостан Республикаһының Шашка федерацияһының башҡарма комитет рәйесе, 2012 йылдан Рәсәйҙең Халыҡ-ара шашка федерацияһы президенты. 1996 йылдан Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Халыҡ‑ара шашка уйындары буйынса халыҡ‑ара гроссмейстер (2001), Рәсәй гроссмейстеры (1998). Күп тапҡыр донъя, Европа һәм Рәсәй чемпионы. Башҡортостан Республикаһының күренекле спортсыһы (2001). Салауат Юлаев ордены кавалеры (2001).
Халыҡ
үҙгәртергә
Халҡы
үҙгәртергәХалыҡ һаны 508 700 кеше (2009 йыл уртаһына) Татарстандың 13,5 % халҡын тәшкил итә, Рәсәй ҡалалары араһында 31-се урында тора.
Яр Саллы ҡалаһының халыҡ һаны үҙгәреүе динамикаһы (халыҡ һанын алыуҙар нигеҙендә)[3]:
| Халыҡ иҫәбе | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[4] | 1926[4] | 1931[4] | 1939[4] | 1959[5] | 1967[4] | 1970[6] |
| 1000 | ↗4000 | ↗5000 | ↗9400 | ↗19 103 | ↗33 000 | ↗37 923 |
| 1971[4] | 1973[4] | 1975[7] | 1976[4] | 1979[8] | 1982[4] | 1985[9] |
| ↗55 000 | ↗126 000 | ↗231 000 | →231 000 | ↗301 381 | ↗374 000 | ↗451 000 |
| 1986[4] | 1989[10] | 1990[11] | 1991[9] | 1992[9] | 1993[9] | 1994[9] |
| ↗459 000 | ↗500 309 | ↗511 000 | ↗515 000 | ↗519 000 | ↗525 000 | ↗529 000 |
| 1995[9] | 1996[9] | 1997[9] | 1998[9] | 1999[9] | 2000[9] | 2001[9] |
| ↗531 000 | ↘530 000 | ↘527 000 | ↘525 000 | ↘523 000 | ↘520 000 | ↘518 300 |
| 2002[12] | 2003[4] | 2004[13] | 2005[14] | 2006[15] | 2007[16] | 2008[4] |
| ↘509 870 | ↗509 900 | ↘509 000 | ↘507 180 | ↘506 368 | ↗506 400 | ↘506 100 |
| 2009[17] | 2010[18] | 2011[19] | 2012[20] | 2013[21] | 2014[22] | 2015[23] |
| ↗507 868 | ↗513 193 | ↗513 773 | ↗516 637 | ↗519 025 | ↗522 048 | ↗524 444 |
| 2016[24] | ||||||
| ↗526 750 | ||||||
100 000
200 000
300 000
400 000
500 000
600 000
1931
1971
1982
1991
1996
2001
2006
2011
2016
- Милли составы
По данным Всероссийской переписи населения 2010 года в городе представлены: татары — 47,42 % (242,3 тыс. человек), русские — 44,87 % (229,3 тыс.), чуваши — 1,95 % (10,0 тыс.), украинцы — 1,31 % (6,7 тыс.), башкиры — 1,16 % (5,9 тыс.), марийцы — 0,66 % (3,4 тыс.), удмурты — 0,39 % (2,0 тыс.), мордва — 0,39 % (2,0 тыс.) и др. — 1,82 % (9,3 тыс.).
Мәғариф
үҙгәртергә- Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты филмалы
- Яр Саллы дәүләт педагогика институты
- Кама дәүләт физик культура, спорт һәм туризм академияһы
- Яр Саллы дәүләт технология институты
- Яр Саллы педагогика колледжы
- Яр Саллы медицина колледжы
- Кама дәүләт автомеханика техникумы
- Яр Саллы сәнғәт училищеһы
Мәҙәниәт
үҙгәртергә
- Яр Саллы Татар дәүләт драма театры
- Яр Саллы дәүләт ҡурсак театры
- Яр Саллы ҡала тарихы музейы
- Сара Садыҡова исемендәге концерт залы
- Балалар һәм йәштәр ижады ҡала һарайы
- «КамАЗ» мәҙәниәт йорто
- «Энергетик» мәҙәниәт һарайы
- Яр Саллы Орган залы
- «Мастеровые» урыҫ драма театры
- «Айгөл» циркы
Спорт
үҙгәртергәСпорт менән шөгөлләнеү урындары
үҙгәртергә- «Олимпийский» олимпик резерв спорт мәктәбе: йөҙөү, көрәш, дзюдо, самбо, акробатика, бокс
- «Дельфин» спорт мәктәбе: йөҙөү, синхрон йөҙөү, туризм, көрәш, бокс
- «Витязь» спорт мәктәбе: көрәш, армспорт, йөҙөү
- «Афалина» бассейны: йөҙөү, синхрон йөҙөү
- «Яр Саллы» спорт мәктәбе : еңел атлетика, гимнастика, велоспорт, теннис
- «Камаз» футбол клубы: футбол
- «Виктория» спорт мәктәбе: футбол, велоспорт, ауыр атлетика
- «Строитель» спорт мәктәбе: бокс, футбол
- «Комсомолец» олимпик резерв спорт мәктәбе: гимнастика
- «Заря» спорт мәктәбе: футбол, волейбол, мини-футбол, ҙур теннис, атлетик гимнастика
- 11 -се спорт мәктәбе: волейбол, көрәш, ҙур теннис
- 12 -се олимпик резерв спорт мәктәбе: еңел атлетика, милли көрәш, дзюдо, синхрон йөҙөү
- Рәшит Хәмәҙиев исемендәге «Толпар» ат спорт мәктәбе: атлы спорт
- «Яр буйы» паркы: ҡышҡы айҙарҙа саңғы спорты, башҡа ваҡытта кросс, велоспорт
- «Мәҙәниәт» паркы: ҡышҡы айҙарҙа саңғы спорты, башҡа ваҡытта кросс, велоспорт
- «Титан» спорт мәктәбе: саңғы спорты, еңел атлетика, бию
- Боз спорт һарайы: хоккей, тимераяҡта шыуыу
- «Берҙәм Рәсәй» боҙ һарайы: хоккей, тимераяҡта шыуыу
- «Федотово» 2010 йыл 24 июль архивланған. саңғы базаһы (Саллынан сығып): таулы саңғы спорты, сноуборд, пейнтбол,
- Шахмат-шашка клубы ның «Этюд» спорт мәктәбе: шахмат, шашка
- «Челны-Экстрим» спорт техника мәктәбе: картинг, регби, парус спорты, авиамодель спорты
- Олег Кухаренко исемендәге картодром: картинг
- «Планета фитнес» 2016 йыл 5 апрель архивланған. фитнес клубы: фитнес, бию, йөҙөү
- «FitLand» 2011 йыл 20 апрель архивланған. фитнес клубы: фитнес
- «Идеал» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога
- «Гармония» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бодибилдинг
- «Ника» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бию
- «Лидер» фитнес клубы: фитнес, аэробика, йога, бию
Спорт командалары
үҙгәртергә
- «КАМАЗ-МАСТЕР» командаһы — йөклө машиналар уҙышыу буйынса дөньякүләм лидер
- «Камаз» футбол клубы — Рәсәй беренселегенең I лигаһында алдынғыларҙан һанала
- «Челны» хоккей клубы 2011 йыл 10 март архивланған. — Рәсәй беренселегенең I лигаһында уйнай
Ял итеү, күңел асыу урындары
үҙгәртергә- Дельфинарий. Анапа дельфинарийы филиалы булған Саллы дельфинарийында дельфиндар һәм диңгеҙ арыҫланы менән ҡуйылған ҡыҙыҡлы шоу-программа ҡарап була.
- Энтузиасттар бульвары — саллылыларҙың яратҡан ял итеү урындарының береһе. Бульварҙа фонтандар, кафе-ресторандар, төнге клубдар, кибеттәр бар.
- "Яр буйы " паркы майҙаны.
- Ипподром
Кинотеатрҙар
үҙгәртергә- «Иллюзиум» 2010 йыл 23 август архивланған.
- «СИНЕМА ПАРК» 2010 йыл 19 апрель архивланған.
Төнгө клубтар
үҙгәртергә- «Батыр» 2012 йыл 9 март архивланған.
- «Колизей» 2010 йыл 2 апрель архивланған.
- «Brooklyn» 2015 йыл 1 август архивланған.
- «Джумба» 2010 йыл 16 июнь архивланған.
- «Opera»
- «Brooklyn»
- «Galaxy»
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ http://nabchelny.ru/company/1
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (урыҫ) — Росстат, 2023.
- ↑ Мой город
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 Народная энциклопедия «Мой город». Набережные Челны. Дата обращения: 17 август 2013. Архивировано 17 август 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001. Дата обращения: 12 май 2015. Архивировано 12 май 2015 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано 22 август 2011 года.
- ↑ Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
- ↑ 4.13. Города с численностью населения 100 тысяч и более человек. Дата обращения: 1 май 2014. Архивировано 1 май 2014 года.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
- ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. Дата обращения: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
- ↑ 4.16. Города с численностью населения от 500 тысяч до 1 миллиона человек на 1 января 2007 года. Дата обращения: 1 май 2015. Архивировано 1 май 2015 года.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
- ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. Дата обращения: 4 апрель 2015. Архивировано 4 апрель 2015 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2016 года. Дата обращения: 11 апрель 2016. Архивировано 11 апрель 2016 года.